نظام اخلاقی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نظام اخلاقی است. نظام اخلاقی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نظام اخلاقی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نظام اخلاقی اسلام یک نظام فردی و درونی محض نیست، اگرچه کانون اصلی آن در باطن و درون انسان جا دارد؛ ولی ابعادش به کل جهان و جامعه بشری گسترده می‌شود. بر اساس معنویت اسلامی همه در برابر جامعه مسئول‌اند، اما «انسان اگر بخواهد در وضعیت جامعه خود، کشور خود و زندگی خود، تحول ایجاد کند، باید این تحول را از خود آغاز کند» و در خود «تحول درونی» به وجود آورد؛ زیرا خودسازی و تحول درونی دو پیامد مهم و سازنده دارد. نخست اینکه تحول درونی، راهنما و «واعظی در درون» انسان را بیدار می‌کند و در نتیجه او را نسبت به تعالیم و تربیت‌های اولیای خدا نرم و پذیرا می‌سازد. به این ترتیب معنویت «مایه اصلی رشد اخلاقی» به حساب می‌آید. دوم اینکه با معنویت و توکل و توجه به خدا دل‌ها «مستحکم و قوی» و «ساخت درونی محکم» می‌شود، در نتیجه می‌تواند به میدان «دیگرسازی» و «جهان سازی» وارد شود.

در صورتی که نگاه‌مان را از ابعاد گسترده نظام اخلاقی اسلام به هسته مرکزی آن متمرکز کنیم، خواهیم دید که خودسازی به عنوان محور معنویت فردی، دارای ابعاد گوناگونی است، که خودسازی اخلاقی تنها یکی از جنبه‌های آن را تشکیل می‌دهد. الف) «خودسازی از لحاظ علمی و فکری»، ب) «خودسازی از لحاظ نیروی جسمانی»، ج) «خودسازی از لحاظ اصلاح اخلاقی»، د) خودسازی از لحاظ معرفت دینی و عمل دینی»، ه‍) «خودسازی از لحاظ کسب تجربه برای ساختن این کشور». رابطه ابعاد گوناگون خودسازی با معنویت در ادامه این نوشته روشن خواهد شد، اما باید توجه داشت که «اولین و مهم‌ترین قدم خودسازی» این است که خود را با «نظر انتقادی» نگاه کنیم و با دقت خطاها و گناهان خود را ردیابی کنیم و انگیزه‌ها ریشه‌های آن را از بین ببریم، تا روح و قلب در ارتباط نزدیک با خداوند و روحانیت و نورانیت قرار بگیرد. در مقابل معنویت و پیوند با خداوند، گناه است که «روح را از روحانیت می‌اندازد» و «معنویت را در انسان ضعیف می‌کند. از سوی دیگر در صحنه مبارزات اجتماعی و حرکت‌های جامعه ساز «انسان را از پا در می‌آورد». در حقیقت ترس از مبارزه نتیجه دوری از خداست. همان طور که سستی و تنبلی در مجاهدت به علت ضعف معنوی است.

ضرورت تدوین نظام اخلاقی

نظام اخلاقی، مجموعه‌ای است از مبانی، اصول، روش‌ها که با تعامل و به‌هم پیوستگی کامل در راستای دستیابی به ارزش‌ها و مقاصد اخلاقی بر مبنای نگرش اسلامی عمل می‌نمایند. به عبارت دیگر می‌توان نظام اخلاقی را مجموعه هدفمند و مرتبط از گزاره‌های انشایی و اخلاقی دانست که موضوع این آموزه‌ها، صفات یا افعال جوارحی و جوانحی اختیاری نیک و بد انسان است که به تحقق کمال انسانی کمک می‌کند (صفات نیک) یا به خطر می‌اندازد (صفات بد). نظام اخلاقی اسلام، نظامی فراگیر، عام و شامل است که تمامی ارتباطات مناسب و مفید با خدا، خلق، خود، خانواده، جامعه و حتی روابط بین الملل را در برمی‌گیرد. در این نظام هیچ مسأله‌ای خارج از ارزش‌های اخلاقی نمی‌ماند. رهبری نیز اخلاق را حالات و کیفیاتی تعریف می‌کند که در روح او و اندیشه او وجود دارد و به عمل انسان شکل دهد. ایشان با تفکیک علم اخلاق و اخلاق از هم به تعیین مراد خود از اخلاق در مباحث نظام اخلاقی پرداخته و خطاب به عناصر اصلی و مؤثر پیشرفت اخلاق در جامعه یعنی معلمان و سیاست‌گذاران، توجه به موعظه و نصیحت از یک طرف و استفاده از زمینه و ظرفیت‌های قانونی برای ایجاد خلقیات اسلامی در جامعه و توسعه و ترویج آن از طرف دیگر را مورد تأکید قرار دهند و معتقدند؛ اخلاق علم نیست که کسی بگوید و یاد بگیرد، اخلاق عمل قائم به جسم نیست که انسان جسم خودش را وادار کند به یک عملی، اخلاق قائم به نفس انسان است، کیفیت نفسانی است، عمل نفسانی است و این دشوارترین کارهاست.

اخلاق، یکی از ابعاد سه‌گانه دین و هدف اساسی بعثت رسول گرامی اسلام معرفی شده است؛ «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ‌» تلاش برای تهذیب و تزکیه مردمان و آراستگی آنان به صفات و فضائل اخلاقی و معنوی از اصلی‌ترین وظایف انبیاء و اولیاء خدا و حاکمان و رهبران دینی است. قانون اساسی یکی از اصلی‌ترین وظائف و اهداف نظام اسلامی و حکومت دینی را توسعه اخلاق و معنویت در جامعه می‌داند و نقش و وظیفه راهبری و سیاست‌گذاری کلان در راستای دستیابی به اهداف نظام اسلامی را بر عهده ولی فقیه قرار داده است. از سوی دیگر مقام معظم رهبری، حقیقت و مقصد اصلی دین را تهذیب اخلاق جامعه و تصحیح فرهنگ آن می‌داند و بدون دستیابی به این تحول عمیق، حاکمیت دین و حکومت دین را بی‌معنا بلکه دروغ می‌پندارند. بر این اساس آشنایی با ابعاد و زوایای فکری ایشان و نگاه و نگرش ایشان در حوزه اخلاق می‌تواند امری راهگشا جهت تدوین سیاست‌های کلان و کلی جهت دستیابی به الگوی پیشرفت اخلاق در جامعه اسلامی باشد. اخلاق وجهه همت پیامبران و انگیزه بعثت آنان است، عامل قوام و اعتلای ملت‌ها و استمرار و استحکام حکومت‌ها و نشاط مادی و معنوی جوامع می‌باشد. تلاش و برنامه‌ریزی در جهت فضیلت‌مندی جامعه و تخلق به فضائل والای اخلاقی، از اولویت‌های اصلی و اصیل حکومت‌ها به ویژه دینی و اسلامی است. از سوی دیگر قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران در بند ۱ اصل سوم؛ حکومت را موظف به ایجاد زمینه رشد و توسعه اخلاقی نموده است و مرجع اصلی برای تعیین سیاست‌های کلان و کلی را ولی فقیه دانسته است. بر همین اساس شناخت ابعاد و زوایای فکری رهبری در حوزه مباحث اخلاقی و یافتن نظام فکری ایشان در اخلاق بر مبنای سخنان و آثارشان می‌تواند امکان تدوین سیاست‌های کلان و کلی در این عرصه را فراهم آورد این مسأله از اهداف این پژوهش است.

جایگاه نظام اخلاقی

تشکیل نظام توحیدی که انسان‌ها بتوانند در آن نظام به تکامل عالی انسانی و به اخلاق والای انسانی نائل شوند؛ از بیانات مقام معظم رهبری است. ایشان می‌فرماید: «ای دانشمندان، ای عالمان، ای قشرهای مختلف، ای جوان‌ها، ای پیرها، ای فداکاران بدانید اگر اخلاق اسلامی امروز بر ما در عمل شخصی‌مان و عمل سیاسی‌مان حاکمیت نداشته باشد، انقلاب ما فناپذیر خواهد بود. امروز تکلیف الهی و انقلابی همه ما تمسک به اخلاق اسلامی است». رهبری که معنویت و اخلاق را جزء اصول و اهداف اصلی انقلاب اسلامی می‌داند در بیانی دیگر استقرار نظام اخلاقی در جامعه و گسترش آن در جهان را متمم اصلی انقلاب دانسته و آن را بدین‌گونه تبیین می‌کند. یک حرکت اساسی‌ای را جامعه ما به عنوان متمم اصلی انقلاب بزرگ اسلامی باید انجام بدهد که دارای دو مرحله می‌باشد؛ مرحله اول شامل ۱. «استقرار نظام اخلاقی در میان خودمان» و ۲. «گسترش اخلاق اسلامی میان خود ما» و ۳.«ارزشی شدن خلقیات اسلامی در میان ما» مرحله دوم نیز عبارت است از تعلیم خلقیات و ارزش‌های اخلاقی به دنیا زیرا امروز دنیا محتاج آن است.

مقام معظم رهبری معتقد است آن‌گاه که جامعه ما به ارزش‌ها آشنا و آراسته شد؛ زمینه تعلیم آن به جهانیان و انتقال به دیگران که از فقر اخلاقی رنج می‌برند، فراهم می‌آید و تحقق این امر متمم اصلی انقلاب است که برای هدایت و سعادت ملت‌ها در پی اجرای احکام و ارزش‌های دینی و اخلاقی است. تفکر الهی برخوردار از ساختارها و نظام‌های چندگانه سیاسی، اقتصادی، اخلاقی، تربیتی و... می‌باشد و جامعه‌ای که بر مبنای تفکر الهی به وجود می‌آید نمی‌تواند از ساختارهای چندگانه خالی باشد. ایشان اخلاق را در ابعاد مختلفی مد نظر دارد، ابعادی چون، اخلاق فردی، اخلاق جمعی، اخلاق اجتماعی، اخلاق زندگی. آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به برخورداری احکام و ارزش‌های اسلامی برای اداره انسان در روابطش با خود، با خدا، با جامعه و با طبیعت، بر این نکته تأکید دارند که در این دیدگاه نظام اخلاقی جامعه، باید نظامی انسانی، عاطفی و مبتنی بر فضائل باشد.

مبانی نظام اخلاقی

انسان‌ها آن‌گونه رفتار می‌کنند که فکر می‌کنند، بنابراین هرگونه ارتقاء و تغییر در رفتار فردی و اجتماعی جوامع، نیازمند تغییر در بنیادهای نظری و فکر رفتار مردم است و طالب تحول رفتار و خلقیات جامعه باید با شناخت این بنیادهای مؤثر در رفتار و منش مردمان به اصلاح و ارتقاء آن بپردازد. به عبارت دیگر، شناخت مبانی و اصول حاکم بر حوزه رفتار آدمی بر مبنای نگرش اسلامی و مفاد محتوای آیات و روایات و آموزه‌های مکتب، زیربنای طراحی هرگونه مدل مفهومی یا عملیاتی تحول و ارتقاء رفتار در چارچوب نظامات اخلاقی است. بر این اساس، هرگونه تغییر در رفتار جامعه مشروط بر تحقق تغییر در دو سطح «عقیده و باور» و «انگیزه‌ها و ارزش‌ها» است. ایشان با آگاهی از این امر به بیان مبانی نظام اخلاقی پرداخته است. ایشان نوع تلقی و بینش اسلامی از کائنات، عالم و انسان را مبنای سیاست‌ها و خطوط برنامه‌ریزی‌های اصلی نظام اسلامی و جامعه اسلامی برای رشد و اعتلای آن می‌داند. ایشان در یک نگاه دقیق، رفتار اخلاقی مسئولان را مبتنی بر توحید و انسان‌محوری و تداوم حیات پس از مرگ و استعداد بی‌پایان انسان و جریان عالم را به سمت حاکمیت حق استوار می‌داند.

جایگاه سبک زندگی در نظام اخلاقی

علم اخلاق، دانش چگونه زیستن است. اگر هدایت، ساماندهی و تحول و تعالی آدمیان در سه بُعد بینش، ارزش و کنش باشد، لایه آشکار هویت یک جامعه، کنش‌ها و سبک زندگی آن است. هر جامعه زمانی می‌تواند ثمره و محصول جهان‌بینی و ایدئولوژی خود را به دیگران نشان دهد که سبک زندگی او متناسب با باورها و ارزش‌هایش شکل گرفته باشد. این در حالی است که جامعه کنونی ما متأسفانه هنوز نتوانسته است میان سبک زندگی‌اش در عرصه‌های مختلف با باورها و ارزش‌های اسلامی، ارتباطی وثیق و معنادار ایجاد کند. تأکید بر شناسایی و معرفی سبک زندگی، به عنوان یکی از ابعاد پیشرفت جامعه با رویکرد اسلامی از مباحث مورد توجه مقام معظم رهبری در دیدارهای ایشان بوده است. ایشان سبک زندگی، رفتار اجتماعی و شیوه زیستن را بعدی مهم از ابعاد پیشرفت برشمرده و معتقدند اگر از منظر معنویت که در آن فلاح و رستگاری به عنوان نقطه هدف در زندگی انسان است نگاه کنیم باید به سبک زندگی اهمیت دهیم. حال آنکه حتی اگر اعتقادی هم به معنویت و رستگاری معنوی نداشته باشیم، بازپرداختن به مسأله سبک زندگی و برخورداری جامعه از امنیت روانی و اخلاقی، اهمیتی به سزا و اساسی و مهم دارد. رهبری با توجه به ضرورت تحقق تمدن نوین اسلامی، به عنوان نقطه هدف انقلاب اسلامی به بیان دو بخش ابزاری و اصلی این تمدن و نقش آنها پرداخته است. ایشان، بخش ابزاری تمدن را همین بخش پیشرفتی کشور دانسته، مانند: علم، اختراع، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار سیاسی و نظامی، اعتبار بین‌المللی، تبلیغ و ابزارهای آن، همه اینها، بخش ابزاری و وسیله‌ای تمدن برای نیل جامعه اسلامی به بخش اصلی و اساسی و حقیقی تمدن اسلامی، یعنی: همان سبک زندگی است. مسأله خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوی مصرف، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات، مسأله خط، مسأله زبان، مسأله کسب و کار، رفتار ما در محل کار، در دانشگاه، در مدرسه، در فعالیت سیاسی، در ورزش در رسانه رفتار ما با پدر و مادر، همسر، فرزند، رئیس، مرئوس، با پلیس با مأمور دولت، سفرهای ما، نظافت و طهارت ما، رفتار ما با دوست، با دشمن، با بیگانه اینها آن بخش‌های اصلی تمدن است که متن زندگی انسان است.

منابع

1. مظاهری‌سیف، حمید رضا، مقاله «نظام معنویت اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱
2. شاطری، روح‌الله، مقاله «نظام اخلاق اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱