سیره عملی امام علی در عدالت اجتماعی چه بوده است؟ (پرسش)
| سیره عملی امام علی در عدالت اجتماعی چه بوده است؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ سیره اجتماعی معصومان |
| مدخل اصلی | عدالت اجتماعی در معارف و سیره امام علی |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
سیره عملی امام علی در عدالت اجتماعی چه بوده است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث سیره اجتماعی معصومان است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی سیره اجتماعی معصومان مراجعه شود.
پاسخ نخست
آقای دکتر م‍ص‍طف‍ی دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی در کتاب «سیره نبوی» در این‌باره گفته است:
«ابن طِقْطَقی، مورخ گرانقدر، درگذشته به سال ۷۰۹ هجری، درباره ابو الائمه، علی (ع) می‌نویسد: "امیرمؤمنان در راه خدا به هیچ چیز نمی‌اندیشید، و کلیه حرکات و سکناتش برای خدا و در راه خدا بود. حق کسی را پایمال نمی‌کرد، و جز با حق و عدل نمی‌داد و نمی‌گرفت، تا جایی که عقیل برادر تنی وی چیزی از بیت المال از او خواهش کرد که حق نداشت، ولی امیر المؤمنین از دادن آن امتناع ورزیده گفت: ای برادر در این مال چیزی جز آن چه به تو دادم حقی نداری. ولی صبر کن تا مالی از خودم برسد، هرچه خواسته باشی از آن به تو خواهم داد. ولی این جواب عقیل را قانع نکرد و از وی کناره گرفت و در شام به معاویه پیوست. همچنین علی (ع) به دو فرزندش حسن و حسین (ع) چیزی بیش از حقشان نمی‌داد. پس باید به مقام چنین شخصی که با برادر و فرزندانش این‌گونه رفتار می‌کرد درست پی برد"[۱].
تربیت‌شده پیامبر اکرم (ص)، علی (ع) جز به حق و عدالت نمی‌اندیشید و زندگی او به تمامی مبارزه در راه عدالت بود. بیست و سه سال در کنار پیامبر، مبارزه بر سر تنزیل قرآن؛ و پس از پیامبر، مبارزه بر سر تأویل قرآن. رسول خدا (ص) در حدیثی مشهور چنین فرموده بود: «إِنَّ مِنْكُمْ مَنْ يُقَاتِلُ عَلَى تَأْوِيلِ الْقُرْآنِ كَمَا قَاتَلْتُ عَلَى تَنْزِيلِهِ، وَ هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ (ع)»[۲].
عصر تأویل، دورانی سخت در مبارزه برای عدالت بود. در بیست و پنج سال عصر خلفا، مبارزه برای عدالت در چهره مبارزه منفی، مبارزه ارشادی و مبارزه مثبت؛ و پس از آن پنج سال حکومت و مدیریت عدالتخواهانه و مبارزه برای جلوه‌گر ساختن عدالت همه جانبه و مقاومت و مقابله در برابر عدالت‌ستیزان، به طوری که علی (ع) پشت کردن به پیکار با قاسطین را - که همه همتشان محو عدالت و زوال دیانت بود - به منزله کفر به آن چه پیامبر آورده بود می‌دانست. به همین سبب پس از آنکه همه تلاش‌های آن حضرت در به سر عقل آوردن قاسطین و دور کردن آنان از عدالت‌ستیزی به بن بست رسید و حضرت چاره‌ای جز نبرد ندید بر سر تعهد پیکار با آنان استوار ایستاد. نصر بن مزاحم منقری آورده است که پس از رویارویی سپاه امام با سپاه قاسطین در نبرد نهایی، یکی از شامیان به میان دو سپاه آمد و بانگ زد: "ای ابوالحسن، ای علی، به هماوردی با من بیا". پس علی به سوی او رفت چندان که اسبانشان در میان میدان گردن به گردن شدند. آنگاه وی گفت: "ای علی، تو در اسلام و هجرت [در راه خدا] پیشگام بوده‌ای، آیا ما یلی پیشنهادی به تو بکنم که از این خونریزی‌ها جلوگیری کند و این جنگ‌ها متوقف شود تا نیک بیندیشی و جوانب امر را بنگری؟" علی به وی گفت: "پیشنهادت چیست؟" گفت: "تو به عراق خود بازگرد و ما به شام خود برمی‌گردیم و تو از شام ما دست بدار و آن را به ما واگذار". علی به او گفت: «لَقَدْ عَرَفْتُ إِنَّمَا عَرَضْتَ هَذَا نَصِيحَةً وَ شَفَقَةً وَ لَقَدْ أَهَمَّنِي هَذَا الْأَمْرُ وَ أَسْهَرَنِي وَ ضَرَبْتُ أَنْفَهُ وَ عَيْنَيْهِ فَلَمْ أَجِدْ إِلَّا الْقِتَالَ أَوِ الْكُفْرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ صإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَرْضَ مِنْ أَوْلِيَائِهِ أَنْ يُعْصَى فِي الْأَرْضِ وَ هُمْ سُكُوتٌ مُذْعِنُونَ لَا يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَوَجَدْتُ الْقِتَالَ أَهْوَنَ عَلَيَّ مِنْ مُعَالَجَةِ الْأَغْلَالِ فِي جَهَنَّمَ»[۳].
بی‌گمان خدای تبارک و تعالی از دوستداران خود خوش ندارد که طغیان و سرکشی بر زمین چیره آید و ایشان خاموش بمانند و بدان تن در دهند، امر به معروف و نهی از منکر ننمایند؛ از این‌رو جنگ را [با همه دشواری‌هایش] از پیوسته در جهنم با غل و زنجیرها دست به گریبان بودن آسان‌تر و سبک‌تر یافتم.
علی (ع) تجسم عدالت و الگوی تمام عیار حق‌گرایی و انصاف‌ورزی است. او نمونه اعلای انسان قرآنی و شهید راه دادگری است، چنان که درباره‌اش گفته‌اند: قُتِلَ فِي مِحْرَابِهِ لِشِدَّةِ عَدْلِهِ[۴]. (او در محراب عبادت خویش به سبب شدت عدالتش کشته شد).
پایداری علی (ع) در عدالت و عدول نکردن او از موازین قسط موجب مخالفت عدالت‌ستیزان و خودکامگان و زراندوزان با وی شد، زیرا او حاضر نبود برای مصالح دنیایی و حفظ حکومتش، عدالت را زیر پا بگذارد. عدالت با گوشت و خون علی در آمیخته بود، به نحوی که عدالت مترادف نام او و یاد اوست. جُرج جُرداق مسیحی در وصف این شأن آن پیشوای عدالت می‌نویسد: "آیا در مهد عدالت بزرگی را می‌شناسی که همیشه بر حق و حقیقت بوده باشد، و لو آنکه همه مردم روی زمین بر ضد او متحد می‌شدند؛ و دشمنان او، اگر چه کوه و بیابان را هم پر می‌ساختند، بر باطل و گمراهی بودند؛ زیرا که عدالت در او یک مذهب و یک امر اکتسابی نیست - گو این که بعدا خود روش و مکتبی شد - و برنامه‌ای نیست که سیاست دولت آن را تشریح کرده و به وجود آورده باشد - و لو این که این نقطه هم در مد نظر وی بود - و راهی نیست که به طور عمد آن را بپیماید تا در نزد مردم به مقام صدارت برسد، و لو این که او این راه رافت و در دل‌های پاکان برای همیشه جای گرفت... بلکه عدالت در بنیاد و مبادی اخلاقی و ادبی او، اصلی است که با اصول دیگری پیوند دارد و طبیعتی است که ممکن نیست او خود را بر ضد آن وادارد، تا آنجا که گویی این عدالت، ماده‌ای است که در ارکان جسمی و بنیان بدنی او، مانند مواد دیگر به کار رفته و وجود او را تشکیل داده‌اند؛ و در واقع عدالت خونی باشد در خونش و روحی باشد در روحش"[۵].
علی و عدالت چنان با هم عجین‌اند که تفکیک این دو ناممکن است؛ و این حقیقت در عرصه حکومت خود را به خوبی جلوه‌گر ساخت، و آن همه مخالفت با آن حضرت و با حکومت او بدین سبب بود که وی حکومت را برای عدالت می‌خواست و در نگاه عدالتخواهانه او تبعیض و ملاحظه این و آن، و ستمگری و تعدی به مردمان، ذره‌ای جای نداشت. علی بن محمد بن ابی سیف مداینی[۶] از فُضَیْل بن جَعد[۷] نقل کرده است که مهم‌ترین سبب خودداری عرب در یاری کردن امیرمؤمنان (ع) موضوع مال بود، زیرا آن حضرت هیچ شریفی را بر غیر شریف، و هیچ عربی را بر عجم برتری نمی‌داد و ترجیح نمی‌نهاد، و با بزرگان و سرکردگان قبایل سازش نمی‌کرد و آن‌گونه که شاهان ملاحظه آنان را می‌کنند، عمل نمی‌نمود، و هیچ کس را [با مال و مانند آن] به هوا خواهی خود برنمی‌انگیخت. و معاویه درست به خلاف این سیره عمل می‌کرد و به همین سبب مردمان دنیاطلب و تبعیض‌جو علی (ع) را رها کردند و به معاویه پیوستند. روزی علی (ع) از کوتاهی و نامردمی یاران خویش و گریختن و پیوستن برخی از ایشان به معاویه، نزد مالک اشتر شکوه کرد. اشتر گفت: ای امیر مؤمنان، ما با کمک [جمعی از] اهل بصره و اهل کوفه با مردم بصره پیکار کردیم و در این حال رأی مردم یکی بود، اما پس از آن اختلاف پیش آمد و ستیز کردند و اراده‌ها سست و شمار مردمان اندک شد. تو آنان را به عدالت و داد گرفته‌ای، و میانشان به حق عمل می‌کنی، و حق ناتوانان را از اشراف، و داد افراد پایین را از بالاترها می‌ستانی، و به اعیان و اشراف بهای بیشتر نمی‌دهی، و در نظر تو اشراف را بر ناتوانان هیچ برتری و منزلتی نیست. برای این است که گروهی از آن کسان که با تو بودند به دلیل تساوی در حقوق جنجال بپا کردند و از اجرای عدالت عمومی ناشاد و ناراضی گشتند. در این هنگام مماشات و ملاحظه‌کاری‌های معاویه نسبت به توانگران و اشراف را دیدند، پس نفس‌هایشان به دنیا‌گرایید، زیرا کسانی که دوستدار دنیا نباشند اندک‌اند و بیشتر مردم فروشنده حق و خریدار باطلند و دنیا را [بر حق و عدل] ترجیح می‌دهند. بنابراین، ای امیر مؤمنان، اگر تو نیز به بذل مال دست بگشایی، مردم در برابرت سر فرود آرند و خیر خواهی و دوستی‌شان تنها برای تو خواهد بود. ای امیر مؤمنان، خداوند کارت را سامان بخشد و دشمنانت را خوار و جمعشان را پریشان و نیرنگشان راست و امورشان را پراکنده سازد که خداوند به آن چه می‌کنند آگاه است[۸]. علی (ع) فرمود: «أَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ عَمَلِنَا وَ سِيرَتِنَا بِالْعَدْلِ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ: 
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ
[۹] وَ أَنَا مِنْ أَنْ أَكُونَ مُقَصِّراً فِيمَا ذَكَرْتَ أَخْوَفُ وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَنَّ الْحَقَّ ثَقُلَ عَلَيْهِمْ فَفَارَقُونَا لِذَلِكَ فَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ لَمْ يُفَارِقُونَا مِنْ جَوْرٍ وَ لَمْ يُدْعَوْا إِذْ فَارَقُونَا إِلَى عَدْلٍ وَ لَمْ يَلْتَمِسُوا إِلَّا دُنْيَا زَائِلَةً عَنْهُمْ كَأَنْ قَدْ فَارَقُوهَا وَ لَيُسْأَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَ لِلدُّنْيَا أَرَادُوا أَمْ لِلَّهِ عَمِلُوا وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ بَذْلِ الْأَمْوَالِ وَ اصْطِنَاعِ الرِّجَالِ فَإِنَّا لَا يَسَعُنَا أَنْ نُؤْتِيَ امْرَأً مِنَ الْفَيْءِ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّهِ... وَ أَنَا قَابِلٌ مِنْ رَأْيِكَ مَا كَانَ لِلَّهِ رِضًى وَ أَنْتَ مِنْ آمَنِ أَصْحَابِي وَ أَوْثَقِهِمْ فِي نَفْسِي»[۱۰].
امیرمؤمنان علی (ع) در برپایی حق و عدل پروایی جز پروای خدای متعال نداشت و با این رویکرد مردمان را حرمت می‌گذاشت و حقوقشان را پاس می‌داشت و عدالت را میانشان برپا می‌داشت. ابن ابی الحدید معتزلی، پس از آوردن اخبار و روایاتی چند در عدالت‌خواهی و حق‌گرایی علی (ع) می‌نویسد: "با آوردن این مطالب خواستیم این مسأله را روشن کنیم که امیرمؤمنان (ع) در خلافت خود به روش و سیره پادشاهان رفتار نکرده است و همچون آنان نبوده است که اموال را برای مصالح حکومت خود و در جهت لذت‌جویی خویش مصرف می‌کنند، زیرا که او اهل دنیا نبود [تا چنین کند]، بلکه او انسانی الهی و حق طلب بود که هیچ چیزی را جایگزین خدا و رسولش قرار نمی‌داد"[۱۱].
همه رفتار و مواضع امام علی (ع) - نمونه اعلای تربیت نبوی - بر یک محور می‌چرخید، و آن عدالت بود. او جز به عدالت نمی‌پرداخت و چیزی جز حق در او تأثیر نداشت. رفتار او با کارگزارانش گویای این واقعیت است. سوده همدانی[۱۲] نقل کرده است که امیرمؤمنان (ع) مردی را به حکومت ما گماشت و میان ما و حاکم مناقشتی رفت [که او حق را ترک کرد و بر ما ستم نمود]. پس به نزد علی (ع) رفتم تا از حاکم شکایت کنم. آن حضرت در حال نماز بود. پس از نماز با کمال رأفت و رحمت پرسید: "آیا تو را حاجتی است؟" من شکایت خود را به اطلاع وی رسانیدم و علی (ع) تا آن را شنید گریست. سپس گفت: «اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَيَّ وَ عَلَيْهِمْ أَنِّي لَمْ أوَلِّهِمْ وَ لمْ اَمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِكَ وَ لَا بِتَرْكِ حَقِّكَ».[۱۳]. آنگاه ورقه‌ای از جیب خویش بیرون آورد و بر آن چنین نوشت: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، قَدْ جَاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ[۱۴] وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ * بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ[۱۵] «إِذَا قَرَأْتَ كِتَابِي هَذَا فَاحْتَفِظْ بِمَا فِي يَدِكَ مِنْ عَمَلِنَا حَتَّى يَقْدَمَ عَلَيْكَ مَنْ يَقْبِضُهُ مِنْكَ وَ السَّلَامُ»؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، «در حقیقت، شما را از جانب پروردگارتان برهانی روشن آمده است. پس پیمانه و ترازو را تمام نهید، و اموال مردم را کم مدهید» "و در زمین به فساد سر مدارید. اگر مؤمن باشید، باقیمانده حلال خدا برای شما بهتر است، و من بر شما نگهبان نیستم". چون نامه من به دستت رسید، آن چه را تحت اختیار داری حفظ کن تا کسی بیاید آنها را از تو تحویل بگیرد، و السلام). سوده گوید: "این نامه را گرفتم و به نزد کارگزار آن حضرت بردم و به او سپردم، بی‌درنگ همان شد که حضرت فرمان داده بود"[۱۶].
علی (ع) در اجرای عدالت چنین بود. او تحمل هیچ ستم و بیدادی را نداشت؛ با دادخواهی زنی ستمدیده، جانش به درد آمد و اشک از دیده‌اش روان شد و بی‌درنگ و بدون ملاحظه ملاحظه‌کاری‌های مرسوم در حکومت‌ها، شمشیر عدالت را از نیام کشید و ماده فساد را برید. دریغا که مردمش او را برای خودخواهی خویش می‌خواستند و جز به دنیای خویش نمی‌اندیشیدند، حال آنکه او آنان را برای خدا می‌خواست و تلاش می‌کرد که با عدالت به سرچشمه حق سوقشان دهد؛ چنان که خود فرمود: «لَمْ تَكُنْ بَيْعَتُكُمْ إِيَّايَ فَلْتَةً وَ لَيْسَ أَمْرِي وَ أَمْرُكُمْ وَاحِداً إِنِّي أُرِيدُكُمْ لِلَّهِ وَ أَنْتُمْ تُرِيدُونَنِي لِأَنْفُسِكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ أَعِينُونِي عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَ ايْمُ اللَّهِ لَأُنْصِفَنَّ الْمَظْلُومَ مِنْ ظَالِمِهِ وَ لَأَقُودَنَّ الظَّالِمَ بِخِزَامَتِهِ حَتَّى أُورِدَهُ مَنْهَلَ الْحَقِّ وَ إِنْ كَانَ كَارِها»[۱۷].
علی (ع) در اجرای عدالت – آنجا که یکسان دیدن و یکسان دادن شرط است - خویش و بیگانه نمی‌شناخت و یکسانی را با همه وجود پاس می‌داشت. ابو عمرو بن علاء[۱۸] گوید که چون عقیل ابن ابی طالب در کوفه نزد علی (ع) رفت، آن حضرت سهم او را از بیت‌المال داد، اما عقیل خواستار مبلغ بیشتری از بیت‌المال شد. علی (ع) گفت: تا روز جمعه صبر کن، و عقیل نیز تا روز جمعه صبر کرد. هنگامی که امیرمؤمنان (ع) نماز جمعه را به جای آورد، رو به عقیل کرد و گفت: چه می‌گویی درباره کسی که به همه این مردم خیانت کند؟ عقیل پاسخ داد: چنین کسی بد انسانی است. علی (ع) گفت: آیا تو از من می‌خواهی که به این مردم خیانت کنم و از بیت المال مسلمین به تو ببخشم؟ عقیل از نزد آن حضرت خارج شد و به نزد معاویه رفت و به محض رسیدن، معاویه صد هزار درهم به او بخشید و گفت: ای ابو یزید![۱۹] من برای تو بهترم یا علی؟ عقیل گفت: علی را چنان یافتم که بیش از آنکه ملاحظه مرا کند ملاحظه خود [و حق و عدالت] را می‌کرد و تو را چنان یافتم که بیش از آنکه ملاحظه خود [و حق و عدالت] را کنی، ملاحظه مرا کردی[۲۰].
علی (ع) در ادای حقوق عمومی و رساندن هر صاحب حقی به بایسته و شایسته‌اش با دقت و سرعت عمل می‌کرد و در این امر هیچ مماشاتی نمی‌نمود. آن حضرت پس از تقسیم سرانه بیت المال، آنجا را جارو می‌کرد و آب می‌پاشید، و آنگاه دو رکعت نماز به جای می‌آورد و می‌گفت: ای بیت‌المال در روز قیامت شهادت بده که من چیزی از اموال مسلمانان را در تو ذخیره نکردم[۲۱]؛ و می‌فرمود: «أَنَا فَأَصْنَعُ كَمَا صَنَعَ خَلِيلِي رَسُولُ اللَّهِ (ص)»[۲۲].
رفتار عدالت‌مدارانه علی (ع) برای مردمانی که عدالت همه‌جانبه نبوی را ندیده بودند یا آن را به فراموشی سپرده بودند مایه شگفتی بود. شعبی[۲۳] گوید در میدان بزرگ کوفه شاهد بودم که علی ابن ابی طالب (ع) میان دو کُپه زر و سیم ایستاده بود و آن را میان مردمان تقسیم می‌کرد تا از آن هیچ باقی نماند. آنگاه به خانه خویش رفت و از آن اموال چیزی با خود نبرد. من نزد پدرم رفتم و گفتم: نمی‌دانم امروز بهترین مردمان را دیده‌ام یا کم خردترین آنان را؟ پدرم گفت: چه کسی را دیده‌ای؟ گفتم: امیرمؤمنان علی (ع) را؛ و آن چه را که دیده بودم برای وی شرح دادم. پدرم گریست و گفت: ای فرزند! بهترین مردمان را دیده‌ای[۲۴].
علی (ع) چنین بود و به سیره محبوبش، پیامبر عدالت رفتار می‌نمود. عدالت او چنان فراگیر و حق‌گرایانه بود که پیوسته کارگزارانش را توصیه می‌کرد که مبادا در اجرای وظایف خود گامی از حق و عدل فراتر نهند؛ و بر این امر با دقت نظارت می‌کرد. عدالت او همه کس و همه چیز را در برمی‌گرفت. فرمان‌های حکومتی و مدیریتی آن حضرت سندی گویا بر این حقیقت است: از این جمله است فرمان وی به مأموران گردآوری زکات که به آنان می‌آموزد که چگونه حقوق همه کس و همه چیز را پاس بدارند و عدالت را جلوه بخشند. برخی نکات این فرمان چنین است:
- حرکت کردن به سوی حوزه مأموریت خود با پرواپیشگی و احساس مسئولیت در برابر خدای یکتا.
- پرهیز از ترساندن کسی در انجام دادن مأموریت خویش.
- پرهیز از وارد شدن به حیطه زندگی و کار کسی بدون اجازه و رضایت او.
- اجازه گرفتن از مردمان و هماهنگ کردن با آنان برای ورود به حیطه زندگی و کارشان به منظور گردآوری زکات.
- پرهیز از رفتاری که آرامش مردمان را در هم ریزد و تأکید بر رفتاری که به مردمان آرامش دهد.
- تأکید بر رعایت ادب و احترام کامل نسبت به مردمان.
- توضیح مأموریت خویش به طور واضح برای مردمان.
- اعتماد کردن به مردمان و نظر خواستن از آنان که آیا حقی از حقوق عمومی در اموالشان هست یا خیر؛ و واگذاشتن ایشان در صورتی که اظهار کردند چیزی از حقوق عمومی در اموالشان نیست.
- پرهیز از هر‌گونه رفتار غیر انسانی نسبت به کسانی که اظهار کردند در اموالشان چیزی از حقوق عمومی هست، اعم از ترساندن، بیم دادن، تهدید کردن، خشونت ورزیدن و...
- استخراج زکات از اموال آنان با انتخاب و اختیار خودشان.
- پرهیز از رفتار سلطه‌گرانه و سخت گیرانه در استخراج زکات.
- پرهیز از رفتار غیر انسانی نسبت به چارپایان آن کسان که زکاتشان از این جمله است.
- پرهیز از هر‌گونه بدرفتاری یا صاحب چارپایان در آن میان که مبادا او یا آنها تحقیر یا آزرده شوند.
- پرهیز از درشتی کردن با چارپایان و زیان رساندن به آنها و جدایی افکندن میان شتر و نوزادش و خسته کردن چارپایان.
- رعایت کردن عدالت در سوار شدن بر چارپایان.
این نکات فقط گوشه‌هایی است از عدالت‌گرایی و حقوق‌مداری علی (ع) که هر انسان حق جو و عدالت خواهی را از این همه پاسداشت عدالت سرمست می‌کند.
بخش‌هایی از این نامه چنین است[۲۵]: «انْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ»[۲۶].
«فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ»[۲۷].
«ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لِآخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ»[۲۸].
«فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ»[۲۹].
«فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوأَنَّ صَاحِبَهَا»[۳۰].
«وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ فَلَا تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اخْلِطْهُمَا ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ وَ لَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لَا هَرِمَةً وَ لَا مَكْسُورَةً وَ لَا مَهْلُوسَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ»[۳۱].
«وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ»[۳۲].
«فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا وَ لَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا».[۳۳].
«وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ...»[۳۴].
شریف رضی در مقدّمه این نامه چنین می‌نگارد: "در اینجا جمله‌هایی را می‌آوریم تا بدانند او ستون حق را برپا می‌داشت و در کارهای خرد و بزرگ، باریک و سترگ، نشانه‌های عدالت را برای مردمان به جای گذاشت".
امیر مؤمنان علی (ع) در پاسداشت انسانیت و نگاهداشت عدالت تا این اندازه مراقبت داشت و درباره هیچ حریمی کوتاهی روا نمی‌داشت. او در این راه هر سختی و مصیبتی را پذیرا بود، اما بی‌عدالتی و تعدی را هرگز! هر دشواری و ناملایمی را در راه حق گردن می‌نهاد، اما ذره‌ای ستم به بندگان خدا و مخلوقات او را هرگز! چنان که می‌فرمود: «وَ اللَّهِ لَأَنْ أَبِيتَ عَلَى حَسَكِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً أَوْ أُجَرَّ فِي الْأَغْلَالِ مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ وَ غَاصِباً لِشَيْءٍ مِنَ الْحُطَامِ»[۳۵]»[۳۶]
منبع‌شناسی جامع سیره اجتماعی معصومان
پانویس
- ↑ محمد بن علی بن طباطبا معروف به ابن طقطقی، تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولت‌های اسلامی، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، چاپ دوم، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ ش. ص۱۱۵.
- ↑ «از شما کسی است که بر سر تأویل قرآن می‌جنگد چنان که من بر سر تنزیل آن جنگیدم و او علی بن ابی طالب (ع) است». مصنف ابن أبی شیبة، ج۷، ص۴۹۷-۴۹۸؛ مسند احمد بن حنبل، ج۳، ص۳۳ و ۸۲؛ أبو عبد الرحمن احمد بن شعیب النسائی، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب کرم الله وجهه، دارمکتبة التربیة، بیروت، ۱۹۸۷ م. ص۱۳۴؛ تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۵؛ مستدرک الحاکم، ج۳، ص۱۲۳؛ حلیة الاولیاء، ج۱، ص۶۷؛ أبو الحسن علی بن محمد الشافعی المعروف بابن المغازلی، مناقب الامام علی بن أبی طالب، تحقیق محمد باقر المحمودی، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۳ ق. ص۲۹۸؛ أبوالمؤید الموفق بن احمد الحنفی المعروف بأخطب خوارزم (الخوارزمی)، المناقب، قدم له محمد رضا الموسوی الخرسان، مکتبة نینوی الحدیثة، طهران، ص۱۸۳؛ یحیی بن الحسن الاسدی الحلی المعروف بابن البطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۷ ق. ص۲۲۷ و ۲۸۶؛ اسد الغابة، ج۳، ص۲۸۲؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۲، ص۲۷۷؛ الریاض النضرة، ج۳، ص۱۳۸؛ محب الدین أبو جعفر احمد بن عبد الله الطبری، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، دار المعرفة، بیروت، ص۷۶؛ مجمع الزوائد، ج۵، ص۱۸۶؛ مختصر تاریخ دمشق، ج۱۸، ص۴۶؛ البدایة و النهایة، ج۶، ص۲۴۳؛ جلال‌الدین عبدالرحمن بن أبی بکر السیوطی، تاریخ الخلفاء، حققه و قدم له و خرج آیاته قاسم الشماعی الرفاعی، محمد العثمانی، الطبعة الاولی، دار القلم، بیروت، ۱۴۰۱ ق. ص۱۹۳؛ کنز العمال، ج۱۱، ص۶۱۳؛ احقاق الحق، ج۶، ص۲۸؛ وسائل الشیعة، ج۱۸، ص۱۵۰؛ تفسیر البرهان، ج۱، ص۱۷.
- ↑ «می‌دانم که این پیشنهاد را از سر خیر خواهی و دلسوزی ارائه کردی، و این امر تمام ذهن مرا به خود مشغول داشته و خواب شب را از چشم من ربوده است. من در این امر نیک نگریسته و آن را به دقت زیر و رو کرده و جوانبش را سنجیده‌ام، و راهی جز تن دادن به جنگ یا انکار آن چه خداوند بر محمد (ص) فرو فرستاده است نیافتم». وقعة صفین، ص۴۷۴.
- ↑ مرتضی مطهری، بیست گفتار، انتشارات صدرا، ۱۳۵۸ ش. ص۳.
- ↑ جرج جرداق، امام علی، صدای عدالت انسانیت، ترجمه سید هادی خسرو شاهی، چاپ اول، مؤسسه مطبوعاتی فراهانی، ۱۳۴۴ ش. ج۱، ص۶۲-۶۳.
- ↑ وی از راویان اخبار و مورخان ماهر بوده که تألیفات بسیاری در مغازی و سیره و تاریخ خلفا و فتوح، و تاریخ شاعران و بلدان داشته است. شیخ مفید در کتاب ارشادش و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه‌اش از وی روایت کرده‌اند. او در سال ۱۳۵ هجری در بصره به دنیا آمد و سپس ساکن مدائن شد و بیشتر عمر خود را بغداد زیست و همان جا در سال ۲۲۵ هجری درگذشت. ر.ک: محمد بن اسحاق الندیم، الفهرست، الطبعة الاولی، دارالمعرفة، بیروت، ص۱۴۷-۱۵۲؛ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۴-۵۵.
- ↑ وی را از اصحاب امیرمؤمنان علی (ع) شمرده‌اند. ر.ک: علی النمازی الشاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، الطبعة الاولی، تهران، ج۶، ص۲۲۰-۲۲۱.
- ↑ شرح ابن أبی الحدید، ج۲، ص۱۹۷؛ احقاق الحق، ج۸، ص۵۶۰-۵۶۱؛ و نیز قریب به همین: الغارات، ص۴۶-۴۷.
- ↑ «هر کس کاری نیک انجام دهد به سود خویش و هر که بد کند به زیان خویش کرده است و پروردگارت بر بندگان ستمکار نیست» سوره فصلت، آیه ۴۶.
- ↑ «اما آن‌چه درباره کردار و سیره ما در عدالت گفتی، [بدان که] خدای عزّوجلّ می‌فرماید: «هر کس که کاری شایسته پیشه کند، به سود خود اوست، و هر کس کاری بد پیشه گیرد، به زیان خود اوست، و پروردگارت در حق بندگان ستمگر نیست». و من از این که مبادا در انجام دادن آن چه گفتی (عدالت) کوتاهی کرده باشم، بیشتر ترسانم. اما این که گفتی حق بر آنان سنگین بوده است و به این سبب از ما جدا شده‌اند، خدا خودش می‌داند که آنان برای فرار از ستم ما را ترک نکردند، و پس از ترک ما به عدل و دادی نیز نرسیدند؛ بلکه فقط در جستجوی دنیایی بوده‌اند که از ایشان جدا می‌شود، و به یقین در روز قیامت از آنان پرسیده خواهد شد که آیا برای دنیا چنین کردند یا برای خدا؟ و اما آن چه درباره بخشیدن اموال و جلب رجال گفتی، سیره ما چنین نیست که به کسی از درآمد عمومی چیزی بیش از حقش دهیم... و من از رأی و پیشنهاد تو، فقط آن چیزی را می‌پذیرم که باعث رضای خداوند باشد، و البته تو از امین‌ترین و خیرخواه‌ترین مردمان نزد من و از معتمدترین ایشان در نزد من هستی». شرح ابن أبی الحدید، ج۲، ص۱۹۸؛ احقاق الحق، ج۸، ص۵۶۱؛ و قریب به همین: الغارات، ص۴۷-۴۸.
- ↑ شرح ابن أبی الحدید، ج۲، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ سوده دختر عمارة بن اسک (اشتر) از قبیله همدان از اصحاب امیرمؤمنان علی (ع) بود. وی بانویی شاعر و زبان‌آور و حق‌گرا و عدالت خواه بود. در پیکار صفین از جمله زنانی بود که امام (ع) را همراهی کردند و پس از شهادت امام در برابر معاویه ایستاد و از علی (ع) سخن راند و عدالت‌خواهی کرد. ر.ک: بلاغات النساء، ص۴۲-۴۴؛ أبوالقاسم علی بن الحسین المعروف بابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، تراجم النساء، تحقیق سکینة الشهابی، الطبعة الاولی، دارالفکر، دمشق، ص۱۷۸-۱۸۰؛ العقد الفرید، ج۱، ص۳۳۵-۳۳۶؛ ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعة، چاپ چهارم، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۶۴ ش. ج۴، ص۳۵۴-۳۵۶؛ عمر رضا کحالة، أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، مؤسسة الرسالة، بیروت، ج۲، ص۲۷۰-۲۷۱.
- ↑ خدایا تو شاهد باش بر من و این جماعت، من در حکومت و امارت به آنان فرمان ستم بر مردم و ترک حق تو را نداده‌ام
- ↑ «بی‌گمان برهانی از سوی پروردگارتان برایتان آمده است پس پیمانه و ترازو را تمام بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید» سوره اعراف، آیه ۸۵.
- ↑ «و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید * برنهاده خداوند برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید و من بر شما نگهبان نیستم» سوره هود، آیه ۸۵- ۸۶.
- ↑ بلاغات النساء، ص۴۴؛ العقد الفرید، ج۱، ص۳۳۶؛ تاریخ مدینة دمشق، تراجم النساء، ص۱۸۰؛ ریاحین الشریعة، ج۴، ص۳۵۵-۳۵۶؛ أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، ج۲، ص۲۷۱؛ با مختصر اختلاف در لفظ.
- ↑ «بیعت شما با من بی‌اندیشه و تدبیر نبود، و کار من و شما یکسان نیست. من شما را برای خدا می‌خواهم و شما مرا برای خود می‌خواهید. ای مردم! مرا بر کار خود یار باشید و فرمانم را پذیرفتار. به خدا سوگند که داد ستمدیده را از آنکه بر او ستم کرده بستانم و مهار ستمگر را بگیرم و هرچند که نخواهد او را تا به آبشخور حق کشانم». نهج‌البلاغه، کلام ۱۳۶.
- ↑ وی که از اشراف و بزرگان عرب بود یکی از قراء هفتگانه قرآن و از عالمان برجسته در علوم قرآن و ادب عرب و نحو به شمار می‌آمد. ابو عمرو بن علاء مردی عابد بود و از راویان ثقه محسوب می‌شود. در سال ۱۵۴ هجری درگذشت و در کوفه دفن گردید. ر.ک: شمس‌الدین أبوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان الذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، دارالفکر، بیروت، ج۴، ص۵۵۶.
- ↑ کنیه عقیل بن أبی‌طالب، ابویزید بوده است. ر.ک: اسدالغابة، ج۳، ص۵۶۰.
- ↑ الغارات، ص۳۷۹-۳۸۰.
- ↑ الغارات، ص۳۱-۳۳.
- ↑ «من به سیره محبوبم رسول خدا (ص) عمل می‌کنم». الغارات، ص۳۲.
- ↑ ابوعمرو عامر بن شراحیل شعبی از قبیله همدان بود که در کوفه ساکن شد. او از فقیهان مشهور است که از بسیاری از صحابه و تابعین روایت کرده است. ر.ک: تهذیب التهذیب، ج۵، ص۵۷-۶۰؛ جامع الرواة، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ الغارات، ص۳۶.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۲۵.
- ↑ «برو با ترس از خدا، که یگانه است و بی‌همتا. مسلمانی را مترسان، و اگر او را خوش نیاید، بر سر وی مران! و بیش از حق خدا از مال او مستان».
- ↑ «چون به قبیله رسی، بر سر آب آنان فرود آی و به خانه‌هایشان در میای! پس آهسته و آرام سوی ایشان رو تا به میان آنان رسی و سلامشان کن و در درود گفتن کوتاهی مکن!»
- ↑ «سپس بگو: بندگان خدا، مرا ولیّ خدا و خلیفه او سوی شما فرستاده است تا حقّ خدا را که در مال‌های شما است بگیرم؛ آیا خدا را در مال‌های شما حقّی است تا آن را به ولی او بپردازید؟»
- ↑ «اگر کسی گفت: نه، متعرض او مشو؛ و اگر کسی گفت: آری، با او برو، بی‌آن که او را بترسانی یا بیمش دهی، یا بر او سخت‌گیری یا کار را بر او سخت گردانی!»
- ↑ «آن‌چه از زر یا سیم به تو دهد، بگیر؛ و اگر او را گاو و گوسفند و شترهاست، بی‌رخصت او میان آن در مشو که بیشتر آن رمه، او راست؛ و چون به رمه رسیدی چونان کسی به میانشان مرو که بر رمه چیرگی دارد یا خواهد که آنان را بیازارد؛ و چارپایان را از جای مگریزان و مترسان و با صاحب آنها در گرفتن حق خدا بدرفتاری مکن!»
- ↑ «پس مال را دو بخش کن و خداوند مال را مخیر گردان و هر بخش را برگزید، بپذیر و بر او خرده مگیر. پس، مانده را دو بخش کن و او را مخیر گردان و هر بخش را که برداشت متعرض او مشو. پس پیوسته چنین کن تا آن چه از مال او باقی می‌آید، حق خدا را ادا کردن شاید. پس حق خدا را از او بگیر [و اگر گمان زیاد کند] و خواهد آن چه را قسمت شده به هم زند، بپذیر. سپس هر دو بخش را به هم بیامیز و همچون بارِ نخست قسمت کن نیز، تا حقّ خدا را از مال او بستانی؛ و آن‌چه کلان‌سال است یا پیر و فرسوده، یا شکسته پا و پشت و یا بیماری‌اش ناتوان نموده و یا عیبی در او بوده، مگیر!»
- ↑ «و چون مال مسلمانان را با کسی روانه می‌داری، بدان بسپار که به دین‌داری او اطمینان داری تا به ولی مسلمانان رساند، و او میان آنان بخش گرداند. و بر آن مگمار جز خیرخواهی مهربان، و درستکاری نگاهبان که نه بر آنان درشتی کند و نه زیانشان رساند، و نه مانده‌شان سازد و نه خسته‌شان گرداند. پس آن چه فراهم گشته شتابان نزد ما روانه دار تا چنان که خدا فرموده بخش گردانیم [و به مستحقّانش برسانیم]»
- ↑ «پس اگر امین تو آن را گیرد و رساندنش را تعهد کند، بدو سفارش کن که میان ماده شتر و بچه شیر خوارش جدایی نیفکند، و ماده را چندان ندوشاند که شیرش اندک ماند و بچه‌اش را زیان رساند؛ و در سوار شدن به خستگی‌اش نیندازد، و میان آن و دیگر اشتران عدالت را برقرار سازد»
- ↑ «و باید شترِ خسته را آسوده گرداند، و آن را که کمی آسیب‌دیده یا از رفتن ناتوان گردیده، آرام راند. و چون بر آبگیرها گذرد، به آبشان درآرد، و راهشان را از زمین‌های گیاهناک به جاده‌ها نگرداند. و در ساعت‌هایی آنها را آسوده گزارد، و به هنگام خوردن آب و چریدن گیاه مهلتشان دهد.»..
- ↑ «به خدا سوگند، اگر شب را تا بامداد بر بستری از خار سخت بیدار به سر برم، و یا در غل و زنجیرها بسته و کشیده شوم، برایم محبوب‌تر است از این که خدا و رسولش را روز قیامت در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم کرده و چیزی از اموال دنیا را غضب نموده باشم». نهج البلاغه، کلام ۲۲۴.
- ↑ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی، م‍ص‍طف‍ی، سیره نبوی، ج۲ ص ۲۷۷-۲۹۰.