امر به معروف و نهی از منکر در فقه اسلامی

مقدمه

امر به معروف و نهی از منکر: واداشتن به نیکی و بازداشتن از بدی.

مراد فقها از امر و نهی، مطلق بر انگیختن کسی بر فعل یا ترک چیزی است؛ خواه به گفتار یا کردار. و مراد از معروف هر کار پسندیده، و منکر هر کار ناپسند از نظر عقل و شرع است؛ اعم از واجب، مستحب، حرام و مکروه.^[۱] تفاوت امر به معروف و ارشاد جاهل در این است که فاعل در اوّلی عالم به حکم و موضوع است؛ لکن در دومی، جاهل است. امر به معروف و نهی از منکر عنوان بابی در فقه است که از مسائل آن در همین باب به تفصیل بحث شده است. برخی عنوان باب را حسبه قرار داده‌اند.^[۲]

حکم تکلیفی

امر به معروف و نهی از منکر در واجبات و محرّمات، واجب و در مستحبات و مکروهات، مستحب است.^[۳] وجوب یا استحباب آن، توصّلی است که قصد قربت در آن معتبر نیست،^[۴] لکن در کفایی یا عینی بودن آن،اختلاف‌است.^[۵]

شرایط

علم امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر، احتمال تأثیر، اصرار فاعل بر استمرار ترک واجب یا فعل حرام؛ هرچند به عزم بر ارتکاب مجدّد آن، معذور نبودن وی در ارتکاب، و عدم ترتّب مفسده یا ضرر بر امر و نهی^[۶] از شرایط آن است.

با شک در تحقّق یکی از شرایط یاد شده، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست.^[۷]

مراتب

انکار به قلب با اعراض و ابراز ناخوشنودی از عمل در چهره به مانند اخم کردن و بر افروختن، انکار به زبان و انکار به دست، مراتب امر به معروف و نهی از منکرند. در این مراتب باید به ترتیب و تدریج از مرتبه ساده و ملایم‌تر به مرتبه شدیدتر پیش رفت. از این رو، اگر با زبان می‌توان از منکر باز داشت، بازداشتن با دست جایز نیست.^[۸]

اگر دفع منکر متوقّف بر اتلاف مال دیگری باشد، در صورت نابود کردن آن، نهی کننده ضامن نیست، مانند آلات لهو و آلات قمار^[۹]؛ لکن چنانچه ناهی در دفع منکر، از حدّ لازم و ضرور تجاوز کند و منجرّ به وارد آمدن خسارت به طرف گردد ضامن ست.^[۱۰] به قول مشهور، اگر باز داشتن از منکر متوقّف بر قتل یا مجروح کردن باشد، مشروط به اذن امام یا مأذون از سوی او است.^[۱۱]

مزد گرفتن برای امر به معروف و نهی از منکر جایز نیست؛ زیرا از واجبات است.^[۱۲] لکن اگر کسی از باب حسبه بر این امر گمارده شود، ارتزاق وی از بیت المال همچون قاضی و مؤذّن جایز است.^[۱۳]

امر به معروف و نهی از منکر (نظارت همگانی)

یکی از احکام مورد اهتمام در فقه شیعه، نظارت عمومی و همگانی مسلمانان بر اجرای احکام و رفتار حکام است. در این راستا حکم شرعی امربه معروف و نهی از منکر تشریع شده است. البته موضوع امر به معروف و نهی از منکر در گفتار امنیت سیاسی به طور مستوفا بررسی شده است؛ اما به علت نقش‌آفرینی اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر به تناسب موضوع، بررسی اجمالی می‌کنیم. از جمله تکالیف شرعی که اجرای آن زمینه‌ساز تأمین امنیت اجتماعی به شمار می‌رود، امر به معروف و نهی از منکر است و تأکیدات بسیار آیات^[۱۴] و روایات^[۱۵] بر اجرای آن مزید تأثیرگذاری این حکم شرعی بر جامعه و برون رفت آن از تهدیدهای امنیتی است.

نگاهی به روایات معصومان(ع) بیانگر آن است که عواقب و تبعات اجتماعی و سیاسی و... ترک امر به معروف و نهی از منکر بر جامعه چنان مهلک و ویرانگر است که فضیلت آن را حتی نسبت به جهاد در راه خدا بسیار بالا می‌برند و ترک آن را موجب تهدیدات امنیتی شدیدی همچون غلبه اشرار می‌دانند؛ از جمله امام علی(ع) می‌فرماید: «لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلَّى عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُمْ»^[۱۶]: «[ای مسلمانان!] امر به معروف و نهی از منکر را ترک و فراموش نکنید که در آن صورت اشرار بر شما مسلط می‌شوند و برای رفع آنها دعا می‌کنید، اما مستجاب نمی‌شود». با امر به معروف و نهی از منکر به‌ویژه وقتی عموم مسلمانان اقامه کنند، بسیاری از مصائب و معاصی و مشقات از جامعه رخت بر می‌بندد و این زمینه حصول امنیت اجتماعی است. همان‌گونه که در بیان امام محمد باقر(ع) به زیبایی منعکس شده است: «إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَرِيضَةٌ عَظِيمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ هُنَالِكَ يَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِمْ فَيَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ فَيَهْلِكُ الْأَبْرَارُ فِي دَارِ الْأَشْرَارِ وَ الصِّغَارُ فِي دَارِ الْكِبَارِ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ سَبِيلُ الْأَنْبِيَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِيضَةٌ عَظِيمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَكَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ يُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ يَسْتَقِيمُ الْأَمْرُ الْحَدِيثَ»^[۱۷]: «همانا امر به معروف و نهی از منکر راه انبیا و طریقه صالحین است؛ فریضه بسیار بزرگی که با آن فرایض اقامه می‌گردد و مذاهب [مشرب‌های گوناگون فکری یا راه‌ها و محل رفت و آمد مردم] امنیت می‌یابد و کسب و کار حلال می‌گردد و حق ستمدیدگان به آنان بازگردانده می‌شود و زمین آباد می‌گردد و از دشمنان انتقام گرفته می‌شود و امور به صلاح می‌گراید».

بر اساس این روایت شیوا از امام محمد باقر(ع) امربه معروف و نهی از منکر امنیت مذاهب، کسب و روزی‌ها، ستمدیدگان و حتی زمین را تأمین می‌کند و خطر دشمنان را دفع می‌کند و جامعه را به سوی اصلاح امور سوق می‌دهد. در مقابل اگر مسلمانان این فریضه الهی را ترک کنند، ناامنی بر جامعه حاکم می‌شود که نمود آن حکومت اشرار است: «لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلَّى عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ‌»^[۱۸]: «[ای مسلمانان،] امر به معروف و نهی از منکر را ترک و فراموش نکنید که در آن صورت اشرار بر شما مسلط می‌شوند». با وجود ادعای اجماع فقها بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر^[۱۹]، در مبنای عقلی^[۲۰] یا شرعی بودن^[۲۱] و نیز عینی^[۲۲] یا کفایی بودن وجوب^[۲۳] آن اختلاف نظر دارند. برخی از فقها آن را واجب کفایی (شهید اول، شهید ثانی، امام خمینی و علامه حلی^[۲۴]) دانسته‌اند و بعضی به وجوب عینی آن حکم داده‌اند (مانند محقق حلی و شیخ بهائی^[۲۵]).^[۲۶]

منابع

هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۱

پانویس

↑ مهذب الاحکام، ج ۱۵، ص۲۱۳؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۵۶
↑ الدروس الشرعیة، ج ۲، ص۴۷
↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۶۳ ـ ۳۶۵
↑ توضیح المسائل مراجع، ج ۲، ص۷۵۶ م ۲۷۹۰
↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۵۹
↑ منهاج الصالحین (خویی)، ج ۱، ص۳۵۱ ـ ۳۵۲؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۶۶ ـ ۳۷۱
↑ مهذب الاحکام، ج ۱۵، ص۲۲۲
↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۷۴ـ۳۸۳
↑ جواهر الکلام، ج ۳۷، ص۱۱۱
↑ تحریر الوسیلة، ج ۱، ص۴۸۰
↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۸۳
↑ جواهر الکلام، ج ۲۲، ص۱۱۶.
↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۱، صفحه ۶۹۱ - ۶۹۳.
↑ ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴؛ ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.
↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۹، ص۴۹۶؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۸؛ ج۱۶، ص۱۱۸-۱۱۹؛ سید رضی، نهج البلاغه، حکمت ۳۷۴؛ حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایه الفقیه، ج۱، ص۱۲۳؛ عبدالله جوادی آملی، خمس رسائل، ص۱۶۴؛ سید محمد حسین حسینی تهرانی، ولایه الفقیه فی حکومه الإسلام، ج۴، ص۲۵.
↑ سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۷.
↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ابواب امر به معروف و نهی از منکر، ج۱۶، ص۱۱۹.
↑ سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۷.
↑ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۵۸.
↑ شهید ثانی، شرح لمعه، ج۱، ص۲۶۲.
↑ جمال الدین مقداد سیوری، التنقیح الرائع، ج۱، ص۴۰۴.
↑ علامه حلی، المختصر النافع، ص۱۳۹. شیخ بهائی، جامع عباسی، ص۱۶۱.
↑ سید روح الله موسوی خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۳؛ علامه حلی، تبصره المتعلمین، ص۸۳.
↑ سید روح الله موسوی خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۳؛ علامه حلی، تبصره المتعلمین، ص۸۳.
↑ علامه حلی، المختصر النافع، ص۱۳۹؛ شیخ بهائی، جامع عباسی، ص۱۶۱.
↑ نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت ص ۱۰۵.

[1] مهذب الاحکام، ج ۱۵، ص۲۱۳؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۵۶

[2] الدروس الشرعیة، ج ۲، ص۴۷

[3] جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۶۳ ـ ۳۶۵

[4] توضیح المسائل مراجع، ج ۲، ص۷۵۶ م ۲۷۹۰

[5] جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۵۹

[6] منهاج الصالحین (خویی)، ج ۱، ص۳۵۱ ـ ۳۵۲؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۶۶ ـ ۳۷۱

[7] مهذب الاحکام، ج ۱۵، ص۲۲۲

[8] جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۷۴ـ۳۸۳

[9] جواهر الکلام، ج ۳۷، ص۱۱۱

[10] تحریر الوسیلة، ج ۱، ص۴۸۰

[11] جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۸۳

[12] جواهر الکلام، ج ۲۲، ص۱۱۶.

[13] هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۱، صفحه ۶۹۱ - ۶۹۳.

[14] ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴؛ ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.

[15] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۹، ص۴۹۶؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۸؛ ج۱۶، ص۱۱۸-۱۱۹؛ سید رضی، نهج البلاغه، حکمت ۳۷۴؛ حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایه الفقیه، ج۱، ص۱۲۳؛ عبدالله جوادی آملی، خمس رسائل، ص۱۶۴؛ سید محمد حسین حسینی تهرانی، ولایه الفقیه فی حکومه الإسلام، ج۴، ص۲۵.

[16] سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۷.

[17] حر عاملی، وسائل الشیعه، ابواب امر به معروف و نهی از منکر، ج۱۶، ص۱۱۹.

[18] سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۷.

[19] محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۵۸.

[20] شهید ثانی، شرح لمعه، ج۱، ص۲۶۲.

[21] جمال الدین مقداد سیوری، التنقیح الرائع، ج۱، ص۴۰۴.

[22] علامه حلی، المختصر النافع، ص۱۳۹. شیخ بهائی، جامع عباسی، ص۱۶۱.

[23] سید روح الله موسوی خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۳؛ علامه حلی، تبصره المتعلمین، ص۸۳.

[24] سید روح الله موسوی خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۳؛ علامه حلی، تبصره المتعلمین، ص۸۳.

[25] علامه حلی، المختصر النافع، ص۱۳۹؛ شیخ بهائی، جامع عباسی، ص۱۶۱.

[26] نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت ص ۱۰۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]