پیاده‌روی اربعین در تاریخ اسلام
این مدخل زیرشاخهٔ بحث پیاده‌روی اربعین است. پیاده‌روی اربعین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: پیاده‌روی اربعین در تاریخ اسلام - پرسش مرتبط نداردمقدمه
پیاده‌روی اربعین عبارت است از آیین سالانه راهپیمایی شیعیان به سوی کربلا در روزهای منتهی به اربعین در عراق. پیاده‌روی اربعین، بزرگ‌ترین اجتماع سالانه شیعیان جهان و آیینی زیارتی شامل پیاده‌روی طولانی مدت افراد و گروه‌ها در مسیرهای منتهی به شهر کربلا و به قصد زیارت امام حسین (ع) است. اربعین، از روزهای مهم زیارتی امام حسین (ع) و در تقویم شیعی مهم‌ترین مناسبت مذهبی مرتبط با آن حضرت بعد از عاشورا است. در عراق، این روز به سبب باوری قدیمی، روز بازگشت سر امام حسین (ع) و دفن آن در کربلا در سال ۶۱ق دانسته می‌شود و در میان شیعیان به روز مَرَدّ الرِّأس (بازگشت سر) معروف است[۱].
ثواب پیاده‌روی اربعین
در منابع حدیثی شیعه، بر زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین تأکید بسیار شده و آن از جمله نشانه‌های مؤمن شمرده شده است. در این منابع، همچنین برای کسی که به صورت پیاده به زیارت امام حسین (ع) رود و برای هر قدمی که در این راه بردارد، ثواب‌های بسیاری ذکر شده است. همچنین به زائران توصیه شده بعد از رسیدن به رودخانه فرات و غسل در آن، کفش‌های خود را درآورند و با پای برهنه به زیارت امام حسین (ع) بروند تا به ثواب بیشتری برسند.
به استناد همین دسته از روایات، زائران بسیاری از روزها قبل از اربعین با پای پیاده به سمت کربلا به راه می‌افتند و می‌کوشند تا در روز اربعین در کربلا حضور داشته باشند؛ گرچه گاه قبل یا بعد از آن روز به کربلا می‌رسند. در دیگر روزهای زیارتی و مناسبت‌های مهم مانند نیمه شعبان یا روز عرفه نیز پیاده‌روی به سوی کربلا البته در ابعادی محدودتر از اربعین صورت می‌گیرد[۲].
در رابطه با انجام زیارت پیاده حضرت سید الشهداء (ع) محدث بزرگوار شیخ حر عاملی باب مستقلی را در کتاب وسائل الشیعه با عنوان "باب استحباب المشی الی زیاره الحسین وغیره"[۳] گشوده است به عنوان نمونه از امام صادق (ع) روایت کرده است: هرکس که از خانه خویش به قصد زیارت حسین بن علی بن ابی طالب (ع) خارج گردد پس اگر پیاده باشد خداوند به ازای هر گامی که بر می‌‌دارد برای او یک کار نیک نوشته و یک کار بد او را پاک می‌کند. تا آنگاه که به حائر (قبر امام حسین (ع) در کربلا) رسد، خداوند او را در صالحان و نیکان قرار دهد، و وقتی که زیارت را به پایان رساند او را از نجات یافتگان قرار داده و به هنگام بازگشت فرشته‌ای به نزد وی آمده و می‌گوید: من فرستاده خدایت هستم، خدایت سلامت می‌رساند و می‌گوید: کارهای خود را از نو سرگیر، که گناهان گذشته ات مورد بخشش قرار گرفت»[۴].
انواع پیاده‌روی و مسیرهای آن
پیاده‌روی اربعین هم به صورت فردی و هم گروهی (در قالب گروه‌های دوستی، هیئت‌های مذهبی و جمع‌های خانوادگی) انجام می‌شود و طی آن افراد، بسته به شرایط از جمله توانایی جسمی خود، همه یا بخشی از مسیر محل زندگی خود تا کربلا را پیاده می‌پیمایند. این پیاده‌روی چند روز به طول می‌انجامد و مدت آن، بسته به مسافت میان مبدأ حرکت تا کربلا متفاوت است. در برخی موارد (به عنوان مثال برای زائرانی که از شهر بصره به راه می‌افتند)، این پیاده‌روی بیش از ۱۰ روز به طول می‌انجامد. در همه مسیرهای منتهی به کربلا (ازجمله بغداد و نجف) در روزهای پیش از اربعین پیاده‌روی در جریان است. بین این مسیرها، محور نجف به کربلا معمولاً پرترددتر است و مسیر اصلی و مهم‌تر محسوب می‌شود.
بین نجف و کربلا هم دو مسیر برای پیاده‌روی وجود دارد؛ یکی مسیر کوتاه‌تر و تقریباً ۸۰ کیلومتری که از میان بیابان می‌گذرد و در حاشیه‌اش جاده‌ای آسفالته قرار دارد و دیگری مسیر طولانی‌تر و حدوداً ۱۰۰ کیلومتری که در حاشیه رودخانه فرات قرار گرفته است. معمولاً اکثر زائرانی که این محور را انتخاب می‌کنند، از مسیر نخست حرکت می‌کنند. در این مسیر، از آغاز جاده نجف تا حریم حرم امام حسین (ع) تیرک‌هایی در فواصل ۵۰ متری از هم نصب شده که از ۱ تا ۱۴۶۰ شماره‌گذاری شده‌اند[۵].
موکب‌های پذیرایی
در طول همه مسیرهای پیاده‌روی، «موکب» هایی به تعداد بسیار زیاد توسط اجتماعات مذهبی، عشایر بومی منطقه و ساکنان روستاهای حوالی هر مسیر برقرار است که به زائران به صورت رایگان خدمات ارائه می‌کنند. مدیریت موکب‌ها به شکل کاملاً مردمی و مستقل از دولت انجام می‌شود. موکب‌ها را به دو دسته «موقتی» (که معمولاً در خیمه‌های پارچه‌ای برپا می‌شوند) و «دائم» (که ساختمان‌های کوچک و بزرگ دارند) می‌توان تقسیم کرد. خدماتی که در موکب‌ها به زائران ارائه می‌شود طیف گسترده‌ای را دربر می‌گیرد؛ مانند در اختیار قراردادن محلی برای اسکان موقت و استراحت، تهیه و توزیع انواع اغذیه و خوراکی، ارائه خدمات بهداشتی و درمانی و خدمات متفرقه نظیر واکس زدن کفش‌ها، ماساژ بدن و پاها، تعمیر وسایل و موارد دیگر. اعتقاد به فضیلت بسیار زیارت امام حسین (ع) به خصوص در اربعین و جایگاه زائران آن حضرت، سبب شده است که بین صاحبان موکب‌های مختلف و ارائه دهندگان خدمات، بر سر ارائه خدمات بیشتر و بهتر و جلب نظر زائران رقابت درگیرد.
در طول مسیرهای راهپیمایی، تعداد بی‌شماری از نمادها و تبلیغات گروه‌های مختلف شیعی به چشم می‌خورد. از جمله پرشمارترین این نمادها می‌توان بیرق‌ها و پرچم‌های گوناگون، شمایل و تصاویر منسوب به امامان شیعه و دیگر شخصیت‌های دینی را نام برد. در بین راهپیمایان از هرجنس، سن، نژاد، و حتی دین و مذهب و نیز از کشورهای مختلف و با گرایش‌های گوناگون فکری، فرهنگی، مذهبی و سیاسی حضور دارند. حتی برخی افراد دارای معلولیت جسمی نیز با ویلچر و عصا در این آیین شرکت می‌کنند. گرچه این آیین ماهیتی شیعی دارد، اما هر ساله شماری از اهل سنت و اقلیت‌های غیرمسلمان عراقی نیز در آن شرکت دارند. از دیگر ویژگی‌های برجسته این آیین، امنیت حضور در آن برای زنان و کودکان است[۶].
شعارهای مسیر پیاده‌روی
حین پیاده‌روی، برخی شعارهای حماسی مذهبی (نظیر «لبیک یا حسین») سر می‌دهند و برخی نیز اذکار و دیگر متون دینی را زمزمه می‌کنند. همچنین در فواصلی از مسیر به ویژه در نزدیکی کربلا، زائران به عزاداری و روضه‌خوانی می‌پردازند و سینه یا زنجیر می‌زنند یا هوسه‌خوانی می‌کنند.
به طور سنتی، زائران عراقی پس از رسیدن به کربلا، معمولاً پیاده‌روی را به سمت حرم امام حسین (ع) ادامه می‌دهند و بعد از زیارتی کوتاه و قرائت زیارت مخصوص روز اربعین، به شهرها و روستاهای محل زندگی خود باز می‌گردند. اما دیگر زائران، از جمله زائران ایرانی معمولاً برای چند روز در کربلا اقامت می‌کنند[۷].
تعداد شرکت کنندگان
تعیین تعداد شرکت کنندگان در پیاده‌روی اربعین دشوار است. ارقام متفاوتی هر سال توسط مراجع رسمی و غیررسمی اعلام می‌شود که به نظر هیچ‌کدام قطعی نمی‌تواند باشد. از قدیمی‌ترین این آمارها می‌توان به گزارش روزنامه الاخبار(چاپ بغداد) در ۲۳ صفر ۱۳۶۵ق (۲۶ بهمن ۱۳۲۴ش) اشاره کرد که جمعیت شرکت کننده در پیاده‌روی آن سال را بالغ بر یک میلیون و ۵۴۶ هزار نفر ذکر کرده است. از جدیدترین آمارها هم می‌توان به گزارش وزیر حمل و نقل عراق اشاره کرد که تعداد زائران در اربعین سال ۱۴۳۷ق/۱۳۹۴ را «بیش از ۲۶ میلیون نفر» اعلام کرده است. در هر حال می‌توان گفت تعداد مشارکت کنندگان در این آیین سالانه، روندی رو به تصاعد داشته است[۸].
زمان آغاز سنت پیاده‌روی
تعیین زمان دقیق آغاز پیاده‌روی اربعین به سبب کمبود منابع دشوار است. در برخی منابع، از گونه‌ای پیاده‌روی زیارتی در زمان حیات امامان شیعه سخن گفته‌اند. اما طبق قول مشهورتر سابقه این آیین حدوداً به میانه قرن ۱۳ برمی‌گردد و مرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ق) ـ از علمای بزرگ شیعه معاصر قاجار ـ از مبدعان اصلی آن بوده است. پس از وی برای مدتی این آیین کم رونق شد تا اینکه مجدداً در اوایل قرن ۱۴ به کوشش برخی از علمای شیعه ازجمله محدث نوری احیا شد و از آن پس تا امروز، با افت و خیزهایی استمرار یافته است. از عوامل مؤثر بر حیات این آیین، موضع قدرت‌های سیاسی عمدتاً سنی حاکم بر عراق بوده است؛ در مقاطعی که حکومت عراق با برگزاری این آیین مخالفت کرده، از تعداد شرکت کنندگان در آن کاسته شده و برعکس، در مقاطعی که شیعیان به آزادی‌های سیاسی دست یافته‌اند، این آیین رونق بیشتری یافته است. در اواخر قرن ۱۴ و با استیلای حزب بعث در عراق این آیین به افول گرایید. حزب بعث که این راهپیمایی را نمودی از قدرت سیاسی شیعیان می‌دانست، ابتدا کوشید با کمک تبلیغات گسترده از آن بهره‌برداری سیاسی کند؛ اما با ناکامی مواجه شد و در پی مقابله با این آیین برآمد. اصرار شیعیان عراق به برگزاری پیاده‌روی و ممانعت رژیم، در سال‌های متعدد منجر به اعمال خشونت علیه زائران شد. گزارش‌هایی از تیراندازی زمینی و هوایی نیروهای نظامی به سوی زائران در سال‌های ۱۹۷۰م، ۱۹۷۵م و ۱۹۷۶م (۱۳۵۳، ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹) در دست است. این حملات در سال ۱۹۷۷م/۱۳۶۰ به اوج خود رسید. در آن سال، نیروهای بعثی در نزدیکی کربلا به روی زائران پیاده آتش گشودند. پس از آن برای مدتی پیاده‌روی اربعین ممنوع اعلام شد؛ گرچه با این وجود، برخی شیعیان به این ممنوعیت اعتنایی نمی‌کردند و مخفیانه خود را به کربلا می‌رساندند. در همان مقطع، سید محمد صادق صدر (۱۳۲۲-۱۳۷۷ق) نیز با صدور فتوایی پیاده‌روی به کربلا را واجب اعلام کرد. با سقوط حزب بعث و از سال ۲۰۰۳ م /۱۳۸۱ پیاده‌روی احیا شده و در ابعادی وسیع‌تر از گذشته ادامه یافت. در سال‌های اخیر، تحولات سیاسی و فکری در عراق، آزادی مذهبی شیعیان، رفع محدودیت برای حضور شیعیان دیگر کشورها (به خصوص ایران)، افزایش امکانات فناورانه ازجمله بهبود سیستم‌های حمل و نقل و پویش‌های مردمی با استفاده از رسانه‌های جدید، در کنار اقدامات گسترده دولت‌های ایران و عراق درجهت تسهیل سفر زائران و فراهم کردن شرایط مناسب برای برگزاری این آیین، به توسعه سریع آن منجر شده است. با این وجود، پیاده‌روی هنوز آیین پرمخاطره‌ای است و گروه‌های تروریستی معارض با شیعیان به خصوص گروه‌های تکفیری سلفی ـ وهابی که اساساً زیارت را مصداق شرک و پیاده‌روی را هم بدعت و شرک‌آمیز می‌دانند، برای اخلال در برگزاری این آیین از طریق ناامن‌سازی مسیرو کشتار زائران به روش‌های مختلف (انجام عملیات انتحاری، شلیک موشک از راه دور، ایجاد مسمومیت غذایی در بین زائران و...) تلاش‌های زیادی کرده‌اند. گرچه عمده این تلاش‌ها ناکام مانده است[۹].
منابع
پانویس
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «پیاده‌روی اربعین»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹.
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «پیاده‌روی اربعین»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹.
- ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۴۳۹
- ↑ ر.ک: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «پیاده‌روی اربعین»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹.
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «پیاده‌روی اربعین»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹.
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «پیاده‌روی اربعین»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹.
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «پیاده‌روی اربعین»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹.
- ↑ اسحاقی، پیمان، مقاله «پیاده‌روی اربعین»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹.