امر به معروف و نهی از منکر در جامعه‌شناسی اسلامی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

واژه «منکر و نُکر» مخالف واژه معروف است؛ یعنی چیزی که به دلیل مجهول و بیگانه بودن، از نظر عقل و شرع، پذیرفته و تأییدشده نیست. قرآن کریم بارها پیامبر و امت مؤمن را با تأکید بسیار به «امر به معروف و نهی از منکر» ترغیب می‌نماید. در قالب چنین ترکیبی، به نظر می‌رسد دو اصطلاح معروف و منکر بر مفهوم و اندیشه جامع و کلی «نیک و بد» از نظر دین، دلالت دارند. بر این اساس، معروف هر عملی است که از ایمان واقعی ناشی می‌شود و مطابق و سازوار با آن است و منکر به هر عملی اطلاق می‌شود که با احکام الهی در تعارض باشد[۱]. کلمه «معروف» هم متضمن هدایت عقلی، هم حکم شرعی، هم فضیلت اخلاقی و هم سنت ادبی و انسانی است[۲]. از نظر اسلام، معروف چیزی است که مردم آن را معروف بدانند، البته مردمی که از راه فطرت به یک سو نشده و از حد نظام خلقت منحرف نگردیده باشند. در مقابل، آن دسته از اعمال غیرمتعارف و غیرمرسومی که با ملاک‌های فوق در تعارضند، خارج از قلمرو معنای معروف جای می‌گیرند و بر آنها معمولاً واژه «منکر» اطلاق می‌شود[۳].

نهی از منکر نیز علاوه بر شناسایی و بیان ضد ارزش‌ها با ارزش‌هایی منفی به تمهید زمینه‌ها و شرایط لازم برای زدودن منکرات و زشتی‌ها از ساحت جامعه اسلامی یا به حداقل رساندن امکان وقوع آنها نیازمند است. بی‌شک، اجرای این فریضه در کنار امر به معروف، نقش بسیار مهمی در تأکید و تثبیت ارزش‌های اجتماعی و زمینه‌سازی جهت کاهش هرچه بیشتر نرخ تخلف از آنها خواهد داشت. علامه طباطبایی در توضیح برخی آثار ناشی از رواج منکرات در جامعه می‌نویسد: چون وقوع اعمالی که یکی از این سه عنوان فحشا، منکر و بغی را داشته باشد در مجتمع باعث شکاف عمیق میان اعمال اجتماعی صادره از اهل آن اجتماع می‌شود و اعمال اجتماع از هم پاشیده شده، نیروها هدر می‌رود و آن التیام و وحدت عمل از هم گسیخته گشته، نظام فاسد و مجتمع دچار انحلال می‌شود، هر چند که در ظاهر و صورت بر پا ایستاده باشد، و وقتی نظام از هم پاشیده شد، هلاک سعادت افراد حتمی است؛ پس نهی از فحشا و منکر و بغی، در معنا، امر به اتحاد مجتمع است یعنی اعضای آن یکدیگر را از خود بدانند، اعمال اجتماع یکنواخت باشد، بعضی افراد بر بعضی دیگر استعلا نکنند و دست ستم به سوی یکدیگر دراز ننمایند و از یکدیگر جز خوبی یعنی معروف، نبینند. در این صورت است که رحمت در آنان جایگیر گشته، همه به هم محبت و الفت می‌ورزند، و نیرو و شدت یک جا متمرکز می‌شود، خشم و عداوت و نفرت و هر خصلت بدی که به تفرقه و هلاکت منجر شود، از میانشان رخت بر می‌بندد[۴].

آیات قرآنی مرتبط

  1. خداوند؛ نهی از منکر: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ[۵].
  2. نهی از منکر از جمله ویژگی‌های جامعه برتر: كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ[۶].
  3. الزام مؤمنان به اقامه فریضه نهی از منکر: وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ...[۷].
  4. در برخی آیات، نهی از منکر به عنوان یکی از اقدام‌های برجسته پیامبران الهی[۸]؛ یکی از سیاست‌های اجرایی در حکومت صالحان در زمین[۹] و همچنین از جمله ویژگی‌های برجسته مؤمنان معرفی شده[۱۰] و دانشمندان و فرهیختگان امت به دلیل سرپیچی از اقامه آن توبیخ شده‌اند[۱۱]. اجرای نهی از منکر، همچنین از جمله زمینه‌های جلب رحمت خداوند معرفی شده[۱۲] و رویگردانان و متخلفان از آن، مشمول لعن و نفرین پاکان و نیکان قرار گرفته‌اند[۱۳][۱۴]

منابع

پانویس

  1. توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی - دینی در قرآن، ص۲۶۸ و ۲۷۱.
  2. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۴۸.
  3. سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۴۹.
  4. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۴۸۱؛ برای آگاهی بیشتر از زمینه‌های روانی مؤثر در ارتکاب منکرات، آثار ناشی از رواج منکرات در جامعه و ضرورت و اهمیت دفع و رفع آنها؛ ر. ک: مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۱۷۶-۱۷۸؛ غلامرضا صدیق اورعی، اندیشه اجتماعی در روایات امر به معروف و نهی از منکر، ص۸۵-۱۳۴.
  5. «به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.
  6. «شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به کار پسندیده فرمان می‌دهید و از (کار) ناپسند باز می‌دارید» سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.
  7. «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند.».. سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.
  8. الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
  9. الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ «(همان) کسانی که اگر آنان را در زمین توانمندی دهیم نماز بر پا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناپسند باز می‌دارند و پایان کارها با خداوند است» سوره حج، آیه ۴۱.
  10. وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.
  11. لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ «چرا دانشوران ربانی و دانشمندان (تورات‌شناس) آنان را از گفتار گناه‌آلود و رشوه‌خواری باز نمی‌دارند؟ به راستی زشت است آنچه می‌کردند!» سوره مائده، آیه ۶۳.
  12. وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.
  13. لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ * كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ «کافران از بنی اسرائیل بر زبان داوود و عیسی پسر مریم لعنت شده‌اند از این رو که نافرمانی ورزیدند و تجاوز می‌کردند * از کار ناپسندی که می‌کردند باز نمی‌ایستادند بی‌گمان، زشت است کاری که می‌کردند» سوره مائده، آیه ۷۸-۷۹.
  14. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۶۷.