تفسیر امامیه
مقدمه
تاریخ تفسیر شیعه امامیه، به تاریخ شکل‌گیری شیعه برمی‌گردد. همان‌طور که جلال‌الدین سیوطی از مفسران معروف اهل‌سنت نوشته است، نخستین بار خود پیامبر اکرم a کلمه شیعه را بر یاران علی S اطلاق فرمود.
شیعیان از آغاز تاریخ خود اثر چشمگیری در تفسیر وحی داشتند؛ زیرا به آبشخور وحی و عدیل قرآن یعنی علی S و خاندانش روی آوردند.
شیعه در تفسیر قرآن از دو منبع اصیل قرآنی بهره‌مند بوده است:
از آنجا که شیعه به عصمت امامان S معتقد است، گفتار و عمل پیامبر a و ائمه اطهار S را برای همگان حجت قطعی، و دیدگاه‌های صحابه و تابعین را فاقد حجیت می‌داند و به احادیث معتبر تفسیری که از راه‌های مطمئن از پیامبر a یا ائمه S رسیده باشد، استناد می‌جوید، و اجتهاد را نیز به معنای شیوه استنباط مطالب بر اساس این احادیث معتبر می‌داند.
صحابه و تابعین پس از اهل‌بیت S همانند ابن‌عباس، ابن‌مسعود، جابر بن عبد الله انصاری، ابی بن کعب و میثم تمار در زمینه گسترش تفسیر شیعی تلاش‌های چشمگیری کرده‌اند.
در دوره تابعین، تفسیر شیعه با سعید بن جبیر شهید راه تشیع آغاز شد و با مجاهد بن جبر ادامه یافت.
عالمان شیعه، تفسیر قرآن را با احتیاط بیشتری پی‌گرفته‌اند؛ زیرا اولاً امامان S از تفسیر به رأی و بازی با قرآن و سنجش کلام الهی با عقل محدود بشری برحذر داشته‌اند؛ ثانیاً شیعه در مدت طولانی حضور ائمه اطهار S به علت دسترسی به واقعیت شریعت و تفسیر حقیقی و قطعی اهل‌بیت S از آیات، خود را از اجتهاد شخصی بی‌نیاز می‌دانستند.
این دو عامل در کنار فشارهای سیاسی سبب شد روند نگارش تفسیر قرآن نزد شیعه با احتیاط پیش برود.
در دوران غیبت حضرت ولی‌عصر S به دلیل نیاز به تفسیر قرآن و عدم دسترسی به امام معصوم S حرکت علمی شیعه افزایش یافت و پس از یک فترت نسبتاً طولانی بار دیگر گرایش به تفسیر و علوم قرآنی شتاب بیشتر گرفت و در قرن اخیر به اوج خود رسید[۱].[۲]
تفاسیر امامیه
چند نمونه از آثار مهم شیعه در زمینه تفسیر قرآن کریم:
- تفسیر محمد بن مسعود بن محمد عیاشی تمیمی کوفی سمرقندی مشهور به عیاشی از علمای قرن سوم هجری، معروف به تفسیر عیاشی؛
- تفسیر قمی منسوب به علی بن ابراهیم قمی (ایشان که تا سال ۳۰۷ ق می‌زیسته، از بزرگان روات شیعه و تفسیر وی از مشهورترین مصادر تفسیر امامیه است)؛
- تفسیر القرآن المجید المستخرج من تراث الشیخ المفید؛ شیخ مفید را باید از بزرگ‌ترین متکلمان شیعه دانست. اثر تفسیری ایشان از میان نوشته‌ها و تألیفات متعدد به جای مانده از وی استخراج شده است و شامل همه آیات قرآن نیست؛
- التبیان فی تفسیر القرآن (تفسیر التبیان)، تألیف شیخ اب‍ی‌ج‍ع‍ف‍ر محمد بن حسن طوسی مشهور به شیخ طوسی، نخستین تفسیر شیعه که میان نقل و عقل جمع کرده است و بسیاری از مفسران از جمله مرحوم طبرسی، صاحب تفسیر مجمع‌البیان به آن اعتماد کرده‌اند؛
- روض الجنان و روح الجنان به زبان فارسی، تألیف جمال‌الدین حسین بن علی بن محمد بن احمد خزاعی معروف به ابوالفتوح رازی به زبان فارسی که در دقت‌نظر کم‌نظیر است و مفسران بزرگی نظیر زمخشری، فخر رازی، فتح‌الله کاشانی و... به‌این تفسیر اعتماد کرده‌اند؛
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن تألیف فضل بن حسن طبرسی از بهترین و مشهورترین تفسیرهای شیعه و دارای ترتیب و تبویب دقیق. در این تفسیر، میان لغت و إعراب و بیان سبب نزول و... جمع شده است؛
- تفسیر جوامع الجامع تألیف فضل بن حسن طبرسی
- تفسیر صافی تألیف فیض کاشانی
- تفسیر المیزان تألیف سید محمد حسین طباطبائی؛ از بزرگ‌ترین مفاخر جهان اسلام
- تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تألیف میرزا محمد بن محمد رضا قمی مشهدی تفسیری به زبان عربی که تفسیر همه آیات قرآن را دارد و مفسِّر کوشیده است تا چکیده همه تفسیرهای پیش از خود را در آن گردآورد؛
- تفسیر نورالثقلین اثر شیخ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی، کاری روایی که در آن به روایات پیامبر اکرم a و امامان معصوم S تکیه شده است؛
- البرهان فی تفسیر القرآن تألیف علامه سید هاشم بن سلیمان بن اسماعیل بحرانی مشهور به سید هاشم بحرانی، حاوی روایات تفسیری از پیامبر اکرم a و ائمه اطهار S؛
- الفرقان فی تفسیر القرآن، نوشته شیخ علی روحانی نجف آبادی. مؤلف پس از ذکر آیه، نخست معنای آن را توضیح و لغات مشکل را واژه‌شناسی می‌کند. چنانچه روایتی از طریق اهل بیت S به مناسبت سوره و آیه رسیده باشد ذکر می‌نماید. در این زمینه به اقوال صحابه و تابعین و گاه گفتار اصحاب مذاهب توجه می‌کند و بیان آنها را در تشریح مطالب آیه به کار می‌گیرد. اگر آیه‌ای جزء آیات الاحکام باشد، مسائل فقهی آن را متعرض می‌شود. جلد اول و جلد دوم این تفسیر در قم (بی تا بی‌نا) به چاپ رسیده و بقیه مجلدات تنها به صورت تایپ و دستی در نسخه‌های محدود تکثیر و در برخی از کتابخانه‌های قم مانند دارالقرآن و مرکز فرهنگ قرآن موجود می‌باشد؛
- تفسیر الکاشف، اثر محمد جواد مغنیه که به سبک تفسیر المنار اما موجزتر از آن است و از تأویل بی‌جا اجتناب کرده است؛
- المیزان فی تفسیر القرآن نوشته علاّمه سید محمد حسین طباطبایی. این تفسیر از مهم‌ترین و جامع‌ترین تفاسیر شیعه به شمار می‌آید. دکتر فهد الرومی درباره تفسیر المیزان می‌گوید: "با نگاهی کوتاه در این تفسیر معلوم می‌شود این کتاب برای علما نوشته شده است، نه عوام؛ زیرا مباحث دقیق و عمیقی در این کتاب وجود دارد… این تفسیر از بهترین تفاسیر قرآن در قرن حاضر است"[۳].[۴]
جستارهای وابسته
- تفاسیر تابعین تابعین
- تفاسیر تک نگار
- تفاسیر عصر جدید
- تفاسیر عصر کهن
- تفسیر اجتهادی
- تفسیر اجمالی قرآن
- تفسیر اِعراب
- تفسیر باطنی
- تفسیر پلورالیستی قرآن
- تفسیر تبیینی قرآن
- تفسیر تحلیلی
- تفسیر تدبری قرآن
- تفسیر تمسکی قرآن
- تفسیر در عصر تابعین
- تفسیر در عصر تدوین
- تفسیر در عصر پیامبر خاتم
- تفسیر درایی
- تفسیر زبدة البیان
- تفسیر سکولاریستی قرآن
- تفسیر سیستمی
- تفسیر عبدالله بن عباس
- تفسیر قرآن به قرآن
- تفسیر لفظی قرآن
- تفسیر لیبرالیستی قرآن
- تفسیر مأثور
- تفسیر مجمل به مبین
- تفسیر مطلق به مقید
- تفسیر معتزلیان جدید
- تفسیر معنا
- تفسیر معنوی قرآن
- تفسیر موضوع
- تفسیر وجوه قرآن
- تفسیر ترتیبی
- تفسیر مزجی
- تفسیر موضوعی
- تفسیر اهل بیت
- تفسیر پیامبر خاتم
- تفسیر تابعین
- تفسیر دوران نهضت‌های اصلاحی
- تفسیر صحابه
- تفسیر عصر جدید
- تفسیر باطن قرآن
- تفسیر ظاهر قرآن
- تفسیر اهل‌سنت
- تفسیر باطنیه
- تفسیر خوارج
- تفسیر شیعه
- تفسیر متصوفه
- تفسیر اجتماعی
- تفسیر اخلاقی
- تفسیر ادبی
- تفسیر اشاری
- تفسیر به رأی
- تفسیر بیانی
- تفسیر پوزیتیویستی
- تفسیر تاریخی
- تفسیر تربیتی
- تفسیر رمزی
- تفسیر عرفانی
- تفسیر علمی
- تفسیر فقهی
- تفسیر فلسفی
- تفسیر کلامی
- آداب تفسیر قرآن
- آراء تفسیری
- اسرائیلیات در تفسیر
- اقطاب اسرائیلیات
- اقطاب وضّاعین
- اولین مدون تفسیر
- تأویل قرآن
- تدوین تفسیر قرآن
- تفاسیر قرآن
- تفسیر پذیری قرآن
- تفسیر نگاری
- تنزیل قرآن
- توقیفیت تفسیر قرآن
- جری و تطبیق
- روایات تفسیری
- روشهای تفسیری
- سیاق عام
- شرافت تفسیر قرآن
- طرق تفسیری
- غرایب تفسیر
- فضیلت تفسیر قرآن
- قواعد تفسیر
- مبادی تفسیر
- مدارس تفسیر قرآن
- مراتب تفسیر
- مراحل تفسیر
- مصادر نقلی تفسیر
- مفسران
- مقدمات تفسیر
- مکاتب تفسیری
- منابع تفسیر
- تأویل قرآن
منابع
پانویس
- ↑ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه (۱۶۸-۱۷۸)؛ عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، صفحه (۷۴-۷۸)؛ خرمشاهی، بهاء الدین، دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد۱، صفحه (۶۵۳-۶۵۴)
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۶۰.
- ↑ رومی، فهدبن عبدالرحمان، اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، جلد۱،صفحه ۲۴۹؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیروالمفسرون، جلد۲،صفحه (۴۶-۴۹)؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه (۸۲۷-۸۲۹)؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر، صفحه (۲۶۱-۴۸۵)
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۶۸۶.