محتوای علم افزون امام چیست؟ (پرسش)

محتوای علم افزون امام چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم
مدخل اصلی	؟
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

محتوای علم افزون امام چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.

پاسخ نخست

محمد تقی یارمحمدیان

حجت الاسلام و المسلمین یارمحمدیان در کتاب «ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت» در این‌باره گفته‌‌اند:

«به مقتضای احادیث متعدد، علم افزون امام متفاوت با علوم موجود او می‌باشد. در این احادیث علم موجود امام به علومی از این قبیل اطلاق شده است: علم ملائکه، علم کتب آسمانی گذشته و مجموعه علومی که از سلسله انبیا و حجج گذشته از راه توارث به امام رسیده است، علم حلال وحرام، علم قرآن و مجموعه نوشتارها و علومی که از پیامبر اکرم (ص)، حضرت صدیقه کبری (س)، امیرالمؤمنین (ع)، و ائمه پیشین (ع) از راه توارث به امام رسیده است. این علوم همگی در اختیارامام هستند، اما علم افزون، در دست امام نیست و علمی است که تازه به تازه و لحظه به لحظه از سوی خدای متان به امام عطا می‌شود.

به جهت تفاوتی که این دو علم با یکدیگر دارند، باید محتوای علم افزون جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. از بررسی مجموع احادیث ازدیاد علم امام، به دوازده گروه حدیثی درباره محتوای علم افزون دست می‌یابیم:

• گروه اول: احادیث عام و مطلق: در احادیثی از محتوای علم افزون به طور مطلق یاد شده و سخن از علمی خاص به میان نیامده است؛ چراکه در مقام بیان محتوای آن نبوده‌اند و تنها در صدد اثبات اصل ازدیاد علم برای امام بوده‌اند.
• گروه دوم: علم مستطرف و مستفاد: در این دسته از احادیث، علم افزون به مستطرف و مستفاد توصیف شده است. مستطرف به معنای شیئی نفیس و جدید، و مستفاد به معنای خیر جدید است. اگرچه هر دو واژه گویای جدید بودن و ارزشمندی علم افزون‌اند، اما از جهت بیان محتوای آن اجمال دارند. در نتیجه این دسته را در حکم گروه پیش محسوب می‌داریم.
• گروه سوم: علم امام پیشین: در مبحث اثبات حدیثی ازدیاد علم امام اشاره شد که شاید بتوان انتقال خارق‌العاده علوم امام پیشین به امام جدید را نوعی از ازدیاد علم امام محسوب کرد. حال اگر چنین احتمالی صحیح باشد، می‌توان علم امام پیشین که به امام جدید انتقال می‌یابد را محتوای علم افزون محسوب کرد. باید گفت، محتوای علم انتقالی امام پیشین نیز مفهومی کلی است. هم بسیار وسیع و غیرقابل درک است و هم جزئیات آن روشن نمی‌باشد. پس این دسته نیز گویای محتوای علم افزون نیست و خالی از اجمال نمی‌باشد.
• گروه چهارم: علم حلال و حرام: ابتدا باید گفت ترکیب دو واژه حلال و حرام، در عصر حضور و فرهنگ روایات، در معانی متعددی همچون احکام، اشیای مباح و غیر مباح و کل معالم دین شامل اعتقادات، اخلاقیات و احکام، استعمال شده است. در روایاتی به صراحت، حوزه محتوایی علم افزون را سایر اشیا، غیر از حلال و حرام، معرفی می‌کنند و ورود حلال و حرام را در آن نفی می‌کنند. به این دو حدیث توجه کنید:

1. «مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ الدَّيْلَمِيِّ مَوْلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سُلَيْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ سَمِعْتُكَ وَ أَنْتَ تَقُولُ غَيْرَ مَرَّةٍ لَوْ لَا أَنَّا نُزَادُ لَأَنْفَدْنَا قَالَ أَمَّا الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ فَقَدْ وَ اللَّهِ أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ بِكَمَالِهِ وَ لَا يُزَادُ الْإِمَامُ فِي حَلَالٍ وَ لَا حَرَامٍ قَالَ فَقُلْتُ فَمَا هَذِهِ الزِّيَادَةُ قَالَ فِي سَائِرِ الْأَشْيَاءِ سِوَى الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ...».
2. «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ‏ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَيْهِ بَعْدَ مَا قُتِلَ أَبُو الْخَطَّابِ‏ قَالَ فَذَكَرْتُ لَهُ مَا كَانَ يَرْوِي مِنْ أَحَادِيثِهِ تِلْكَ الْعِظَامِ قَبْلَ أَنْ يُحْدِثَ مَا أَحْدَثَ فَقَالَ فَحَسْبُكَ وَ اللَّهِ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَنْ تَقُولَ فِينَا يَعْلَمُونَ الْحَرَامَ وَ الْحَلَالَ وَ عِلْمَ الْقُرْآنِ وَ فَصْلَ مَا بَيْنَ النَّاسِ فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ أَخَذَ بِثَوْبِي فَقَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ وَ أَيُّ شَيْ‏ءٍ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ فِي جَنْبِ الْعِلْمِ إِنَّمَا الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ فِي شَيْ‏ءٍ يَسِيرٍ مِنَ الْقُرْآنِ».

محمد بن مسلم گزارش داده که پس از کشته شدن ابوالخطاب خدمت امام صادق (ع) رسیدم و سخن از احادیث بزرگ و شگفت‌انگیزی که او پیش از ادعاهای باطلش نقل می‌کرد، مطرح کردم. حضرت فرمودند: ای ابامحمد! به خدا قسم، برای تو کافی است که درباره ما معتقد باشی که ائمه اطهار (ع) عالم به حلال و حرام و علم قرآن و رفع اختلافات بین مردم هستند. موقعی که خواستم از جا حرکت کنم، حضرت لباس مرا گرفت و فرمود: ای ابامحمد! حلال و حرام در مقابل علم ما چیست؟! بی‌شک حلال و حرام در قسمت اندکی از قرآن قرار گرفته است.

حلال و حرام، چه به معنای احکام و چه به معنای وسیع آن، یعنی مجموعه آموزه‌های دینی، همگی بر پیامبر اکرم (ص) نازل گشته و چیزی از آن باقی نمانده است تا بر امام افزوده شود.(...)

• گروه پنجم: اخبار آسمان‌ها و زمین: در پاره‌ای از احادیث علم افزون به صورت عام، اخبار آسمان و زمین معرفی گردیده که صبح و شام به امام می‌رسد. اگرچه علم افزون در این احادیث نسبت به احادیث دو دسته پیش، روشن‌تر است، اما این که مراد از اخبار آسمان و زمین چیست، اجمال دارد؟ آیا مراد اتفاقاتی است که برای اهل آسمان مانند ملائکه می‌افتد؟ یا منظور خبرهایی است که از طرف خدا درباره اهل زمین به امام می‌رسد؟ و یا...؟ به هر حال، محتوای اخبار آسمانی و زمینی روشن نیست.
• گروه ششم: اخبار اهل زمین و اعمال بندگان: دسته‌ای دیگر از روایات، محتوای علم افزون را خبر از رخدادهایی معرفی می‌کند که برای اهل زمین به طور عام و اعمال بندگان به صورت خاص به وقوع می‌پیوندد. این اخبار همواره به امام می‌رسد. در بخشی از همین روایات بیان می‌شود که اعمال تک‌تک بندگان، بَد و خوب، همیشه بر امام عرضه می‌شود. آیات و احادیث “عرض اعمال بر امام” واحادیث “عمود نور”، این گروه حدیثی را تقویت می‌کنند و یک مجموعه کامل از آنها به دست می‌دهند؛ چراکه بیشترین کاربری عمود نور، برای دیدن اعمال بندگان است. در احادیث عرض اعمال، زمان عرضه مطرح شده و در احادیث عمود نور، ابزار دیدن اعمال بندگان بیان شده است، در حدیث عبدالله بن طلحه نهدی از حضرت امام صادق (ع)، حضرت از ضرورت ازدیاد علم امام، به عرض اعمال رسیدند و برای ترتیب افزایش علم پیامبر و امام، به عرض اعمال استشهاد فرمودند. این بدان معنا است که عرضه اعمال بندگان بر امام، از جمله محتوای علم افزون به حساب می‌آید؛ به ویژه آن‌که از لحاظ زمان افزایش و زمان عرضه، تأکید ویژه‌ای بر پنج‌شنبه شده است؛ به این ترتیب که یکی از زمان‌های شاخص عرض اعمال، ساعات پایانی روز پنج‌شنبه است و یکی از زمان‌های شاخص افزایش علم امام نیز شب جمعه، در همان ساعات است.
• گروه هفتم: علم و معرفت امام به پروردگار، و روابط بین خدا و امام: خداوند وجودی است که هیچ انتهایی ندارد. کسی نمی‌تواند بر او احاطه پیدا کند و علم او بی‌پایان است. از طرفی معرفت از افعال بشری نیست، بلکه فعل خداوند است. پس کسی که بخواهد به خداوند علم و معرفت پیدا کند، این خدا است که علم و معرفت را به او ارزانی می‌کند. حال راجع به امام، اگرچه علم و معرفت او به خداوند، از همه مخلوقات بیشتر است، اما این‌چنین نیست که در مقام و درجه خود باقی بماند و یا به آخرین درجه رسیده باشد؛ چراکه آخرین درجه معنا ندارد و خداوند و علم او، و در نتیجه علم به او، بی‌انتها است. از این‌رو خداوند منان، هر روز به خلیفه خود در روی زمین درجه می‌دهد و بر علم و معرفت او می‌افزاید. بخشی از این معارف و علوم، به خلایق مربوط می‌شود و برخی دیگر، به نفس امام و معرفت او به خدا و رابطه او با خدا، بازگشت دارد. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) در حدیثی می‌فرمایند: «...وَ لَقَدْ وَفَدْتُ إِلَى رَبِّي اثْنَتَيْ عَشْرَةَ وِفَادَةً فَعَرَّفَنِي‏ نَفْسَهُ وَ أَعْطَانِي مَفَاتِيحَ الْغَيْبِ...».

در این حدیث به خوبی روشن شده است که در هنگام باریابی و تشرف نزد پروردگار، از بین همه کارهایی که ممکن است بین امام و خدا انجام پذیرد، معرفت به خدا است که رخ داده و خدا خود، معرفتش را به امام ارزانی داشته است.

از طرفی امام خزانه علم خداوند است. علم خداوند که امام خزانه‌دار آن است، پهنه گسترده‌ای دارد، که از اعماق زمین‌های هفت‌گانه تا عرش خدا و از عرش تا ذات اقدس خدا را در بر می‌گیرد. اگرچه هیچ‌کس را یارای آن نیست که خداوند را به طور کامل بشناسد و بر او احاطه علمی پیدا کند، اما می‌توان گفت، سرآمد همه علوم گسترده امام، علم به ذات اقدس الهی و اسما و صفات او است. شاید در نسبت‌سنجی میان علوم امام، علم او به خداوند بر همه علوم دیگرش فزونی داشته باشد؛ چرا که علم به همه موجودات، با همه گستردگی‌اش، در مقایسه با علم به یکی از شئون خداوند، همچون پَر کاهی بر روی دریا است. این نیست مگر به این جهت که وجود خدا و اسما و صفاتش در برابر موجودات مادی، قابل مقایسه نیست. در نتیجه علم به خدا نیز با علم به موجودات که مخلوق خدا هستند، قابل مقایسه نیست.

از این گذشته، احتمال ضعیفی وجود دارد که منظور از اضافه علم به الله در احادیثی که می‌فرمایند “ما مخازن علم الله هستیم”، علم به خدا باشد. یعنی ما مخزن علم به خدا هستیم. می‌بینیم که در احادیث دیگر، امام را واسطه معرفت الله معرفی می‌کنند. این به آن خاطر است که امام مخزن علم به خدا است. به هر حال، پذیرفتنی نیست که این خزانه، دیگر از علم به خدا پر شده باشد یا خداوند دیگر معرفت خودش را در خزانه افزایش ندهد؛ چراکه نه خدشه‌ای در قابلیت قابل وجود دارد و نه بُخلی در فاعلیت فاعل؛ به ویژه آن‌که ادله نقلی، دلالت بر ضرورت افزایش همه روزه درجات امام دارد. بنابراین می‌توان به درستی ادعا کرد که مقتضای خزانه‌داری علم خدا، افزایش روزافزون علم خزانه‌دار به خدا است. نیز این چنین می‌توان با احادیث “خزانه‌داری علم خدا”، محتوای افزایش علم امام را علم به خدا قلمداد کرد.

اشاره شد که در احادیثی، امام واسطه معرفت سایر مخلوقین به خداوند معرفی شده است. پس امام آموزگار معرفت الله است. از آنجا که معرفت‌الله پایان‌پذیر نیست، به سختی می‌توان پذیرفت، علم امام به معرفت الله که آموزگار آن است، پایان‌پذیر باشد؛ مگر آن‌که قابل، مانع داشته باشد. همان طور که اشاره شد، درباره امام وجود مانع منتفی است؛ بلکه ادله نقلی بر ضرورت افزایش آن دلالت دارد. پس به نظر می‌رسد، بتوان با این احادیث نیز اثبات کرد که محتوای افزایش علم امام، علم به خدا است. مرحوم علامه مجلسی چهار احتمال پیرامون محتوای علم افزون مطرح می‌کنند و افزایش معرفت امام به خداوند را برمی‌گزینند.

در نتیجه، با در کنار هم قراردادن مجموعه احادیث یادشده، به نظر می‌رسد این ادعا، که “محتوای علم افزون امام، علم و معرفت او به خداوند است”، قابل پذیرش می‌باشد.

• گروه هشتم: بخشی از علم مخصوص خداوند: در احادیثی می‌خوانیم که برای خداوند دو نوع علم وجود دارد:

1. علم مستأثَر: علمی که خداوند آن را نزد خودش مخزون نگاه داشته و مخصوص به خود گردانیده و هیچ یک از مخلوقین خود را بر آن مطلع نساخته است.
2. علم مبذول: علمی که خداوند به بندگان ویژه خود، مانند ملائکه و انبیا (ع) مبذول داشته و تعلیم نموده است. نیز در این مجموعه حدیثی همواره تأکید شده که علم مبذولی که خداوند آن را به ملائکه و انبیا (ع) تعلیم نموده، نزد ما اهل بیت (ع) است.

گفتنی است، از ویژگی‌های علم مستأثر آن است که اولاً، از آن، بَدا و محو و اثبات نشأت می‌گیرد. ثانیاً، اگرچه هیچ کس از چیستی و محتوای آن اطلاعی ندارد، اما به طور کل می‌دانیم که موضوع و متعلَّق آن بسیار وسیع است و شامل حوزه‌های متنوعی می‌شود که می‌توان آنها را در سه حوزه کلی جای داد:

1. علوم مربوط به مخلوقین خداوند که البته پدیده‌هایی که خداوند جدیداً از کتم عدم خلق می‌کند نیز در این قسمت جای می‌گیرند.
2. علوم مربوط به نفس مقدس امام.
3. علومی که به ذات، اسما و صفات الهی ارتباط دارد و نزد خداوند مکنون است.

در قسمت پیش اشاره‌ای به حوزه سوم داشتیم. حوزه‌های اول و دوم نیز همان تقدیرات خداوند است که درباره امام یا سایر آفریدگان رقم می‌خورد که در قسمت‌های پیش رو از آن سخن خواهیم گفت.

اگرچه با نگاهی ابتدایی به احادیث علم مستأثر گمان می‌کنیم سخنی از افزایش علم امام مطرح نشده است، اما شواهدی ما را بر آن می‌دارد تا این فرضیه را بپذیریم که بر اساس این مجموعه احادیث، محتوای علم افزون، قسمتی از علم مستأثر است:

1. همواره بخشی از علم مستأثر از فرایند امضا و حتمیت عبور می‌کند و به مرحله اظهار و ابلاغ می‌رسد، از مکنونیت خارج می‌شود و خداوند بخشی از آن را اظهار می‌نماید. سؤال این است، وقتی خداوند می‌خواهد آن قسمت از علم مستأثر را از خزانه غیب خود خارج کند، برای چه کسی اظهار می‌نماید؟ در بخشی از همین احادیث به این سؤال پاسخ داده شده و اظهار آن منحصراً برای اهل بیت (ع) دانسته شده است؛ نگاه کنید: «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع)‏ إِنَّ‏ لِلَّهِ‏ عِلْمَيْنِ‏ عِلْمٌ تَعْلَمُهُ مَلَائِكَتُهُ وَ رُسُلُهُ وَ عِلْمٌ لَا يعلم يَعْلَمُهُ‏ غَيْرُهُ فَمَا كَانَ مِمَّا يَعْلَمُهُ مَلَائِكَتُهُ وَ رُسُلُهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ وَ مَا خَرَجَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِي لَا يَعْلَمُ غَيْرُهُ فَإِلَيْنَا يَخْرُجُ». این والاترین نوع افزایش علم امام، به ویژه در حوزه دوم و سوم است. در حدیثی پرده از این راز برداشته شده و تصریح شده است که این مقام والا، همه روزه برای امام اتفاق می‌افتد و خداوند از علم خاص، مکنون و مخزون خودش، امام را آگاه می‌سازد. به متن حدیث توجه کنید: «...وَ إِنَّهُ لَيَحْدُثُ لِوَلِيِّ الْأَمْرِ سِوَى ذَلِكَ كُلَّ يَوْمٍ عِلْمُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَاصُّ‏ وَ الْمَكْنُونُ‏ الْعَجِيبُ‏ الْمَخْزُونُ‏- مِثْلُ‏ مَا يَنْزِلُ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ مِنَ الْأَمْرِ ثُمَّ قَرَأَ» ﴿وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. امام جواد (ع) که در این روایت پیرامون شب قدر سخن می‌گفتند، در انتهای آن فرمودند:... و قطعاً غیر از آن علومی که در شب قدر بر امام نازل می‌شود، در هر روز برای امام، علم خاص خداوند، حادث می‌شود. همان علمی که مکنون، پنهان، عجیب و در خزانه علم خدا است. این علم مانند همان علمی است که در شب قدر راجع به مسائل گوناگون نازل می‌شود. گستره این علوم به اندازه‌ای وسیع و اعجاب‌انگیز است که حضرت در ادامه به این آیه استشهاد کرده و آن را قرائت فرمودند: “و چنان‌چه هر درختی در زمین است، قلم شود و هفت دریای دیگر به یاری دریا بیاید، کلمات خدا پایان نمی‌پذیرند. قطعاً خداوند شکست‌ناپذیر و حکیم است”. بنابراین احادیث می‌توان، محتوای علم افزون را بخشی از علم مستأثر دانست.
2. شاهد دوم بر اینکه محتوای علم افزون، قسمتی از علم مستأثر است، آن است که علوم مبذول نیز در گذشته فرایند یادشده را پشت سرگذارده‌اند و به تدریج به حجج الهی اعطا شده‌اند. پس در گذشته، هر گاه بخشی از علم مستأثر از غیب خارج و به حجت الهی عطا شده، آن بخش، محتوایی برای فرایند افزایش علم حجت الهی بوده است. از این گذشته، این احتمال وجود دارد که این گروه حدیثی را ناظر به کل علوم حجج الهی ندانیم. یعنی مَقسم در تقسیم علم به مستأثر و مبذول مطلق علم نیست؛ بلکه مَقسم فقط در دایره علوم الهی است که هر مدت از خزانه غیب خارج گشته و اظهار شده است. این احادیث می‌فرماید، آن علومی که تا زمان خاتم الانبیا (ع) اظهار شده و نزد ملائکه و انبیا بوده، همه آنها نزد اهل بیت (ع) می‌باشد و آنها که تازه خارج می‌شود، به محض خروج، به دست اهل بیت (ع) می‌رسد. از طرفی، بر اساس شاهد پیش، قاعده‌ای به دست آمد که هر بخش از علوم الهی که می‌خواهد از غیب خارج شود، ابتدا به اهل بیت (ع) می‌رسد. از این قاعده نتیجه می‌گیریم، همان علومی نیز که در دست انبیای پیشین بوده، از این قاعده خارج نیست. از این‌رو حداقل در بخش غیرمحسوس این علوم، می‌توان این سخن را گفت که ابتدا آن علوم به خاتم الانبیا و سپس به ائمه و پس از اهل بیت (ع) به انبیا (ع) رسیده است؛ چراکه در هیچ کدام از این احادیث نفرموده‌اند، ما آن علوم را از انبیای قبلی گرفتیم؛ بلکه می‌فرمایند، آن علوم نزد ما هم هست. با درنظرگرفتن این احتمال، اساساً سخن این مجموعه حدیثی، پیرامون موارد افزایش علم است.
3. بین احادیث علم مستأثر و افزایش علم امام رابطه هم‌افزایی و هم‌پوشانی وجود دارد. گویا مرحوم صفار نیز همین برداشت را از این گروه حدیثی داشته‌اند و به همین دلیل برخی از احادیث علم مستأثر را در باب افزایش علم امام جای داده‌اند.

نتیجه آن‌که می‌توان بخشی از علمی که خداوند آن را مخصوص خود کرده را به عنوان محتوای علم افزون به شمار آورد.

• گروه نهم: علم امور جزئیه: جزئیات پدیده‌های طبیعی و همچنین جزئیاتی که قرار است برای بندگان اتفاق بیفتد، همه ساله در شب قدر برای امام ارسال می‌شود. از جمله اموری که مربوط به تدبیر شئون مختلف خلایق در طول سال می‌باشد و در روایات به آنها اشاره شده است، عبارت‌اند از: خیر، شر، موت، حیات، بارش باران، باریابی حجاج، ولادت، ارزاق، غفران عباد، طاعت، معصیت، رفاه در زندگی، تنگنا در زندگی و سایر اموری که به سامان و نظام خلایق مربوط می‌شود.
• گروه دهم: تفسیر و تفصیلی برای کلیات علم امام: در گروهی دیگر از احادیث، محتوای علم افزون را تفسیر علوم کلی و مجمل امام معرفی نموده‌اند. یعنی کلیات علوم نزد امام موجود است، اما تفاسیر، تفاصیل و تبیین آنها را امام در هرشب قدر یا زمان‌های دیگر دریافت می‌دارد. البته در حدیثی، معنای دیگری نیز برای آن بیان شده است و آن اینکه همه علم، اعم از اجمال و تفسیر آن نزد امام موجود است؛ اتفاقی که در افزایش می‌افتد، تفسیر نیست، بلکه امضا و دستور به اجرا درآمدن آن، و همچنین کیفیت اجرای آن توسط امام است.

پیرامون این احادیث شایان توجه است، تفسیری (به هر یک از دو معنا) که برای امام به عنوان شیء افزون آورده می‌شود، گاهی راجع به نفس امام است یعنی دستوری راجع به خود امام فرا می‌رسد - و گاهی مربوط به امور بندگان خداوند است؛ برای نمونه به این حدیث توجه کنید: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ-» ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾ «... إِنَّهُ لَيَنْزِلُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ إِلَى وَلِيِّ الْأَمْرِ تَفْسِيرُ الْأُمُورِ سَنَةً سَنَةً يُؤْمَرُ فِيهَا فِي‏ أَمْرِ نَفْسِهِ‏ بِكَذَا وَ كَذَا وَ فِي أَمْرِ النَّاسِ بِكَذَا وَ كَذَا...».

امام جواد (ع) که در این روایت پیرامون شب قدر سخن می‌گفتند، در میانه آن فرمودند:... بدون شک سال به سال، در شب قدر تفسیر و جزئیات امور بر امام نازل می‌گردد. در این شب، به امام دستور داده می‌شود که درباره خودش این چنین و آن چنان کند و درباره مردم این چنین و آن چنان کند. گاهی تفسیری که به عنوان شیء افزون برای امام آورده می‌شود، مربوط به آیات قرآن یا اخبار و اسرار دشمنان می‌شود. البته بین این چهار مورد رابطه اعم و اخص است و در مواردی قابل جمع با یکدیگرند.

• گروه یازدهم: علم به بَدای الهی: یکی از اعتقادات شیعه “بداء” می‌باشد. در این جا سخن از چیستی و چگونگی آن در میان نیست. عالمان شیعه پیرامون آن بسیار اظهارنظر کرده‌اند. اگرچه خداوند هر مقدار از علم محتومات و غیرمحتومات را که بخواهد به حجت خود عطا می‌کند، اما قاعده آن است که بدا در قضای محتوم خداوند که آن را به واسطه انبیا و اوصیا (ع) به مردم ابلاغ کرده، اتفاق نیفتد تا مردم آنان را تکذیب نکنند. از این‌رو غالباً بدا در غیرمحتومات است. بدا می‌تواند یکی از مصادیق علم مستأثر باشد که قبلاً بیان شد. بنابراین هرگاه بدا به مرحله امضای نهایی خداوند رسید، قابل اظهار و ابلاغ به حجت الهی است و خداوند او را از آن باخبر می‌سازد و این چنین علم امام افزایش می‌یابد.

اما این امکان وجود دارد، خداوند بنا به مصالحی که خود می‌داند، حادثه‌ای را قضا کند و علم آن را نیز برای انبیا و اوصیا (ع) اظهار نماید و حتی آنان به مردم نیز ابلاغ نمایند، ولی پس از آن، بدا اتفاق بیفتد. در این صورت حتماً و به طریق اولی خداوند علم آن را به حجت خود می‌رساند؛ زیرا علاوه بر اینکه خروج از قاعده است، پای تکذیب حجت الهی نیز در میان است و خداوند بندگان را گمراه نمی‌گرداند. پس در این نوع از بدا نیز افزایش علم برای حجت الهی اتفاق می‌افتد. مرحوم علامه مجلسی یکی از موارد محتوای علم افزون را امور بدائیه دانسته است و مرحوم ملاصالح مازندرانی همه محتوای افزایش علم امام را امور بدائیه می‌داند.

نتیجه آن‌که هرگونه بدایی در علم و قضای خداوند رخ بدهد، این علم جدید در قالب علم افزون به امام می‌رسد. از این‌رو می‌توان محتوای افزایش علم امام را بدا دانست.

• گروه دوازدهم: علم غیب: در بحث علم غیب دو مفهوم وجود دارد: یکی علم غیب مطلق و دوم علم به مغیبات. علم غیب مطلق چیزی است که علم آن به مخلوقات نرسیده و اساساً آفریدگان خداوند حتی انبیا و ملائکه در آن راه ندارند. این علم در بخش افعال الهی عدم ملکه است و شأنیت علم به آن وجود ندارد؛ چراکه در مرحله مشیت، تقدیر، قضا، خلق و امضای الهی مانده و هنوز به مرحله اظهار و ارائه به خلق نرسیده است و یا مراحل را طی کرده، اما هنوز اراده خداوند به اظهار آن تعلق نگرفته است. چنین علمی از کل مخلوقین غایب است و فقط خداوند به آن علم دارد و مخصوص او است. این همان علم مستأثر، یا بخشی از آن است که در قسمت‌های پیشین راجع به آن توضیحاتی ارائه کردیم. بخشی دیگر از علم غیب نیز مربوط به ذات اقدس الهی است که هیچ‌کس در آن راه ندارد. قرآن چنین علم غیبی را در انحصار خداوند می‌داند و آن را از غیر خدا نفی کرده است.

اما مغیبات که بندگان ویژه الهی به آن علم دارند، هر آن چیزی است که اولاً، از این مرحله گذر کرده است و تقدیر، قضا و امضای خداوند و اراده بر اظهار، به آن تعلق گرفته است. ثانیاً از بشر عادی غایب است و انسان‌ها به صورت عادی عاجز از ادراک آن هستند. این علم را علم به مغیبات می‌نامیم. هریک از بندگان ویژه خداوند، به فراخور حوزه مسئولیتی و درجاتشان، واجد بخشی از این علم می‌باشند. به همین خاطر امام که برتر از تمامی انبیا، و حائز تمام علوم آنان است، و حوزه مسئولیتش تمام عوالم است، و کل مخلوقات در دایره علم او هستند، علم به غایباتش به همین گستردگی می‌باشد. درباره علم غیب امام با دو دسته دلیل مواجهیم: دراحادیثی از ائمه اطهار (ع) نفی علم غیب شده است. دانشمندان بنام شیعه در قرون نزدیک به عصر حضور نیز بر همین اساس علم غیب مطلق را مخصوص خدای متعال دانسته‌اند و آن را از ایشان نفی کرده‌اند. مرحوم شیخ مفید این دیدگاه را به همه عالمان شیعی، غیر از غلات و مفوضه، نسبت می‌دهد. مرحوم شیخ صدوق اعتقاد به وجود علم غیب برای غیرخدا را کفر، و سبب خروج از دین دانسته‌اند.

دسته دوم، آیات و انبوه روایاتی است که علم غیب را برای بندگان ویژه خداوند ثابت می‌دانند. این ادله، مشتمل بر اخبار ائمه اطهار (ع) از غائبات و ضمائر می‌باشند. به نظر می‌رسد با قراردادن این دو دسته در کنار یکدیگر، می‌توانیم آیات و احادیث نفی کننده علم غیب را بر معنای نخست، یعنی علم غیب مطلق حمل کنیم و بگوییم، امام به این نوع از غیب راه ندارد. البته این تنقیصی برای مقام بلند مرتبه ایشان نمی‌باشد؛ چون اساساً نوع این علم از سنخی است که هنوز نمی‌شود به آن علم پیدا کرد، یا به هر دلیل خداوند نمی‌خواهد آن را برای امام اظهار کند. یعنی هنوز اراده خداوند به اظهار آن تعلق نگرفته است؛ اما به محض اینکه فرایند خروج از غیب را پشت سر بگذارد، امام از آن مطلع می‌گردد. بنابراین هر جا در ادله، سخن از اثبات علم غیب امام است، یا مراد علم خداوند است که از غیب خارج شده و امام بر آن احاطه پیدا کرده است، یا مراد علم به غایباتی است که سایر انسان‌ها به صورت عادی از دسترسی به آنها عاجزند. نتیجه آن‌که ائمه اطهار (ع) علم غیب مخصوص خداوند متعال را ندارند، اما علم به مغیبات را در گستره‌ای بی‌کران و شگفت‌انگیز در اختیار دارند.

حال علم به مغیبات نیز دو قسم است:

1. گاهی سایر ابنای بشر از علم به مغیَّب برخوردارند ولی عاجز از درک معلوم‌اند؛ مانند آن‌که مردم علم دارند به اینکه معدن طلایی در فلان نقطه زیر زمین وجود دارد، یا می‌دانند جلسه‌ای در آن طرف زمین در حال برگزاری است، یا علم به وجود ملائکه دارند، یا.... به همه اینها علم داریم، اما خود معلوم از نزد ما غایب است و از ادراک آن عاجزیم. تفاوت علم انسان‌های عادی و علم امام به این گونه مغیبات، در این است که علم انسان عادی به معلوم، علم ذهنی و حدسی است، اما علم امام به معلوم، علم حشی و شهودی است.
2. گاهی انسان‌ها، هم از درک معلوم و مغیب عاجزند و هم از علم آن عاجزند. یعنی اصلاً علم ندارند که فلان شیء در عوالم هستی وجود دارد! امام بر هر دو نوع از مغیبات، شئون، حوائج و حالاتشان اشراف و احاطه کامل دارد و برای همه، امام و ملجأ می‌‌باشد.

نکته پایانی این که اظهار علم غیب خداوند برای امام، در یک جریان دوسویه است. این جریان در بیشتر موارد به اراده خداوند تحقق می‌یابد ولی در مواردی، این اظهار به اراده و درخواست خود امام محقق می‌شود. این مقامی بس عظیم برای امام است. در حدیثی می‌خوانیم: «عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ الْإِمَامِ يَعْلَمُ الْغَيْبَ فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ الشَّيْ‏ءَ أَعْلَمَهُ‏ اللَّهُ‏ ذَلِكَ‏».

نتیجه آن‌که هرگاه خداوند علمی را از غیب خارج کند و امام را بر آن مطلع گرداند، علم امام افزایش می‌یابد. بنابراین محتوای این گونه از افزایش، علم غیب و به تعبیر دقیق‌تر، علم به غایبات است.

در جمع‌بندی گروه‌های حدیثی می‌گوییم: دانستیم که پیرامون محتوای افزایش علم امام، دوازده گروه حدیثی وجود دارد که از این قرارند:

1. احادیث عام و مطلق
2. علم مستطرف و مستفاد
3. علم امام پیشین
4. علم حلال و حرام
5. اخبار آسمان‌ها و زمین
6. اخبار اهل زمین و اعمال بندگان
7. علم و معرفت امام به خدا، و روابط بین او و امام
8. بخشی از علم مخصوص خداوند
9. علم امور جزئیه
10. تفسیر و تفصیل برای کلیات علم امام
11. علم به بدای الهی
12. علم غیب

برای جمع‌بندی احادیث یادشده، می‌توان آنها را به سه دسته تقلیل داد و آنها را این‌چنین دسته‌بندی نمود: پنج گروه اول از محل بحث خارج شدند؛ زیرا از جهت بیان محتوای علم افزون، یا دچار ابهام و اجمال بودند - مانند گروه اول، دوم و سوم- یا اساساً فزونی در آنها راه ندارد - مانند گروه چهارم - با توجه به اجمالی که در احادیث گروه پنجم وجود داشت، اگر مراد از “خبر آسمان” یا “اخبار آسمان‌ها و زمین”، اتفاقاتی است که در آسمان و زمین برای آسمانیان - مانند ملائکه - یا زمینیان - مانند انسان‌ها - می‌افتد، این احادیث را می‌شود در زمره احادیث گروه ششم جای داد، و اگر منظور خبرهایی است که از طرف خدا درباره اهل زمین به امام می‌رسد، اگرچه محتوای آن به خوبی روشن نیست، اما در شمار پنج گروه پایانی محسوب می‌گردد. پس این گروه نیز عملاً از محل بحث خارج است.

دو گروه ششم و هفتم، هر کدام مستقل از دیگری و به خوبی محتوایی برای علم افزون به شمار می‌آیند. پنج گروه باقی مانده، همگی محتوا برای علم افزون به حساب می‌آیند، اما در یکدیگر ادغام می‌شوند؛ چراکه مستقل از یکدیگر نیستند. می‌توانیم همه آنها را در گروه هشتم جای دهیم و چهار گروه پایانی را مصادیق و افراد گروه هشتم تلقی کنیم.

نتیجه آن‌که از بین دوازده گروه حدیثی که می‌توان از آنها در چیستی محتوای علم امام بهره گرفت، پنج گروه نخست حذف شدند و دلالت ویژه‌ای بر محتوای علم افزون امام ندارند. پنج گروه پایانی در یک گروه ادغام شدند و همراه با دو گروه مستقل دیگر، دلالت بر محتوای علم افزون می‌کنند.

پس می‌توان ادعا کرد که ماهیت و محتوای علم افزون امام عبارت است از:

1. اخبار اهل زمین و آسمان و اعمال بندگان.
2. علم و معرفت امام به خداوند متعال و روابط ویژه‌ای که بین امام و خدا وجود دارد.
3. علم به بخشی از علمی که خداوند آن را مخصوص خود کرده است، و علم به تقدیرات الهی که شامل افراد و مصادیقی است که عبارت‌اند از:
   1. علم به امور جزئیه، یعنی جزئیات پدیده‌های طبیعی، و همچنین جزئیاتی که قرار است برای بندگان اتفاق بیفتد، و همه اموری که به سامان و نظام خلایق مربوط می‌گردد.
   2. تفسیر و تفصیل، یا امضا و دستور به اجرا درآمدن کلیات علومی که نزد امام است، و همچنین کیفیت اجرای آنها توسط امام.
   3. علم به بَدای خداوند.
   4. علم به بخشی از علم غیب خداوند که از غیب خارج گشته و اراده خداوند براظهار آن تعلق گرفته است.

گفتنی است سرآمد همه موارد یادشده، علم امام به خداوند، اسما و صفات او است و نیز علومی است که به مناسبات بین امام و خداوند ارتباط دارد. اما سایر علوم افزون، دانشی است که برای سامان‌بخشی به موجودات و دستگیری از آنان مورد نیاز است، تا امام همه را به سوی کمالشان هدایت کند و عالَمِ وجود را آن طور که خدا اراده نموده، به انجام رساند.

از کاربردهای اساسی مسئله چیستی محتوای علم افزون، نقش بسزای آن در حل تعارض ظاهری و جمع میان احادیث افزایش علم امام و احادیث معارض آن است. کاربرد دیگر این مسئله، در پاسخ به برخی از شبهات و ابهامات مسئله ازدیاد علم امام است که در فصل سوم از آن استفاده خواهیم کرد.».

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.