حمد در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حمد است. حمد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حمد در قرآن - حمد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در اهمیت حمد و ستایش و تعلیم آن به پیامبر همین بس که سوره‌ای را به این نام نازل کرده و در نمازهای پنج‌گانه بدون ذکر آن نماز صحیح نیست و بارها در آیات مختلف به پیامبر تأکید کرده و ذکر آن نعمت‌های دوگانه (سبع مثانی) مادی و معنوی است.

1. ﴿وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا﴾
2. ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾.
3. ﴿وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾.
4. ﴿ُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾.
5. ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾.
6. ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَى عَبْدِهِ الْكِتَابَ وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا﴾.

نکات: در آیات فوق این محورها مطرح گردیده است:

1. پیامبر مأمور به حمد و ستایش خداوند: ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾. ﴿وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾.
2. اختصاص حمد به خداوند، به دلیل نزول قرآن بر پیامبر اسلام: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَى عَبْدِهِ الْكِتَابَ﴾.

لغت‌شناسی

"حمد" در لغت به معنای ستایش یا ستایش جمیل به جهت بزرگداشت در مقابل نعمت و جز آن است. معانی دیگری همچون شکر و ثنا در برابر فضیلت هم برای آن برشمرده‌اند. حمد، گرچه در معنا به شکر و مدح نزدیک است، اخص از مدح و اعم از شکراست، زیرا مدح در مقابل امور اختیاری و نااختیاری است؛ مثلاً شخصی بر اثر امور بی‌ارادی مانند زیبایی مدح می‌شود؛ ولی حمد فقط در برابر امور اختیاری انجام می‌گیرد و شکر تنها در مقابل نعمت. حمد اعم است، چنان‌که دارنده صفات حمید ستایش می‌شود، هرچند به حامد انعامی نکرده باشد، بنابراین هر حمدی ضمنا مدح است و هر شکری ضمنا حمد؛ ولی هر مدحی حمد نیست و هر حمدی نیز شکر نیست. به دیده برخی، حمد و شکر در معنا با یکدیگر فرقی ندارند. گفتنی است حمد در مقابل ذم است و مدح در برابر هجا و شکر در مقابل کفران. حمید از اسما و صفات خدا از ریشه حمد و به معنای ستوده یا ستاینده است؛ ولی برخی آن را صیغه مبالغه دانسته‌اند.

حقیقت حمد، اظهار اوصاف کمال و شرح جمال و جلالی است که در ذات محمود است. این ستایش و خضوع در برابر عظمت، از احساس پاک درونی انسان و از اعماق روح وی برمی‌خیزد، از این رو در برخی دعاها محرومیت از حمد با محرومیت از انسانیت برابر دانسته شده است. ستایش به حالی، عرفی، فعلی، لغوی و قولی قسمت می‌شود: حمد حالی، ستایش روحی و قلبی خداست، به گونه‌ای که سراسر وجود انسان ستایش الهی گردد؛ حمد عرفی، تعظیم الهی به جهت نعمت‌های اوست؛ خواه این ستایش به زبان آورده شود یا از اعضا و جوارح سر بزند؛ حمد فعلی، انجام دادن اعمال جوارحی برای رضایت خداست و به سخنی دیگر، اظهار کمال محمود در عمل است؛ حمد لغوی، ستایش زبانی خداست؛ حمد قولی، ستایش و ثنای زبانی حق به چیزی است که با آن خودش را از زبان انبیا ستوده است. آغاز سوره‌های فاتحه، انعام، کهف، سبأ و فاطر، با حمد خدا و بیانگر اهمیت ستایش اوست. رسول اکرم (ص) فرمود: هیچ‌کس به اندازه خدا حمد را دوست نمی‌دارد. آیات حمد هم به انسان می‌آموزند که شایسته است آغاز و پایان هر کاری ﴿دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، هنگام آشکار شدن وعده‌های صدق الهی ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾، در هر مکان و زمانی ﴿وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَعَشِيًّا وَحِينَ تُظْهِرُونَ﴾، ﴿فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَى﴾،﴿فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ﴾، ﴿فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾، ﴿وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ﴾ و وقت یاد کردن اوصاف کمال الهی ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾، ﴿وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا﴾ خدا را ستایش کند. واژه حمد و مشتقات آن ۶۸ بار در قرآن آمده‌اند که ۱۷ مورد آن اسم حمید است که از اسمای الهی و به ستایش خدا اشاره دارد و بیشتر همراه اسم‌دیگری مانند عزیز، غنی، حکیم، ولی و مجید آمده است.

اختصاص همه حمدها به خدا

از آیات فراونی، اختصاص و انحصار تمام حمدها برای خدا برداشت می‌شود. تقدم جار و مجرور "له"، "للّه ‌" بر کلمه حمد در جمله "له الحمد" و "لله الحمد" ﴿وَهُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾؛ ﴿فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، الف و لام جنس یا استغراق در واژه، "الحمد" و لام اختصاص در کلمه "لله" ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ و... حصر یاد شده را می‌رسانند. برخی از اهل معرفت در بیان اختصاص حمد به خدا آن را در دو مقام جمعی الهی (ذات) و تفصیل (ماسوا) تصویر کرده و در هر صورت، بر سه قسم قولی و فعلی و حالی دانسته‌اند: بر حسب مقام نخست، حمد قولی، آن است که خدا خود را در کتاب‌های آسمانی به اوصاف کمالی ستوده است و حمد فعلی، اظهار کمالات جمالی و جلالی است که آنها را از غیب به شهادت، از باطن به ظاهر و از علم به عین آورده است و حمد حالی، تجلیات وی در ذات خویش به فیض اقدس و ظهور نورانی است. برحسب مقام دوم، حمد قولی، حمد و ثنای خدا با زبان است و حمد فعلی، انجام دادن اعمال بدنی، خیرات و عبادات برای جلب رضایت اوست و حمد حالی که ستایش روحی و قلبی است، مانند اتصاف به کمالات علمی و عملی و تخلق به اخلاق الهی. گذشته از این، اعتبار نیز مؤید اختصاص یاد شده است، زیرا از یک‌سو حقیقت حمد، ستایش در برابر کمالات و نعمت‌هاست و از سوی دیگر، خدا جامع همه اوصاف کمال، جمال و جلال است و اساس تمام نعمت‌های جهان از او و کسی اگر کمال یا نعمتی داشته باشد، آن را از وی دارد: ﴿وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ﴾، پس چنانچه کسی در مقابل کمال یا نعمتی حمد شود، در حقیقت، خدای والا حمد شده است، از این رو تمام حمدها از آنِ خداست؛ حتی حمد و ستایش کسانی که به ظاهر ایمان نیاورده‌اند، ولی به اقتضای فطرت خویش در مقابل ارزش‌ها و کمالات و زیبایی‌ها خواسته یا ناخواسته سر تعظیم فرود می‌آورند: ﴿تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا﴾ بر همین اساس، معمولاً در قرآن هر جا سخن از حمد کردن خداست، نعمتی از نعمت‌های الهی و فیضی از فیوضات وی، مانند آفرینش آسمان و زمین ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ﴾، نابودی ستمگران ﴿فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، هدایت انسان‌ها ﴿دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، احسان فوق‌العاده ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾، نجات یافتن از شرّ ستمگران ﴿فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَمَنْ مَعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾، فرو فرستادن کتاب آسمانی ﴿وَإِنَّا لَجَاعِلُونَ مَا عَلَيْهَا صَعِيدًا جُرُزًا﴾، استجابت دعوت الهی ﴿يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا﴾ کنار آن آمده است. اختصاص همه حمدها به خدا هم در دنیاست و هم در آخرت: ﴿وَهُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾؛ ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ﴾، چنان‌که از گزارش قرآن درباره حمد بهشتیان در مقابل نعمت‌های آخرتی هم این انحصار به دست می‌آید: ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ﴾، ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾.

تقارن حمد با تسبیح

گفتنی است همراهی تسبیح با حمد در آیات گوناگون، مانند ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ و ﴿وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلَائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللَّهِ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ﴾ برای جبران نقص حمد حامدان است، زیرا شناخت انسان‌ها به کنه اسما و صفات خدا ناقص است، از این رو حمد آنها نیز همراه با کاستی است. برخی نیز اقتران حمد با تسبیح را شاهد وحدت مصداقی آن دو دانسته و می‌گویند: تسبیح، تهلیل و تکبیر، با اینکه باحمد اختلاف مفهومی دارند، همگی از مصادیق تحمید خدا هستند. برخی هم حمد را ملازم با تسبیح می‌دانند .

ستایشگر ستوده

بر اساس آیه ﴿تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا﴾ همه آفریدگان ستایشگر خدایند. انسان‌های مؤمن به شکل خاص او را می‌ستایند:﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ ولی حمد اشرف مخلوقات، خاتم الانبیاء (ص) جلوه‌ای دیگر دارد و شایان توجه ویژه است، زیرا هم خود او ستوده و محمد است:﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾؛ نیز ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾؛ و ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾ و به مقام محمود بشارت یافته: ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ و هم او بهتر و بیش از دیگران خدا را حمد کرده، از این رو به "احمد" ـ که مبالغه حامد و افعل تفضیل است ـ نامیده شده است: ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾. برخی گفته‌اند: احمد، اسم علم منقول از صفت افعل تفضیل است، پس به معنی احمد الحامدون است ـ یعنی ستایش کننده‌ترین ستایشگران پروردگار ـ زیرا در مقام محمود اسراری از محامد برای او آشکار شده که بر دیگری کشف نشده است و آن حضرت (ص) پروردگار را به آنها می‌ستاید؛ همچنین پرچم حمد را آن حضرت (ص) حمل می‌کند. محمد نیز منقول از صفت است؛ ولی از صفت اسم مفعول و به معنای محمود است؛ لکن در محمد معنی مبالغه و تکرار هست، پس محمد کسی است که ستوده شده است، هربار پس از هر بار، بنابراین اسم محمد با معنای آن مطابق است و خدا این اسم را پیش از آفرینش آن حضرت (ص) به او داد و او در دنیا محمود است، چون هدایت شده و از علم و حکمت بهره برده است و در آخرت محمود است، زیرا به منصب شفاعت اختصاص یافته است، پس معنای حمد تکرار شده است، همان‌گونه که لفظش اقتضاء دارد؛ و آن حضرت (ص) محمد نبوده، تا آن‌گاه که پروردگار را حمد کرده؛ سپس تشریف یافته و محمد شده است، از این‌رو اسم احمد پیش از اسم محمد است، به همین خاطر خدا، موسی و عیسی (ع) آن حضرت را به نام احمد خوانده‌اند، پیش از اینکه وی را به نام محمد بخوانند. برخی می‌گویند که سوره حمد بر آن حضرت نازل شده ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ﴾ و بر دیگر پیامبران نازل نگشته و به پرچم حمد و مقام محمود اختصاص یافته است و برنامه آن حضرت (ص)، هم در سنت و هم در قرآن، چنین استقرار یافته است که در پایان کارها بگوید ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ و خود پیامبر (ص) پس از خوردن و آشامیدن و بازگشت از سفر، گفتن حمد را برقرار فرمود. برخی دیگر گفته‌اند: اَلِفِ "احمد" برای مبالغه در حمد است و آن، یا مبالغه از اسم فاعل است؛ یعنی پیامبران همه ستایشگر خدا بودند؛ ولی آن حضرت (ص) بیش از دیگران خدا را ستوده است؛ یا مبالغه از اسم مفعول است؛ یعنی پیامبران همگی محمود بودند، زیرا خصلت‌های پسندیده داشتند؛ لکن آن حضرت (ص) مناقبش بیشتر و محاسنش جامع‌تر است. برخی مفسران، ذیل آیه ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ آورده‌اند: فرمان آمد ای محمد! مقام شفاعت در قیامت مقامی بزرگوار و محمود است و تو را مسلّم است؛ اما راهش آن است که به شب خیزی و نماز کنی... ای محمد! اگر خشنودی ما می‌خواهی، به روز رسالت می‌گزار و چنانچه مقام محمود می‌خواهی، به شب بیدار باش و نماز کن.... گفته شده مقام محمود همنشینی با پروردگار در حال شهود است و این مقام، ویژه مصطفی (ص) است که در خلوت ﴿أَوْ أَدْنَى﴾ بر بساط انبساط در خیمه ﴿وَهُوَ مَعَكُمْ﴾ بر سریرِ ﴿اصْطَفَى﴾ شرابِ ﴿وَنَحْنُ أَقْرَبُ﴾ به جام قدس نوشیده و خلعت وصال پوشیده و به دوست ﴿لَمْ يَزَلْ﴾ رسیده است.

اسم حمید و همراهی آن با دیگر اسما

حمید، بر وزن فعیل به معنای حامد است، به این دیده که خدای والا ستاینده ذات خویش و ستایشگر مؤمنان است و چون ستایش حقیقی وابسته بر معرفت حقیقی و آن نیز به ذات احدیت اختصاص دارد، این خداست که ستایشگر حقیقی است، از این رو در دعا، وی را به « يَا خَيْرَ اَلْحَامِدِينَ» ندا دهند. به باور برخی، حمید به معنی محمود است، از این جهت که هم خود خدا و هم مؤمنان ستاینده وی هستند. خدا حمید ازلی و ابدی است، زیرا از ازلْ خود ستاینده ذات خود بوده است و تا ابد هم بندگانش او را می‌ستایند. حمید به شایسته حمد و ثنا نیز معنا شده است. در همنشینی حمید با اوصاف دیگر، عنایتی است که یا به محتوای سوره یا به سیاق آیه ربط دارد؛ برای نمونه همراهی نام حمید با اسم عزیز در آیه ﴿الر كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾ ضمن پیوند داشتن با محتوای سوره ابراهیم، به مشرکان یادآور می‌شود که خدای سبحان همه نعمت‌های بزرگ را به ایشان داد و از راه پیامبران بر آنها واجب ساخت تا شکرگزار وی باشند و به او کفر نورزند؛ نیز به پیامبران خویش وعده داد که اگر ایمان بیاورند، به بهشت درآیند و چنانچه کفر بورزند ـ به عزت خویش ـ از آنها انتقام گرفته و به شقاوت و عذاب درآیند، پس باید از پروردگارشان بترسند و از مخالفت با دستورها و کفران نعمت‌هایش برحذر باشند، چون تمامی عزت‌ها از آنِ اوست و کسی را نیست که بتواند جلو عذاب او را بگیرد و وی در هر حالی حمید و سزاوار ثناست و در پاداش دادن به مؤمنان و کیفر کافران ملامت و مذمت شود.

به گفته برخی، تقدّم اسم عزیز بر حمید در آیه یاد شده بدین معناست که اخراج از تاریکی به سوی هدایت و نور در گرو داشتن عزت و قدرت بر فرستادن کتابی بینظیر و بخشیدن نعمت رهایی از تاریکی به روشنایی، مستلزم حمید بودن است؛ لکن این نکته از سیاق این آیات فهمیده نمی‌شود. برخی ذیل آیه ﴿وَيَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَيَهْدِي إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾ گفته‌اند: چون آیه درباره گروهی است که می‌کوشند از پیشرفت آیات خدا جلوگیرند، بایستی عزت و ستودگی خدا به رخ آنان کشیده شود، زیرا او هدایتگری است که کسی را توان غلبه بر خواست او نیست و بر تمامی افعالش سزاوار حمد و ثناست و در عین عزتش جز جمیل کاری نمی‌کند. به اعتقاد برخی، در اقتران اسم حمید با عزیز، عزیز اشاره است به صفات ذاتی، مانند علم، قدرت، حیات؛ و حمید اشاره دارد به صفات فعلی؛ نظیر رزق، خلق، احیاء، اماته. تقدّم بی‌نیازی خدا بر ستاینده بودن وی در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ به کسانی که از مال خبیث صدقه می‌دهند، می‌فهماند که خدا از صدقات شما بی‌نیاز است و ستاینده کسانی است که از مال پاکیزه صدقه دهند و به دیگر سخن، با آنکه از انفاق دیگران بی‌نیاز است، ستاینده انفاق طیب است. این تفسیر، بر این استوار است که حمید به معنای حامد باشد. در آیه ﴿وَقَالَ مُوسَى إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ و ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ گفته شده است که خدا از شکر آفریدگان بی‌نیاز است و شایستگی ذاتی برای ستایش دارد، هرچند ستاینده‌ای برای او نباشد.

وصف حمید کنار وصف حکیم در آیه ﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾ بیانگر حکیم بودن نازل کننده قرآن و شایستگی حمد برای فرود آمدن این نعمت بزرگ است. وصف حمید همراه مجید در آیه ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ تعلیل برای ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ و بدین معناست که خدا مصدر هر فعل محمود و منشأ هرگونه جود و کرم است و از رحمت و برکات خویش بر هرکس که بخواهد افاضه می‌کند . یاد کرد دو وصف حمید و ولیّ ﴿وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ﴾ نیز به جهت تناسب این دو صفت با فریادرسی است، زیرا ولیّ (سرپرست) به موالیان و بندگان خویش احسان می‌کند و خدا نعمت‌هایی به مردم می‌دهد که آنها را می‌ستایند. گفتنی است کسی که خدای سبحان برای او به اوصاف حمیدش تجلی کند، عبدالحمید می‌شود و مردم نیز شکرگزار وی هستند؛ ولی او جز خدا را نمی‌ستاید؛ البته انوار اسم "حمید" جز در رسول‌اللّه‌(ص) به روشنی تجلّی نکرده است، زیرا اوست که حق هر حقیقتی و نصیب آن را به جای آورده است. برخی گفته‌اند: مداومت بر اسم حمید مایه رهایی از اخلاق ناپسند و دستیابی به خصلت‌های نیکوست و کسی که این اسم شریف را بر ظرفی بنویسد و آب آن را بنوشد، اگر کلامش ناپسند باشد، پاکیزه گردد؛ یا اگر آن را یک بار بر غذایی بخوانند و آن را به شخص پست و فاحش بدهند که بخورد، به تقوا و صلاح می‌گراید؛ البته این تأثیرات در گرو اموری همچون قابلیت شخص است.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. مقاله «حمد»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱