شب قدر در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شب قدر است. شب قدر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شب قدر در قرآن - شب قدر در معارف دعا و زیارات - شب قدر در معارف و سیره سجادی - شب قدر در فقه اسلامی - شب قدر در اخلاق اسلامی - شب قدر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

شب قدر یکی از شب‌های ماه رمضان است که دارای ارزش بالایی است، شبی است که قرآن در آن نازل شده و سرنوشت یک سال انسان در آن رقم می‌خورد. شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان است و احتمال اینکه شب ۲۳ باشد بیشتر است.

مقدمه

«لیلة القدر» به معنی «شب ارزشمند» و «شب تقدیر و سرنوشت» است. شب ارزشمند، شب تقدیر و سرنوشت، شبی که در قرآن، برتر از هزار ماه دانسته شده است. اصطلاحاً، لیلة القدر، شب نزول قرآن بر پیامبر اکرم (ص) است که در ماه رمضان اتفاق افتاده است.

از لیلة القدر به عنوان شب اندازه‌گیری امور و اَعمار (عمرها) نیز، یاد می‌شود. شبی که در تعیین آن اختلاف وجود دارد و یکی از شب‌های دهه آخر ماه مبارک رمضان است که نزد شیعیان یکی از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم و نزد اکثر اهل سنت، احتمالاً شب بیست و هفتم است. به هرحال، شب قدر، از شب‌های متبرک اسلامی است که در سوره قدر بزرگی و اهمیت آن یادآوری شده و به عنوان شبی که از هزار ماه بهتر است معرفی گردیده است که فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگار خویش فرود می‌آیند.

در وجه تسمیه این شب به «قدر» اختلاف است. بعضی گفته‌اند: بدین جهت است که در این شب، امور و وقایع و حوادث آن سال مقدّر می‌گردد و دستور هر آنچه که تا پایان سال شدنی است، صادر می‌گردد. برخی دیگر گفته‌اند: «قَدْر به معنی «ارزش»، «شرف» و «فضیلت» است و این ارزش و شرف و فضیلت هم، به خاطر نزول قرآن در آن شب است (شرف المکان بالمکین). بنابر این قدر و رفعت این شب، به وجود بهترین و با فضیلت‌ترین نعمت یعنی نعمت وحی است. کسانی دیگر هم گفته‌اند: هم این و هم آن می‌تواند در کاربرد این واژه در نظر گرفته شده باشد. یعنی ارزش و شرف و فضیلت و رفعت این شب با تقدیر و سرنوشت قابل جمع است. با گشودن درب فضیلت وحی و تأثیرپذیری انسان از آن، سرنوشت او سمت و سوی دیگری پیدا می‌کند و بر اساس آن، افراد انسانی با مکتبی متعالی رو به رو می‌شوند و بر اثر گشوده شدن دریچه وحی، پندار و گفتار و رفتار آنان، سمت و سوی الهی پیدا می‌کند و سرنوشت آنها به گونه مثبت و متعالی رقم می‌خورد. کسی که در این شب به عبادت برخیزد و رویکرد الهی پیدا کند و با شب زنده‌داری‌اش به تفکر و مذاکره علمی بنشیند دارای قدر و منزلت می‌شود و در واقع سرنوشتآینده خود را در آن شب طراحی و برنامه‌ریزی می‌کند که در تمام سال و بقیه عمر، بر منهج صحیح وحی حرکت کند و طریق سالکان الی اللّه را در پیش گیرد و از هر گونه بت و شیطان و طاغوت دوری نماید تا رشته طاعت و عبادت او، او را از ناسوت به ملکوت رساند. «قدر» با «تقدیر» در چنین شبی در هم آمیخته و «اراده الهی» در چگونگی «بودن» و «شدن انسان» در طول یک سال پس از این شب در «مجرای اراده انسان» و «خواست اختیاری» او تحقق و تجلی پیدا می‌کند.

در این که آیا همه قرآن، در شب قدر یک‌جا بر قلب رسول خدا (ص) "دفعةً واحدة" نازل شده و یا اینکه تنها در آن شب، نزول وحی آغاز گردیده و بیست و سه سال به طول انجامیده است، اختلاف وجود دارد. شماری از محققان می‌گویند: در آن شب، نزول قرآن شروع شده است نه این که همه قرآن در آن شب یکباره نازل شده باشد و نیز گفته‌اند: ﴿أَلْفِ شَهْرٍ﴾ کنایه از کثرت است نه لزوماً هزار ماه که معادل هشتاد و اندی سال است. و ﴿أَلْفِ شَهْرٍ﴾ گفته و نگفته "أَلْفِ ليلة" و یا "أَلْفِ سنة" و یا "أَلْفِ أسبوع" و این هم به خاطر حُسن رعایت لفظی آیه از جهت موزون و مسجع بودن و فصاحت و بلاغت آن است و احتمال دارد که «روح» در ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ﴾ به معنی «وحی» و «واو» به معنی «مَعَ» باشد یعنی فرشتگان همراه با وحی الهی (قرآن) در چنین شبی نازل میشوند. ممکن است که «روح» بر اساس شماری از روایات، فرشته‌ای با عظمت‌تر از جبرئیل باشد.

ولی آنچه مسلم است هدف از نزول سوره قدر، جلوه دادن عظمت نعمت دین و آن فیض معنوی و الهی است که در آن با شب نزول قرآن درهای رحمت و نعمت پروردگار عالم به روی جهانیان گشوده شد و نور وحی، سیاهی ظلمت جهل و نادانی را شکافت و تباهی‌ها را از بین برد. و در واقع بیان این سوره، نوعی تسلّی و آرامش برای قلب پاک پیامبر اکرم (ص) است. یعنی ای پیامبر، تو این‌گونه با نزول قرآن، در چنین شبی مشمول عنایات و فیوضات الهی شدی و این‌گونه درهای رحمت و معنویت به رؤیت گشوده گردید. «همانا ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم. و تو چه دانی که شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است. در آن شب فرشتگان و روح (جبرئیل یا فرشته‌ای با عظمت‌تر از او) به فرمان پروردگارشان از برای هر فرمانی (یا هر کاری) فرود می‌آیند. سلامتی است این شب تا طلوع صبح (یا این شب سراسر سلام و درود است تا بر آمدن سپیده‌دم) ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾ .

از ضمیمه کردن آیه اول سوره قدر با آیه ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾ نتیجه‌گیری می‌شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است. در سوره دخان آیه ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾. از سوره قدر تعبیر به «لیلة مبارکه» شده است. این بیان می‌تواند هماهنگ با روایاتی باشد که می‌گوید: در آن شب مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن لیلة مبارکه، تفریق و تبیین می‌شود.

البته، این امر هیچ‌گونه تضادی با آزادی اراده انسان و مسئله اختیار ندارد،؛ چراکه تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و میزان ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آنها است. یعنی برای هر کس آن مقدر می‌کنند که لایق آن است و یا به تعبیر دیگر: زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد که تأکیدی بر آن است.

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که: «تقدیر مقدرات، در شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم است». شاید این که در روایات، شب قدر به طور مشخص و دقیق، بیان نگردیده، این باشد که مردم به همه این شب‌ها اهمیت بدهند تا بیشتر و بهتر آمادگی برای تقرب الی الله و در نتیجه لطافت روح بیشتری پیدا کنند. شب زنده‌داری در شب قدر بسیار تأکید و سفارش شده است.

امام صادق (ع) به علی بن ابی حمزه ثمالی فرمود: «فضیلت شب قدر را در بیست و یکم و بیست و سوم بطلب و در هر کدام از این دو شب، صدر رکعت نماز بخوان و اگر بتوانی هر دو شب را تا طلوع صبح احیا بدار و در آن شب غسل کن». از امام علی (ع) روایت شده که پیامبر اکرم (ص) در دهه آخر ماه رمضان، بستر خواب خود را بر می‌پیچید و کمر خود را می‌بست و تمامی آن شب را به عبادت می‌گذراند و چون شب بیست و سوم می‌‌شد افراد خانواده را بیدار می‌ساخت و آنها را که خفته بودند آب به رویشان می‌باشید. و فاطمه (س) اجازه نمی‌داد در آن شب کسی از افراد خانواده‌اش به خواب رود؛ لذا سرشب غذای آنها را اندک می‌داد و از روز پیش نیز، آنان را به خواب می‌کرد و می‌فرمود: «محروم کسی است که از خیر امشب محروم باشد».

امام صادق (ع) فرموده است: اجلی که در شب قدر مقدر می‌گردد همان اجلی است که خداوند می‌فرماید: ﴿إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ﴾. (که البته مراد در اینجا اَجَل محتوم است نه اجل معلَّق). و نیز از آن حضرت روایت است که صبح روز شب قدر به منزله شب قدر است پس در آن نیز به عبادت و طاعت بپردازید.

زراره از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمود: در سه شب (نوزده و بیست و یک و بیست و سوم) قرآن را می‌گشایی و در برابر خود می‌نهی و می‌گویی: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِكِتَابِكَ الْمُنْزَلِ وَ مَا فِيهِ وَ فِيهِ اسْمُكَ الْأَكْبَرُ وَ أَسْمَاؤُكَ الْحُسْنَى وَ مَا يُخَافُ وَ يُرْجَى أَنْ تَجْعَلَنِي مِنْ عُتَقَائِكَ مِنَ النَّارِ» و هر چه خواستی دعا کن. از امام باقر (ع) روایت شده که مردی از قبیله جُهَینَه به نزد پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله، من شتران و گوسفندان و مزدوران بسیار دارم و نمی‌توانم همیشه به مدینه آیم و پشت سر شما نماز بخوانم. شبی را از ماه رمضان برایم معین کن که در آن شب به مدینه آمده، درک فیض حضورتان داشته باشم. حضرت او را به نزد خود خواند و آهسته در گوشش چیزی گفت. آن مرد هر ساله شب بیست و سوم ماه رمضان که فرا می‌رسید با همه مال و دوابّ و غلامان و افراد خانواده به مدینه می‌آمد و تا صبح آن شب را اِحیاء می‌داشت و بامداد، با همه تشکیلات به محل خویش باز می‌گشت.

امام صادق (ع) فرمود: شب بیست و سوم ماه رمضان همان شب معروف به «جُهَنی» است که امور مهمه و بلایا و منایا و آجال و ارزاق و حوادثی که تا سال آینده پیش می‌آید در آن مقدر می‌شود. پس خوشا به حال بنده‌ای که آن را به رکوع و سجود زنده بدارد و گناهان خویش را مدّ نظر آرد و بر آنها بگرید که چنین کسی امیدوارم دست تهی برنگردد إن شاء الله. یحیی بن علاء گوید: سالی امام صادق (ع) (در ماه رمضان سخت بیمار بود. دستور داد شب بیست و سوم، آن حضرت را حمل کردند و به مسجد پیامبر اکرم (ص) بردند و تا به صبح در مسجد ماند.

وجه تسمیه شب قدر

«قدر» در لغت به معنای اندازه و «تقدیر» به‌معنای اندازه‌گیری و تعیین است. اگر تقدیر به خدا نسبت داده شود به دو گونه است: یکی اعطای قدرت بر اشیاء و دیگری آنکه اشیاء را بر مقدار مخصوص و وجه مخصوص قرار بدهد به اقتضای حکمت‌....، مثل تقدیر هسته خرما که از آن خرما بروید نه سیب و زیتون. پس تقدیر خدا بر دو وجه است یکی حکم به اینکه فلان‌طور باشد یا نباشد... و دوم اعطای قدرت بر اشیا....

علامه طباطبائی در‌باره وجه نام‌گذاری می‌فرماید: "ظاهراً مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است. پس، شب قدر شب اندازه‌گیری است. خدای تعالی در آن شب حوادث یک سال را یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر می‌کند؛ زندگی، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایی دیگر از این قبیل را مقدر می‌سازد، آیۀ ششم سورۀ مبارکه دخان هم که در وصف شب قدر است. و بر این معنا دلالت دارد: ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ﴾ چون «فرق» به‌معنای جدا‌سازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقع‌هایی که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‌گیری مشخص سازند‌ و از این استفاده می‌شود که شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالی که قرآن در آن شب نازل شد نیست، بلکه با تکرار سال‌ها، آن شب هم تکرار می‌شود‌، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری شب قدری هست که در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه‌گیری و مقدّر می‌شود".

این بیان با روایات گوناگونی که می‌گوید در این شب مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و ارزاق، سرآمد عمرها و امور دیگر در آن مشخص می‌شود، تطابق دارد.

شب قدر در آیات

نخستین مرحله از نزول قرآن بر پیامبر و ارتباط وحی قرآنی در شبی معین و ارزشمند بر پیامبر انجام گرفته است. شبی که از هزار ماه برتر است و این شب با تعبیرهای مختلف توصیف شده که حکایت از اهمیت و حساسیت آن می‌کند و نشان می‌دهد که پیش از این شب هنوز قرآن نازل نشده بوده، و البته در این شب آمادگی برای دریافت وحی حاصل می‌گردد، هرچند که پیامبر ارتباط وحی غیر قرآنی داشته و یا بعثت او مسجل شده بوده و به رسالت برگزیده شده است؛ زیرا از دو جهت شب قدر قابل توجه است، یکی از راه زمان ارسال و موقعیت نزول هم می‌توان به عظمت قرآن پی برد. قرآن کریم در شب قدر نازل شده؛ شبی که برابر با هزار ماه در ایام عادی است. اگر خداوند چنین موقعیت و زمانی را برای نزول قرآن انتخاب کرده، نشان می‌دهد که این کتاب و پیام آن مهم بوده که چنین وقتی را برای نزول آن انتخاب کرده است. دیگری عظمت حامل این قرآن در این شب کسی که قرآن به وسیله او در قدر نازل شده و او واسطه نزول بوده است.

1. ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ * تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ * سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾
2. ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ﴾.
3. ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾. مراد از «نازل شدن کتاب در شبی مبارک» به طوری که از ظاهر آیه ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ﴾ و از آیه ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ و از آیه ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ﴾ استفاده می‌شود به گفته علامه طباطبایی نزول تمامی قرآن کریم است، (چون در همه این آیات تعبیر به «انزال» شده که به معنای نازل شدن یک باره است). اما نظر دیگر این است که چون قرآن تدریجاً نازل شده، منظور از ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ﴾ مبدء نزول است، مانند بنیان یک ساختمان که تاریخ شروع آن تاریخ ساختمان به حساب میآید و یا نظریه‌ای که کلیت و حقیقت اجمالی آن را در شب قدر دانسته و روایات بیت‌المعمور را حمل به این نکته کرده و برای قرآن دو نزول دفعی و تدریجی قائل شده‌اند و قدر مسلم این است که نزول قرآن تدریجی بوده و آیات بر این حکم می‌کند. و روایات بیت‌المعمور ضعیف و غیر قابل استناد است و وجه دوم اقوی است.

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. نزول ملائکه و روح در شب قدر، با ابلاغ سلام خداوند بر پیامبر: ﴿سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾ از امام علی بن الحسین روایت شده که میفرمود ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ راستگوست خداوند که قرآن را در شب قدر نازل کرد و قرائت کردند ﴿سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾ را و گفتند خدا میگوید درود میفرستند ای محمد (ص) بر تو ملائکه من و روح با سلام من از آغاز هبوطشان تا طلوع فجر؛
2. نزول قرآن در لیلة القدر به صورت مجموعی مبدء شروعش بر پیامبر: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ﴾ در شبی مبارک و قدر بوده است؛
3. این شب قدر که قرآن بر پیامبر نازل شده، در ماه رمضان بوده است.

پرسش‌های وابسته

• رابطه شب قدر و امام مهدی چیست؟ (پرسش)
• آیا علم غیب در شب قدر نازل می‌شود؟ (پرسش)
• آیا علم معصوم در شب قدر نازل می‌شود؟ (پرسش)
• آیاتی که مربوط به شب قدر هستند چگونه بر ازدیاد علم امام دلالت می‌کنند؟ (پرسش)

منابع

1. کوشا، محمد علی، لیلة القدر، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
3. سیدنژاد، سید رضی، بازخوانی و نگاهی دوباره به فضایل و ویژگی‌های شب قدر، فصلنامه پیام