نفی سازش در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سازش است. سازش از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سازش در لغت - سازش در قرآن - سازش در فقه سیاسی - نفی سازش در معارف و سیره نبوی - نفی سازش در معارف و سیره علوی - نفی سازش در معارف و سیره پیامبران - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پیشوای عدالت‌گرایان، علی (ع) بر سر میثاق پاسداری از سیره نبوی بدون هیچ سازشکاری، محکم و استوار چون کوهی راسخ پابرجا بود، چنان که خود فرمود: «كَالْجَبَلِ‏ لَا تُحَرِّكُهُ‏ الْقَوَاصِفُ‏ وَ لَا تُزِيلُهُ الْعَوَاصِفُ».

پیشوای حق‌طلبان در دوران حکومت خویش در شرایطی چنین استوار و سازش‌ناپذیر بر مواضع حق ایستاد که جامعه به انحراف‌های بسیار و کجی‌های بی‌شمار مبتلا شده بود و مداهنه در حق وجه بارز آن گردیده بود. امام علی (ع) در تبیین زمانه خویش فرمود: «وَ اعْلَمُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ أَنَّكُمْ فِي زَمَانٍ الْقَائِلُ فِيهِ بِالْحَقِّ قَلِيلٌ وَ اللِّسَانُ عَنِ الصِّدْقِ كَلِيلٌ‏ وَ اللَّازِمُ لِلْحَقِّ ذَلِيلٌ أَهْلُهُ مُعْتَكِفُونَ عَلَى الْعِصْيَانِ مُصْطَلِحُونَ‏ عَلَى‏ الْإِدْهَانِ‏».

با وجود شرایط سخت و دشوار برای اصلاحات بنیادی، امیرمؤمنان علی (ع) به جراحی انحرافات عمیق پرداخت و تا آنجا که امکان یافت برنامه خویش را محقق ساخت. از جمله مواردی که آن حضرت در ابتدای حکومت خویش اعلام نمود این حکم بود: «أَلَا وَ إِنَّ‏ كُلَّ‏ قَطِيعَةٍ أَقْطَعَهَا عُثْمَانُ [أَوْ قَالَ أَعْطَاهُ] مِنْ مَالٍ اللهِ فَهُوَ مَرْدُودٌ عَلَی بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ فَإِنَّ الْحَقَّ الْقَدِیمَ لَا یُبْطِلُهُ شَيءٌ وَ لَوْ وَجَدْتُهُ تُفُرِّقَ فِي الْبُلْدَانِ».

پیشوای موحدان، علی (ع) بدانچه با خدا و مردمان پیمان بسته بود عمل نمود و هیچ سازشی در حق ننمود؛ و آن‌گاه که پرچم‌های گمراهی از هر سو برخاست و طوفان‌های بیدادگری از هر طرف به وی تاخت تا او را به مداهنه کشانند و از مواضع حق دور سازند، علی (ع) یک گام نیز پس ننهاد و به هیچ وجه به باطل تن نداد. آن حضرت مداهنه در حق و تن دادن به مقاصد ستمگران و همراه شدن با آنان را به منزله کفر به آن چه پیامبر آورده بود می‌دانست. از این‌رو وقتی قاسطین یک‌پارچه در مقابل عدالت ایستادند و رفق و مدارای علی (ع) را زیر پا نهادند و حاضر نشدند دست از بیداد بردارند و به حق گردن نهند فرمود: «وَ لَقَدْ أَهَمَّنِي‏ هَذَا الْأَمْرُ وَ أَسْهَرَنِي‏ وَ ضَرَبْتُ أَنْفَهُ وَ عَيْنَيْهِ فَلَمْ أَجِدْ إِلَّا الْقِتَالَ أَوِ الْكُفْرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ (ص) إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَرْضَ مِنْ أَوْلِيَائِهِ أَنْ يُعْصَى فِي الْأَرْضِ وَ هُمْ سُكُوتٌ مُذْعِنُونَ لَا يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَوَجَدْتُ الْقِتَالَ أَهْوَنَ عَلَيَّ مِنْ مُعَالَجَةِ الْأَغْلَالِ فِي جَهَنَّمَ».

من در این کار که اندیشه‌ام را به خود داشته بود نیک نگریسته و آن را به دقّت زیر و رو کرده و جوانبش را سنجیده‌ام، و راهی جز تن دادن به جنگ یا انکار آن چه خداوند بر محمد (ص) وحی فرموده نیافتم. به راستی خداوند تبارک و تعالی از دوستداران خود خوش ندارد که طغیان و سرکشی بر زمین چیره آید و ایشان خاموش بمانند و بدان تن دردهند، امر به معروف نکنند و نهی از منکر ننمایند، از این‌رو دیدم جنگ [با همه دشواری‌هایش] برایم آسان‌تر از تحمل غُل و زنجیرهای دوزخ است.

امیرمؤمنان علی (ع) در برابر قاسطین این‌گونه بود؛ هرگز با ستمگران و متعدیان سازش ننمود و بر ستمگری و تعدی آنان مهر تأیید ننهاد. فرزندان او نیز همگی بر سر پیمان عدم مداهنه در حق و سازش‌ناپذیری با ستم تا پای جان ایستادند و از ایشان کسی نیست که «مقتول» یا «مسموم» نباشد. حسن و حسین (ع) بدون هیچ سازش و مداهنه‌ای برای حق قیام کردند و هر دو تدبیر و شمشیر را به نیکویی به کار گرفتند و تلاش کردند میراث نبوی را - با خارج ساختن سرنوشت اسلام و مسلمانان از چنگ امویان و اگر نشد با افشای چهره آنان - حفظ کنند؛ و هر دو در این راه به شهادت رسیدند، یکی «مسموم» و دیگری «مقتول».

حسن بن علی (ع) پس از قیام برای حفظ دین و نجات مردمان از چنگال قاسطین و گام نهادن در میدان نبرد با آنان و ناکام ماندن در میدان نبرد - به سبب خیانت برخی فرماندهان و سستی مردمان و مقدم شدن دنیای آنان بر دینشان و پشت کردنشان به نبرد با قاسطین -دست به حرکتی انقلابی زد و با صلحی که مدبرانه‌ترین اقدام بر ضد ستم و ستمگران بود، حماسه‌ای شکوهمند را سامان داد و فریب غالب را رسوا ساخت و زمینه قیام کربلا و عاشورا را تدارک کرد. به بیان سید عبدالحسین شرف الدین در مقدمه‌ای که بر کتاب«صلح الحسن» شیخ راضی آل یاسین نوشته است: «این زمینه‌ای بود که امام حسن برای برداشتن نقاب از چهره زشت امویان و زدودن لعاب رنگینی که معاویه بر روی خود کشیده بود، فراهم ساخت و کاری کرد که معاویه و دیگر قهرمانان "باند اموی"با همان واقعیت جاهلی و با همان دل‌های بیگانه از روح اسلام و سینه‌های پرکینه‌ای که لطف‌ها و محبت‌های اسلام سر مویی از کین‌های بدر و حُنَیْن را از آن نزدوده بود، به مردم معرفی شوند. باری، روش امام حسن به حقیقت، انقلابی کوبنده بود در پوشش مسالمتی اجتناب‌ناپذیر و فراهم آمده شرایطی خاص، یعنی: در هم آمیخته شدن حق و باطل و مسلح شدن باطل به حربه‌ای خطرناک و قدرتی عظیم... امام حسن با این صلح توانست در سر راه معاویه، دشمن نهانی از خود او بسازد و به دست خود او وسایل سقوطش را فراهم کند و امکان یافت که دژ آهنین بنی‌امیه را با سوهانی از خود ایشان، قابل نفوذ سازد و در نتیجه پیروزی ایشان را بی‌اثر و بیهوده گرداند... به هر حال، مهم این است که حوادث بعدی تماماً خطمشی امام حسن را تفسیر کرد و روشن ساخت. مهم‌ترین هدف امام حسن (ع) آن بود که نقاب از چهره این طاغوت‌های زمان بردارد... به برکت این تدبیر بود که برادرش سیدالشهداء توانست آن انقلاب بزرگ را که روشنگر حقیقت و عبرت‌بخش خردمندان بود، به وجود آورد. این هر دو برادر -درود بر آنان - دو روی یک رسالت بودند که وظیفه و کار هر یک در جای خود و در اوضاع و احوال خاص خود از نظر اهمیت و هم از نظر فداکاری و از خودگذشتگی درست معادل و هم وزن دیگری بود. حسن از جان خود دریغ نداشت و حسین در راه خدا از او باگذشت‌تر نبود. او جان خود را برای جهادی صامت و آرام نگاه داشت و چون فرصت و وقت موعود فرا رسید، شهادت کربلا پیش از آنکه حسینی باشد حسنی بود. از نظر خردمندان صاحب نظر، روز ساباط امام حسن به مفهوم فداکاری بسی آمیخته‌تر است تا روز عاشورای امام حسین... ؛ زیرا امام حسن در آن روز در صحنه فداکاری، نقش یک قهرمان نستوه و پایدار را در چهره مظلومانه یک از پا نشسته مغلوب ایفا کرد. شهادت عاشورا به این دلیل در مرتبه نخست حسنی بود و سپس حسینی که حسن شالوده آن را ریخته و وسایل آن را فراهم آورده بود». حسن بن علی (ع) به آنان که این معنی را درک نمی‌کردند و به سبب کوته‌بینی و قشری‌گرایی حقیقت حماسه او را درنمی‌یافتند و او را مورد طعنه و تهاجم لفظی قرار می‌دادند و به سازشکاری متهمش می‌ساختند فرمود: «وَ اللَّهِ مَا سَلَّمْتُ الْأَمْرَ إِلَيْهِ‏ إِلَّا أَنِّي‏ لَمْ‏ أَجِدْ أَنْصَاراً وَ لَوْ وَجَدْتُ أَنْصَاراً لَقَاتَلْتُهُ لَيْلِي وَ نَهَارِي».

و حسین بن علی (ع) در زمینه تدبیر برادر، شمشیر را به کار گرفت و در برپایی حق هیچ مداهنه نکرد و در پاسخ کسانی که او را به سازش می‌خواندند استوار ایستاد و «نه» گفت. از جمله کسانی که او را به سازش با یزید خواندند عمر اطرف بود. از قول وی نقل شده است که چون برادرم حسین در مدینه از بیعت با یزید خودداری کرد به نزد او رفتم و او را تنها یافتم. عرض کردم فدایت شوم ای ابا عبدالله، برادرت ابومحمد حسن از پدرش برایم حدیثی نقل کرد... و اشک مهلتم نداد که ادامه دهم و صدای گریه‌ام بلند شد. آن حضرت مرا به سینه خود فشرد و گفت: آیا برایت نقل کرد که من کشته خواهم شد؟ عرض کردم: خدا آن را نیاورد ای فرزند رسول خدا. فرمود: تو را به حق پدرت پرسشم را پاسخ‌گوی، آیا از کشته شدن من خبر داد؟ گفتم: آری، پس چه می‌شد اگر کناره نمی‌گرفتی و [با یزید] بیعت می‌کردی. فرمود: پدرم در حدیثی از پیامبر نقل کرد که او و من هر دو کشته می‌شویم و این که قبر من نزدیک قبر او خواهد بود. آیا گمان می‌کنی آن چه را که تو می‌دانی من نمی‌دانم؟ [و فرمود]: «وَ أَنَّهُ‏ لَا أُعْطِي‏ الدَّنِيَّةَ مِنْ نَفْسِي أَبَداً».

آن حضرت مرگ را بر سازش با ستمگران ترجیح می‌داد و به هیچ وجه حاضر نبود با یزید و یزیدیان سازش کند. آن‌گاه که محمد بن حنفیه به نزد امام آمد و پس از بیان علاقه و ارادت خود به آن حضرت توصیه کرد تا آنجا که امکان‌پذیر است در شهر معینی اقامت نکند، حضرت موضع سازش ناپذیرانه خود را به وی یادآور شد و فرمود: «يَا أَخِي وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ يَكُنْ مَلْجَأٌ وَ لَا مَأْوًى‏ لَمَا بَايَعْتُ‏ يَزِيدَ بْنَ‏ مُعَاوِيَةَ».

باری، پیشوایان حق، به هیچ روی با ستمگران کنار نمی‌آمدند و از اصل عدم مداهنه عدول نمی‌کردند؛ حتّی هنگامی که در چنگال ستم آنان گرفتار می‌شدند، چنان که وقتی امام کاظم (ع) در زندان به سر می‌برد، هارون، یحیی بن خالد را به زندان فرستاد که اگر موسی بن جعفر تقاضای عفو کند، او را آزاد می‌کنم؛ و امام کاظم (ع) به هیچ روی تن به سازش نداد و حاضر نشد به بهای مداهنه با ستمگر از زندان آزاد شود. آن حضرت در سخت‌ترین شرایط و در زیر شکنجه‌های جانفرسا نیز موضع تهاجمی خود به ستم و ستمگران را از دست نداد و با رفتار سازش‌ناپذیرانه خود نشان داد که در قاموس پیشوایان حق واژه سازش با ستم معنا ندارد و مبارزه با ستم را پایانی نیست و سختی شرایط توجیه کننده گریز از میدان استقامت بر حق و مقابله با ستم و ستمگران نیست. در نامه‌ای که حضرت کاظم (ع) از زندان به هارون نوشت، از موضعی ستیزه‌گرانه با ستم و آشتی‌ناپذیرانه با ستمگر چنین آورد: «أَنَّهُ‏ لَنْ‏ يَنْقَضِيَ‏ عَنِّي‏ يَوْمٌ‏ مِنَ‏ الْبَلَاءِ إِلَّا انْقَضَى عَنْكَ مَعَهُ يَوْمٌ مِنَ الرَّخَاءِ حَتَّى نَقْضِيَ جَمِيعاً إِلَى يَوْمَ لَيْسَ لَهُ انْقِضَاءٌ يَخْسَرُ فِيهِ الْمُبْطِلُونَ».

پیشوایان حق بنابر آموزه‌های قرآن کریم و راه و رسم پیامبر اکرم (ص) هرگز با ستم و ستمگران همراه نشدند و موضع سازش‌ناپذیرانه خود را حفظ کردند و پرچم حرمت یاری ستمگر و همکاری در ستم را بر بلندای قله شرافت انسانی و عزت ایمانی برافراشتند.

سازش‌ناپذیری با باطل

پیامبر در مورد سازش‌ناپذیری امام علی(ع) می‌فرماید: به علی انتقاد نکنید و زبان خویش را از بدگویی به وی کوتاه کنید؛ زیرا او در مورد خداوند خشن و در دین خود سازش‌ناپذیر است.

خود حضرت درباره مبارزه با مخالفان حق و سازش‌ناپذیری می‌فرماید: به جان خودم سوگند می‌خورم که علی(ع) در مبارزه و ستیز با مخالفان حق و فرو افتادگان در گمراهی، کوتاهی و سستی نشان نداده، سازش نمی‌کند. بندگان خدا، پروای خدا داشته باشید و از خدا به خدا پناه ببرید.

در جنگ صفین، مردی از سپاه معاویه، به علی(ع) گفت: ای پسر ابوطالب، ما را رها کن. ما عراق را برای تو می‌گذاریم تو نیز شام را به ما واگذار و از ریختن خون مسلمانان جلوگیری کن. حضرت فرمود: «هیهات ای فرزند ام‌ ظلیم! سوگند به خدا! اگر می‌دانستم مدارا و سازش، گشایشی در دین من ایجاد می‌کند، انجام می‌دادم و هزینه آن نیز بر من آسان‌تر و کم‌تر بود؛ اما خداوند راضی نمی‌شود که اهل قرآن مدارا، سازش و سکوت کنند».

پرسش مستقیم

1. سیره عملی امام علی در عدم مداهنه چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲
2. رفیعی، علی، مقاله «سیره امام علی»، دانشنامه امام علی ج۱۰