وحی به معصوم در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث وحی به معصوم است. وحی به معصوم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: وحی به معصوم در حدیث - وحی به معصوم در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

وحی و الهام منبع علم امام از دیدگاه روایات

روایاتی که در این زمینه وجود دارد برخی به صورت تصریح و برخی دیگر به صورت تلویحی دربارۀ الهام سخن گفته‌اند، مرحوم صفّار در بصائر الدرجات در بیش از ۱۰ باب و حدود ۱۵۰ روایت به این موضوع پرداخته است. برخی از این روایات عبارت‌اند از:

1. امام صادق (ع) در این زمینه می‌‌فرمایند: "همانا علم ما یا مربوط به گذشته است و یا نوشته‌شده و یا وارد شدن در دل و یا تأثیر در گوش. سپس فرمود: اما گذشته، علم به امور پیشین است و اما نوشته شده مربوط به امور آینده است و امّا وارد شده به دل الهام است و اما تأثیر در گوشامر فرشته است". علومی که مربوط به گذشته است ماضی نام دارد که تفسیر و توضیح و تبیینش به وسیلۀ پیامبر (ص) انجام گرفته و به امام رسیده است، مانند علوم و معارف قرآنی، سنت نبوی و کتاب‌های آسمانی به یادگار مانده از گذشتگان. علومی که مربوط به آینده است غابر نام دارد که آنها هم توسط پیامبر (ص) به صورت شفاهی و کتبی در اختیار امام قرار گرفته است و از امامی به امام دیگر منتقل شده است. در واقع همان علوم موروثی است که در روایت از آنها یاد شده و ائمه (ع) از این علوم برای وقایع آینده استفاده می‌کنند. قسم سوم علومی است که به وسیلۀ الهام در اختیار امام قرار می‌گیرد و متفاوت با دیگر علوم حصولی است که حادث نام دارند؛ روایات، این نوع علم را چنین توصیف می‌کنند: این علم یا با انداختن به قلوب، یا با گفتن در گوش حاصل می‌شود.
2. همچنین ابوبصیر می‌‌گوید امام صادق (ع) دربارۀ آیۀ: «وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» می‌‌فرماید: «خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ لَمْ‏ یَکُنْ‏ مَعَ‏ أَحَدٍ مِمَّنْ‏ مَضَی‏ غَیْرِ مُحَمَّدٍ (ص) وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُسَدِّدُهُمْ وَ لَیْسَ کُلَّمَا طُلِبَ وُجِد».
3. امام صادق (ع) در پاسخ از سؤال عمار ساباطی که پرسید اگر شما به حکومت رسیدید، چگونه حکم می‌کنید؟ فرمود: "به حکم خدا و حکم داود و چنانچه موضوعی پیش بیاید که حکم آن نزد ما حاضر نباشد، روح القدس آن را به ما القا می‌کند".
4. رسول اکرم (ص) می‌‌فرمایند: «أَعْطَانِی الْوَحْیَ وَأَعْطَی‏ عَلِیّاً الْإِلْهَام»
5. در روایتی دیگر، از آن حضرت نقل شده است: "همانا بعد از من در مقابل هر بدعتی که در برابر ایمان قرار می‌گیرد، ولیّ‌ای از اهل‌بیت من خواهد بود که عهده‌دار آن (ایمان) است و از آن دفاع می‌کند. با الهام از خداوند سخن می‌گوید و حق را آشکار و روشن می‌سازد و کید مکاران را رد می‌کند".
6. امام صادق (ع) می‌‌فرمایند: "برخی از ما علم در گوش‌شان قرار می‌گیرد، برخی در خواب می‌بینند و برخی از ما صدایی می‌شنویم و برای بعضی از ما، فرشته‌ای بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل می‌آید و برخی از امامان (ع) فرشته‌‌ها را با چشم می‌بینند".
7. امام باقر (ع) می‌‌فرمایند: "علی (ع) به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) عمل می‌کرد، هنگامی‌ که با مسئلۀ جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر خداوند به او الهام می‌کرد".
8. حارث بن مغیره می‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: "علم عالمان شما امامان چگونه است؟ آیا در قلبش القاء می‌شود یا با گوش می‌‌شنود؟" امام (ع) فرمودند: "وحی است از نوع وحی به مادر موسی" .
9. علی بن یقطین می‌گوید: "به امام کاظم (ع) عرض کردم: علم عالمان شما از طریق سماع و شنیدن است یا الهام؟" حضرت فرمودند: "گاهی به صورت شنیدنی است و گاهی الهامی‌ و گاهی به دو صورت تحقق پیدا می‌کند".
10. امام صادق (ع) فرمودند: "امام علی (ع) بر طبق قرآن و سنت پیامبر عمل می‌کرد، و هر گاه چیز جدیدی حکم آن در کتاب و سنت نبود، خداوند در آن مورد حق را به او الهام می‌کرد".
11. امام کاظم (ع) فرمودند: "دانش ما از سه وجه است: گذشته، آینده و آنچه باید می‌شود؛ اما گذشته برای ما تفسیر شده و آینده نوشته شده است و هر آنچه حادث می‌گردد گاهی در دل افتد و گاهی در گوش اثر کند".
12. از امام صادق (ع) سؤال شد: "وقتی امام مورد سؤال قرار می‌گیرد چگونه به سرعت جواب آن را می‌دهد؟" حضرت فرمودند: "به قلب او انداخته می‌شود یا به گوش او خوانده می‌شود و در برخی موارد هر دو جمع می‌شود".
13. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «أَلْهَمَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِیهِ»؛ "خداوند از راه الهام مرا از آنچه در لوح محفوظ است، آگاه ساخته است".
14. امام رضا (ع) در حدیث مفصلی درباره فضایل امام فرموده است: "همانا چون خدای عزوجل بنده‌ای را برای اصلاح امور بندگانش انتخاب فرماید سینه‌اش را برای آن کار گشوده کند و چشمه‌های حکمت در دلش گذارد و علمی‌ به او الهام کند که از آن پس از پاسخی در نماند و از درستی منحرف نشود. پس چنین فردی معصوم بوده و از قوت و توفیق و استواری برخوردار است و از هر گونه خطا و لغزشی در امان است".
15. ابوالخیر می‌‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: من از "عبد اللّه بن حسن" سؤال کردم، او گمان می‌کند امام، در بین شما اهل بیت (ع) نیست. امام فرمودند: "قسم به خدا ای پسر نجاشی! به درستی که از ماست آنکه علم به قلب او انداخته می‌شود و به گوش او خوانده می‌شود و ملائکه با او مصافحه می‌کنند".
16. رسول اکرم (ص) می‌‌فرمایند: "از فرزندان من دوازده تن پیشوای اصیل و نیک نژاد و محدث و مفهّم است و آخرین آنها کسی است که به حق قیام کرده‌ و زمین را پر از عدالت کند چنان که از ستم پر شده باشد".
17. امام رضا (ع) فرمودند: "وقتی‌ خدا بخواهد کسی‌ را برای‌ امور بندگانش انتخاب کند سعۀ صدری‌ به وی‌ عطا می‌‏کند، چشمه‏‌های‌ حکمت را در قلبش ودیعه می‌‏گذارد و علم و دانش را همواره به او الهام می‌‏کند، بعد از آن از پاسخ هیچ مشکلی‌ عاجز نیست و در پیدا کردن راه راست سرگردان نمی‌‏شود. پس او معصوم است، و از جانب خدا مؤیّد و موفّق و مسدّد می‌‏باشد. از خطا و لغزش مصونیت دارد"
18. "ضریس کناسی" می‌‏گوید نزد امام صادق (ع) بودم، ابوبصیر نیز حاضر بود پس امام صادق (ع) فرمود: «داود علوم انبیا را ارث برد، و سلیمان علم داود را ارث برد، و محمد از سلیمان ارث برد، و ما از محمد (ص) ارث بردیم. صحف ابراهیم و الواح موسی‌ نزد ماست». ابوبصیر عرض کرد: "علم زیادی‌ است!" فرمود: «ای‌ ابا محمد! این علم چندان مهم نیست، علم مهم علمی‌ است که شب و روز، و ساعت به ساعت به ما الهام می‌‏شود".
19. ابوبصیر می‌‏گوید از امام صادق (ع) شنیدم فرمود: "شبانه روز بر علم ما افزوده می‌‏شود، اگر غیر از این بود علوم ما تمام می‌‏شد" ابوبصیر عرض کرد: "فدایت شوم چه شخصی‌ بر شما نازل می‌‏شود؟" فرمود: "بعضی‌ از ما فرشته را مشاهده می‌‏کند، بعضی‌ از ما مطالب در قلبش الهام می‌‏شود، بعضی‌ هم با گوش صدای‌ فرشته را مانند صدای‌ طشت می‌‏شنود». ابوبصیر گفت: "فدایت شوم چه کسی‌ مطالب را برای‌ شما می‌‏آورد؟" فرمود: «یکی‌ از مخلوقات خدا که از جبرئیل و میکائیل بزرگ‏تر است".
20. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: إِنَ‏ لَیْلَةَ الْقَدْرِ یُکْتَبُ‏ مَا یَکُونُ‏ مِنْهَا فِی‏ السَّنَةِ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ أَوْ مَوْتٍ أَوْ حَیَاةٍ أَوْ مَطَرٍ وَ یُکْتَبُ فِیهَا وَفْدُ الْحَاجِّ ثُمَّ یقضی یُفْضَی‏ ذَلِکَ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ فَقُلْتُ إِلَی مَنْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَالَ إِلَی مَنْ تَرَی».
21. «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ (ع) یَقُولُ: الْأَئِمَّةُ عُلَمَاءُ صَادِقُونَ‏ مُفَهَّمُونَ‏ مُحَدَّثُون».

پرسش‌های وابسته

• رابطه وحی یا الهام با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه وحی یا الهام با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• وحی
• الهام

منابع

1. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
2. نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی
3. مصطفوی، سید حسن، مروی، احمد، دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم
4. عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین
5. باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی
6. الهام محمدزاده نقاشان و رضا نیرومند، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه
7. افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات
8. محمد حسن نادم و سید ابراهیم افتخاری، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد
9. مشکی، محمد، بررسی علم امام از دیدگاه شیخ مفید
10. بیابانی اسکوئی، محمد، امامت -بیابانی اسکوئی
11. غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی
12. عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی