تفسیر معانی القرآن - فراء

مقدمه

یکی از آثار تفسیری قرآنی عصر حضور کتاب معانی القرآن یا تفسیر مشکل اعراب القرآن و معانیه تألیف ابو زکریا یحیی بن زیاد دیلمی معروف به فرّاء است. داوودی وی را در شمار مفسّران ذکر کرده و معانی القرآن را از تألیف‌های وی به شمار آورده و گفته است: وی در راه مکه در سال ۲۰۷ ه‍‌. ق در ۶۷ سالگی درگذشته است^[۱].

باتوجه به سن و تاریخ وفات وی معلوم می‌شود که در عصر امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) می‌زیسته است و در نتیجه، معانی القرآن وی از آثار تفسیری، قرآنی عصر حضور می‌باشد.

ابن ندیم، حاج خلیفه و اسماعیل پاشا از این کتاب با عنوان معانی القرآن یاد کرده‌اند^[۲]، و اخیراً نیز با همین نام به چاپ رسیده است، ولی برحسب آنچه در صفحۀ اول نسخۀ چاپ شده از این تفسیر آمده، خود فرّاء بحث خود در این کتاب را با تفسیر مشکل اعراب القرآن و معانیه آغاز کرده است^[۳]، و آقا بزرگ تهرانی نیز هرچند خود با عنوان کتاب المعانی فی القرآن از این اثر یاد کرده، خبر داده است که این اثر در تهران نزد سید نصر الله تقوی در مجلّدی بزرگ با عنوان تفسیر مشکل اعراب القرآن و معانیه موجود است^[۴].

به‌هر حال در عصر اخیر کتابی با نام معانی القرآن تألیف ابی زکریا یحیی بن زیاد فرّا متوفای ۲۰۷ با تحقیق احمد یوسف نجاتی و محمد علی نجّار به همت انتشارات «دار السرور» چاپ و منتشر شده است و طبق گزارش مدیر بخش ادبیات انتشارات دار السرور، نسخه‌های خطی متعددی (برخی کامل و برخی ناقص) از این تفسیر موجود بوده^[۵] و این تفسیر چاپ شدۀ موجود با رجوع به آن نسخه‌ها تحقیق شده است^[۶].

این تفسیر در سه جلد (جلد اول ۵۰۹ صفحه از سوره فاتحه تا سوره یونس، جلد دوم ۴۲۵ صفحه از سوره هود تا سوره زمر، و جلد سوم ۳۹۳ صفحه از سورۀ مؤمن تا سورۀ ناس) به چاپ رسیده است و همۀ سوره‌های قرآن را دربر دارد، ولی به تفسیر همۀ آیات نپرداخته و از هر سوره آیاتی را تفسیر کرده است^[۷].

این تفسیر، ادبی محض است و در اغلب موارد اعراب مشکل کلمات را بیان می‌کند و در مواردی به ذکر قرائت‌های مختلف کلمات و وجه ترکیب کلمات طبق هریک از آن قرائات می‌پردازد و گاهی معنای برخی کلمات را نیز بیان می‌نماید^[۸]. در بیان اعراب یا توجیه قرائت‌ها گاهی به آیات قرآن و گاهی به اشعار و گاهی به کلامی از عرب استناد و استشهاد می‌کند؛ به‌عنوان نمونه در آغاز، بیش از یک صفحه دربارۀ حذف الف «اسم» در ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ و باقی ماندن آن در مواردی که اسم به «ربّ‌» اضافه می‌شود، بحث کرده است. سپس از سورۀ حمد با عنوان ﴿أُمُّ الْكِتَابِ﴾ یاد نموده و در آن به بیان و توضیح چهار نکته پرداخته است:

قرائت‌های غیرمشهور ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾^[۹] (الحمد للّه، الحمد للّه، الحمد للّه) و وجه هریک از آن قرائت‌ها.
با ضمّه و کسرۀ «هاء» قرائت شدن ﴿عَلَيْهِمْ﴾ و بیان وجه هریک از دو قرائت.
اعراب ﴿غَيْرِ﴾ در ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾^[۱۰] و بیان صفت بودن آن برای «الذین» نه برای ضمیر «هم» و جواز اینکه کسره «غیر» به لحاظ‍ تکرار صراط‍ بر سر آن باشد.
بیان اینکه «غیر» به‌معنای «لا» است و ازاین‌رو، جایز می‌باشد که «و لا» در ﴿وَلَا الضَّالِّينَ﴾^[۱۱] به آن برگردانده و عطف شود و اگر «غیر» به‌معنای «سوی» می‌بود، جایز نبود «لا» به آن برگردانده و عطف شود. در بیان این نکات، به آیات دیگر قرآن و هم به اشعار عرب و هم به جمله‌ای که در محاورات عرب به کار می‌رود، استشهاد و استناد کرده است^[۱۲].

گاهی سبب نزول سوره یا آیات را نیز بیان می‌کند؛ مانند سبب نزولی که برای سوره «مسد» ذکر کرده است^[۱۳]. گرچه جمعی این کتاب را تألیف فرّاء معرفی کرده‌اند، ولی از سندی که در آغاز این تفسیر آمده، به‌دست می‌آید که این تفسیر به قلم محمّد بن جهم بن هارون سمّری و املای فرّاء بوده است؛ زیرا در آن سند با دو واسطه از محمد بن جهم نقل شده که گفته است: "هذا كتاب فيه معاني القرآن املاه علينا ابو زكريا يحيی بن زياد الفرّاء عن حفظه من غير نسخة في مجالسه اول النهار من ايام الثلاثاوات و الجمع في شهر رمضان و ما بعده من سنة اثنتين و في شهور سنة ثلاث و شهور من سنة اربع و مأتين^[۱۴]؛ این کتابی است که در آن معانی قرآن وجود دارد. آن را ابو زکریا یحیی بن زیاد فرّاء در مجلس‌هایش در اول روزهای سه‌شنبه‌ها و جمعه‌ها در ماه رمضان و ماه‌های بعد از آن در سال ۲۰۲ و در ماه‌های سال ۲۰۳ و ماه‌هایی از سال ۲۰۴ ه‍‌. ق از ذهن و حافظه خود بدون هیچ نوشته‌ای بر ما املا کرد.

درخور ذکر است که این سند از جهت فنّی اعتبار ندارد؛ زیرا اولاً: کسی که این تفسیر را از واسطه اول این سند نقل کرده، نامعلوم است و ثانیاً: وثاقت هیچ‌یک از واسطه‌های این سند ثابت نیست: نه در کتاب‌های رجالی شیعه توثیق شده‌اند و نه در کتاب‌های رجالی اهل تسنن^[۱۵]؛ بنابراین، چون استناد این تفسیر به فرّاء براساس اشتهار است و این اشتهار نیز به‌گونه‌ای نیست که صدور تمام مطالب این کتاب را از فرّاء قطعی نماید، با نظر دقیق علمی (نه با مسامحه) نمی‌توان این کتاب موجود را قاطعانه تألیف فرّاء و از آثار تفسیری عصر حضور دانست، ولی چون این کتاب، تفسیر روایی نیست تا در پذیرش آن به اعتبار سند نیاز باشد، مباحثی ادبی است که بدون احراز صدور آن از فرّاء نیز قابل استفاده است و اعتبار نداشتن سند آن تأثیر چندانی در استفاده از آن ندارد؛ البته اگر کسی بخواهد به تخصص و تفوّق ادبی فرّاء تکیه کند و به مطالب این کتاب به‌عنوان آرای ادبی فرّاء استدلال نماید، دچار مشکل می‌شود.^[۱۶]

جستارهای وابسته

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۶۷.
↑ ر. ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۷۳. الفن الثانی من المقالة الثانیة، اخبار الفرّاء؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۱۷۳۰؛ بغدادی، هدیة العارفین (اسماء المؤلفین و آثار المصنّفین من کشف الظنون)، ج۶، ص۵۱۴.
↑ ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۱.
↑ ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۲۰۶، رقم ۴۶۳۵.
↑ یک نسخه در کتابخانه سلیمانیه در استانبول، عکس‌ برداری شده از اصل آن در کتابخانه بغداد، در قرن چهارم هجری (۳۸۱ ه‍‌.ق) مکتوب و با چهار واسطه از فرّاء شنیده شده است. این نسخه از آغاز تا سوره انسان است. نسخه دوم در کتابخانه نور عثمانیه در استانبول موجود است، و آن از سوره زمر آغاز و به آخر قرآن ختم می‌شود و کتابت آن در قرن ششم بوده است. نسخه سوم نیز در کتابخانه نور موجود باشد و در قرن دوازدهم مکتوب شده است. نسخه چهارم نسخه‌ای کامل است که در کتابخانه علامه محمود شنقیطی موجود بوده و در اول قرن چهاردهم با خط‍ جدید نگارش یافته است، نسخه پنجم فقط‍ جزء آخر قرآن (از سوره عبس تا سوره ناس) را دربر دارد و آن‌هم در قرن چهاردهم نگارش یافته است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، تصویر ص۳-۶).
↑ ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳.
↑ برای مثال، از سوره حمد تنها در مورد کلمات ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾، ﴿عَلَيْهِمْ﴾، ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾، ﴿وَلَا الضَّالِّينَ﴾ نکاتی را بیان کرده و درباره سایر آیات و کلمات هیچ سخنی ندارد و از بیست آیه اول سوره بقره تنها در خصوص آیات ۱، ۲، ۳، ۷، ۱۶، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ مطالبی را بیان کرده است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳-۱۹).
↑ برای نمونه، در آیه ﴿وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾، ﴿الرِّجْسَ﴾ را به عذاب و غضب معنا کرده و گفته است: آن شبیه «رجز» است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۴۸۰) در سوره فلق ﴿الْفَلَقِ﴾ را به صبح و ﴿غَاسِقٍ﴾ را به شب معنا کرده است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۳، ص۳۰۱).
↑ «سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را» سوره فاتحه، آیه ۲.
↑ «راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.
↑ سوره فاتحه، آیه ۷.
↑ ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳-۸.
↑ ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۳، ص۲۹۸.
↑ فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۱.
↑ محققان این کتاب احمد یوسف نجاتی و محمد علی نجار که از دانشمندان اهل تسنن هستند نیز سند این کتاب را معتبر ندانسته و گفته‌اند: «راوی این سند یعنی کسی که گفته است حدّثنا ابو منصور... شناخته شده نیست. برای ابو منصور [واسطه اول این سند] نیز به ترجمه و شرح‌حالی دست نیافتیم». برای ابوالفضل یعقوب بن یوسف (واسطه دوم سند) و محمد بن جهم سمّری نیز هرچند شرح‌حال و مصدر ترجمه‌ای ذکر کرده‌اند، ولی هیچ توثیقی برای آنان نقل نکرده‌اند و محمد بن جهم را نوجوانی که در هنگام وفات فرّاء نوزده ساله بوده است)، معرفی کرده‌اند (ر. ک: معانی القرآن، ج۱، مقدمه محققان، ص۱۴ و ۱۵) طبق این گزارش نویسنده این کتاب نوجوانی است که در ۱۴ تا ۱۶ سالگی این مطالب را از فرّاء شنیده و نوشته است؛ زیرا طبق آنچه در آغاز این کتاب بیان شده، نوشتن آن در سال‌های ۲۰۲-۲۰۴ بوده است.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۳۹-۳۴۲.

[1] ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۶۷.

[2] ر. ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۷۳. الفن الثانی من المقالة الثانیة، اخبار الفرّاء؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۱۷۳۰؛ بغدادی، هدیة العارفین (اسماء المؤلفین و آثار المصنّفین من کشف الظنون)، ج۶، ص۵۱۴.

[3] ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۱.

[4] ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۲۰۶، رقم ۴۶۳۵.

[5] یک نسخه در کتابخانه سلیمانیه در استانبول، عکس‌ برداری شده از اصل آن در کتابخانه بغداد، در قرن چهارم هجری (۳۸۱ ه‍‌.ق) مکتوب و با چهار واسطه از فرّاء شنیده شده است. این نسخه از آغاز تا سوره انسان است. نسخه دوم در کتابخانه نور عثمانیه در استانبول موجود است، و آن از سوره زمر آغاز و به آخر قرآن ختم می‌شود و کتابت آن در قرن ششم بوده است. نسخه سوم نیز در کتابخانه نور موجود باشد و در قرن دوازدهم مکتوب شده است. نسخه چهارم نسخه‌ای کامل است که در کتابخانه علامه محمود شنقیطی موجود بوده و در اول قرن چهاردهم با خط‍ جدید نگارش یافته است، نسخه پنجم فقط‍ جزء آخر قرآن (از سوره عبس تا سوره ناس) را دربر دارد و آن‌هم در قرن چهاردهم نگارش یافته است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، تصویر ص۳-۶).

[6] ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳.

[7] برای مثال، از سوره حمد تنها در مورد کلمات ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾، ﴿عَلَيْهِمْ﴾، ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾، ﴿وَلَا الضَّالِّينَ﴾ نکاتی را بیان کرده و درباره سایر آیات و کلمات هیچ سخنی ندارد و از بیست آیه اول سوره بقره تنها در خصوص آیات ۱، ۲، ۳، ۷، ۱۶، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ مطالبی را بیان کرده است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳-۱۹).

[8] برای نمونه، در آیه ﴿وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾، ﴿الرِّجْسَ﴾ را به عذاب و غضب معنا کرده و گفته است: آن شبیه «رجز» است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۴۸۰) در سوره فلق ﴿الْفَلَقِ﴾ را به صبح و ﴿غَاسِقٍ﴾ را به شب معنا کرده است (ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۳، ص۳۰۱).

[9] «سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را» سوره فاتحه، آیه ۲.

[10] «راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.

[11] سوره فاتحه، آیه ۷.

[12] ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳-۸.

[13] ر. ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۳، ص۲۹۸.

[14] فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۱.

[15] محققان این کتاب احمد یوسف نجاتی و محمد علی نجار که از دانشمندان اهل تسنن هستند نیز سند این کتاب را معتبر ندانسته و گفته‌اند: «راوی این سند یعنی کسی که گفته است حدّثنا ابو منصور... شناخته شده نیست. برای ابو منصور [واسطه اول این سند] نیز به ترجمه و شرح‌حالی دست نیافتیم». برای ابوالفضل یعقوب بن یوسف (واسطه دوم سند) و محمد بن جهم سمّری نیز هرچند شرح‌حال و مصدر ترجمه‌ای ذکر کرده‌اند، ولی هیچ توثیقی برای آنان نقل نکرده‌اند و محمد بن جهم را نوجوانی که در هنگام وفات فرّاء نوزده ساله بوده است)، معرفی کرده‌اند (ر. ک: معانی القرآن، ج۱، مقدمه محققان، ص۱۴ و ۱۵) طبق این گزارش نویسنده این کتاب نوجوانی است که در ۱۴ تا ۱۶ سالگی این مطالب را از فرّاء شنیده و نوشته است؛ زیرا طبق آنچه در آغاز این کتاب بیان شده، نوشتن آن در سال‌های ۲۰۲-۲۰۴ بوده است.

[16] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۳۹-۳۴۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]