سوء ظن در جامعه‌شناسی اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوء ظن است. سوء ظن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوء ظن در قرآن - سوء ظن در حدیث - سوء ظن در نهج البلاغه - سوء ظن در اخلاق اسلامی - سوء ظن در معارف دعا و زیارات - نفی سوء ظن در معارف و سیره نبوی - سوء ظن در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

سوءظن بی‌مورد

“ظن” اسم است برای آنچه از نشانه و اماره حاصل می‌شود. اگر آن نشانه قوی باشد، ظن و گمان به علم منتهی می‌شود و اگر ضعیف شود، از حد توهم نمی‌گذرد “سوء” هم مقابل حُسن قرار دارد؛ از این‌رو سوءظن به معنای “گمان بد” خواهد بود.

“ظن” اگر به معنای گمان بی‌پایه (ناشی از اوهام، تخیلات، پیشداشت‌های ذهنی، تجربیات شخص، هوای نفس، بیماری‌های ذهنی، پیش‌داوری و...) باشد، اغلب همراه با پیشوند “سوء” توصیف می‌شود. از قراین بر می‌آید که “ظن” مورد نهی در سوره حجرات به همین معناست. گاهی هم به معنای علم عرفی، معرفت عادی، اطمینان، باور عقلایی و گمان ترجیحی است که مبنای معرفتی بیشتر فعالیت‌ها و کنش‌های ما در زندگی فردی و اجتماعی و ثمره حاصل از غالب مطالعات و کاوش‌های ممتد بشری و فعالیت‌های علمی و تجربی است. واژه قرآنی “خرص” نیز که غالباً با وهم و جهل همراه است، به “ظن” و گاه به دروغ و تخمین ترجمه شده است. علامه طباطبایی در توضیح آیه ۱۲ سوره حجرات می‌نویسد: مراد از “اجتناب از ظن”، اجتناب از خود ظن نیست، چون ظن، نوعی ادراک نفسانی است که ناگهان به دل انسان راه می‌یابد و او نمی‌تواند برای نفس و دل خود دری ایجاد کند تا از ورود ظن بد جلوگیری کند؛ پس نهی آیه نه به خود ظن، بلکه به پاره‌ای از مقدمات اختیاری آن معطوف است. منظور آیه مورد بحث، نهی از پذیرفتن ظن بد است و در صدد بیان این نکته است که اگر درباره کسی ظن بدی به دلت وارد شد آن را نپذیر، و به آن ترتیب اثر مده.

آیات قرآنی مرتبط

1. برحذر داشتن مؤمنان از گمان‌های ناروا: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ...﴾.
2. توبیخ مؤمنان به سبب سوءظن بی‌مورد به دیگران: ﴿لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُبِينٌ﴾.

منابع

1. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم