بداء در معارف مهدوی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
==مفهوم [[بداء]]== | ==مفهوم [[بداء]]== | ||
*[[بداء]] در لغت به معنای [[آشکار]] شدن و [[ظهور]] است<ref>ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص ۲۶۲؛ علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار (کتاب)، ص ۲۹ ـ ۳۲.</ref> و در اصطلاح یعنی [[خداوند]]، تغییراتی را در برخی امور ایجاد می‌کند که تصور بر قطعی بودن آنهاست، به عبارت دیگر [[ظهور]] امری که وقوع آن بعید می‌نموده<ref>مفید، محمد بن محمد، تصحیح الإعتقاد، ص ۵۱ ـ ۵۲.</ref> و ظاهر، خلاف آن بوده است<ref>لاهیجی، گوهر مراد، ص ۲۹۲.</ref>. | *[[بداء]] در لغت به معنای [[آشکار]] شدن و [[ظهور]] است<ref>ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص ۲۶۲؛ علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار (کتاب)، ص ۲۹ ـ ۳۲.</ref> و در اصطلاح یعنی [[خداوند]]، تغییراتی را در برخی امور ایجاد می‌کند که تصور بر قطعی بودن آنهاست، به عبارت دیگر [[ظهور]] امری که وقوع آن بعید می‌نموده<ref>مفید، محمد بن محمد، تصحیح الإعتقاد، ص ۵۱ ـ ۵۲.</ref> و ظاهر، خلاف آن بوده است<ref>لاهیجی، گوهر مراد، ص ۲۹۲.</ref>. | ||
[[بداء]] در اصطلاح یعنی اتخاذ نظری [[جدید]]، در برخی امور که تصور بر قطعی بودن آنها شکل گرفته بود<ref>مفید، محمد بن محمد، تصحیح الإعتقاد، ص ۵۱ ـ ۵۲؛ لاهیجی، گوهر مراد، ص ۲۹۲.</ref>. [[بداء]] فقط در میان مخلوقات ممکن است، به جهت ارتقای [[دانش]]، [[پشیمانی]]، [[فراموشی]]، [[جهل]] و یا [[ضعف]] و [[ناتوانی]]، ولی در مورد [[خداوند متعال]] [[بداء]] ممکن نیست، زیرا {{متن قرآن|لَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ}}<ref>«بی‌گمان خداوند است که هیچ چیز در زمین و آسمان بر او پوشیده نیست» سوره آل عمران، آیه ۵.</ref>. از این رو گفته شده [[بداء]] یعنی روشن شدن چیزی پس از مخفی شدن از [[مردم]]، در واقع، تغییری در [[علم الهی]] به وجود نمی‌آید؛ بلکه تغییر در اطلاع [[انسان‌ها]] از آنچه قبلًا خبر داده شده، ایجاد میشود<ref>الهادی، جعفر، البداء فی ضوء الکتاب و السنة (تقریرات درس آیت الله جعفر سبحانی)؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.</ref>. و یا گفته شده: [[بداء]] به آن معنایی که [[مردم]] می‌پندارند نیست زیرا [[خداوند]] از هرگونه [[پشیمانی]] منزه است. لذا [[اقرار]] به این مطلب [[واجب]] است که [[خداوند]] بر هر کاری [[قادر]] است، بیافریند یا معدوم کند، یا به چیزی [[دستور]] دهد و سپس به مصلحتی از آن [[نهی]] کند، مانند [[نسخ]] شریعت‌های پیشین یا تغییر [[قبله]] [[مسلمین]]<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، توحید، ص ۳۳۴؛ تفسیر قمی، ذیل آیه ۶۴ سوره مائده.</ref>.<ref>ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.</ref> | *[[بداء]] در اصطلاح یعنی اتخاذ نظری [[جدید]]، در برخی امور که تصور بر قطعی بودن آنها شکل گرفته بود<ref>مفید، محمد بن محمد، تصحیح الإعتقاد، ص ۵۱ ـ ۵۲؛ لاهیجی، گوهر مراد، ص ۲۹۲.</ref>. [[بداء]] فقط در میان مخلوقات ممکن است، به جهت ارتقای [[دانش]]، [[پشیمانی]]، [[فراموشی]]، [[جهل]] و یا [[ضعف]] و [[ناتوانی]]، ولی در مورد [[خداوند متعال]] [[بداء]] ممکن نیست، زیرا {{متن قرآن|لَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ}}<ref>«بی‌گمان خداوند است که هیچ چیز در زمین و آسمان بر او پوشیده نیست» سوره آل عمران، آیه ۵.</ref>. از این رو گفته شده [[بداء]] یعنی روشن شدن چیزی پس از مخفی شدن از [[مردم]]، در واقع، تغییری در [[علم الهی]] به وجود نمی‌آید؛ بلکه تغییر در اطلاع [[انسان‌ها]] از آنچه قبلًا خبر داده شده، ایجاد میشود<ref>الهادی، جعفر، البداء فی ضوء الکتاب و السنة (تقریرات درس آیت الله جعفر سبحانی)؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.</ref>. و یا گفته شده: [[بداء]] به آن معنایی که [[مردم]] می‌پندارند نیست زیرا [[خداوند]] از هرگونه [[پشیمانی]] منزه است. لذا [[اقرار]] به این مطلب [[واجب]] است که [[خداوند]] بر هر کاری [[قادر]] است، بیافریند یا معدوم کند، یا به چیزی [[دستور]] دهد و سپس به مصلحتی از آن [[نهی]] کند، مانند [[نسخ]] شریعت‌های پیشین یا تغییر [[قبله]] [[مسلمین]]<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، توحید، ص ۳۳۴؛ تفسیر قمی، ذیل آیه ۶۴ سوره مائده.</ref>.<ref>ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.</ref> | ||
==[[بداء در قرآن]] و [[روایات]]== | ==[[بداء در قرآن]] و [[روایات]]== | ||
*براساس [[آیات قرآن]] [[خداوند]] دارای دو نوع [[لوح]] است: | *براساس [[آیات قرآن]] [[خداوند]] دارای دو نوع [[لوح]] است: | ||
نسخهٔ ۱۸ آوریل ۲۰۲۰، ساعت ۱۶:۴۰
 | این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید. |
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل بداء (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مفهوم بداء
- بداء در لغت به معنای آشکار شدن و ظهور است[۱] و در اصطلاح یعنی خداوند، تغییراتی را در برخی امور ایجاد می‌کند که تصور بر قطعی بودن آنهاست، به عبارت دیگر ظهور امری که وقوع آن بعید می‌نموده[۲] و ظاهر، خلاف آن بوده است[۳].
- بداء در اصطلاح یعنی اتخاذ نظری جدید، در برخی امور که تصور بر قطعی بودن آنها شکل گرفته بود[۴]. بداء فقط در میان مخلوقات ممکن است، به جهت ارتقای دانش، پشیمانی، فراموشی، جهل و یا ضعف و ناتوانی، ولی در مورد خداوند متعال بداء ممکن نیست، زیرا ﴿لَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ﴾[۵]. از این رو گفته شده بداء یعنی روشن شدن چیزی پس از مخفی شدن از مردم، در واقع، تغییری در علم الهی به وجود نمی‌آید؛ بلکه تغییر در اطلاع انسان‌ها از آنچه قبلًا خبر داده شده، ایجاد میشود[۶]. و یا گفته شده: بداء به آن معنایی که مردم می‌پندارند نیست زیرا خداوند از هرگونه پشیمانی منزه است. لذا اقرار به این مطلب واجب است که خداوند بر هر کاری قادر است، بیافریند یا معدوم کند، یا به چیزی دستور دهد و سپس به مصلحتی از آن نهی کند، مانند نسخ شریعت‌های پیشین یا تغییر قبله مسلمین[۷].[۸]
بداء در قرآن و روایات
- لوح محفوظ: مقدراتی که نوشته میشود و به هیچ وجه تغییر نمی‌یابد چرا که مطابق با علم الهی است: ﴿بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ﴾[۹].
- لوح محو و اثبات: آنچه برای انسان مقدر شده ولی بنابه شرایط خاص و به ارادۀ خداوند تغییر می‌کند: ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۱۰]. [۱۱]
امام محمد باقر(ع) نیز درباره بداء فرموده است: «خداوند به چیزی (ارزشمند) مانند بداء عبادت نشده است»[۱۲].[۱۳]
بداء و ظهور
- با توجه به نکات موجود دربارۀ بدا و وجود دو نوع لوح، سؤال ایجاد میشود که: آیا ظهور حضرت مهدی(ع) و نشانه‌هایی که برای آن بیان شده است، در لوح محفوظ‌اند یا محو و اثبات. به عبارت دیگر آیا ممکن است اصلا مسئله‌ای به نام ظهور ایشان تا آخر عمر بشریت و هستی اتفاق نیافتد و یا ظهور بدون تحقق نشانه‌ها رخ دهد یا همۀ نشانه‌ها باید رخ دهند؟
- در پاسخ به این سؤال باید گفت: جز نشانه‌هایی که صراحتا در احادیث به حتمی بودن آنها اشاره شده است، بقیه نشانه‌های ظهور همگی از امور موقوفه به شمار می‌روند. بدین‌معنا که به جز نشانه‌های حتمی ظهور بقیه آنها بنابر مشیت و ارادۀ الهی ممکن است دچار تغییر و تبدیل، تقدم و یا تأخر شوند[۱۴].
- در روایات آخرالزمان به دو گونه به موضوع بداء اشاره شده است؛
- دعاهایی که درخواست تعجیل فرج حضرت مهدی(ع) و کوتاه شدن مدت غیبت توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: «اگر مردم از غیبت امامشان به درگاه خداوند گریه و ناله کنند، ظهور حضرت نزدیک‌تر خواهد شد و اگر مردم نسبت به دوری حجت خدا بی‌تفاوت باشند، غیبت نیز تا آخرین حد خود ادامه پیدا خواهد کرد»[۱۵].
- روایاتی که موضوع بداء را خصوصاً در احوال آخرالزمان و ظهور حضرت بیان می‌کند. چنانچه امام صادق(ع) می‌فرماید: چند چیز جزو نشانه‌های حتمی ظهور است که قطعاً پیش از قیام حضرت قائم(ع) روی خواهد داد؛ خروج سفیانی، فرو رفتن لشکر سفیانی در سرزمین بیداء، شهید شدن نفس زکیه، ندایی آسمانی. راوی سؤال کرد: آیا در نشانه‌های حتمی، بداء روی خواهد داد؟ حضرت پاسخ داد: آری. سپس راوی عرض کرد: می‌ترسم در قیام حضرت قائم(ع) نیز بداء رخ دهد! حضرت فرمود:خیر! قیام حضرت قائم(ع) از وعده‌های الهی است و خداوند در وعده خود تخلف نمی‌کند، زیرا خود در قرآن فرموده: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾[۱۶][۱۷].[۱۸]
بداء در ظهور امام زمان(ع)
- ظهور حضرت حجت(ع) از اموری است که در اسلام نسبت به آنها به شدت تأکید شده و در حتمیت آن شبهه ای وجود ندارد، در موارد بسیاری رسول مکرم اسلام(ص) و معصومین(ع) شدیدا تأکید نموده‌اند: حتی اگر از عمر هستی بیش از یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن‌قدر این روز را طولانی می‌کند که حضرت مهدی(ع) ظهور کرده و جهان را مملو از قسط و عدالت گرداند[۱۹].[۲۰]
- در مورد وقت ظهور امام عصر(ع) هم ممکن است، قبل از ظهور، زمانی برای آن معین بشود ولی قبل از تحقق آن، وقتش توسط خداوند تغییر پیدا کند و هم میشود وقت آن هم زمان با خود ظهور تقدیر شود، در هر دو صورت تقدیر زمان ظهور، یک تقدیر جدید خواهد بود.
امکان بداء در نشانه‌های حتمی ظهور
- نسبت به نشانه‌های ظهور باید گفت: وقوع بداء در نشانه‌های غیرحتمی مورد اتفاق همۀ دانشمندان اسلامی است[۲۱]. اما دربارۀ وقوع بدا در نشانه‌های حتمی ظهور سه نظر وجود دارد: امکان وقوع بداء[۲۲]، عدم امکان وقوع بداء[۲۳]، عدم امکان وقوع بداء در اصل نشانه‌های حتمی و امکان بداء در جزئیات[۲۴].
- ادله امکان بداء در نشانه‌های حتمی ظهور:
- روایت وقوع بداء در خروج سفیانی: ابوهاشم جعفری می‌گوید: نزد امام جواد(ع) از سفیانی و حتمی بودن خروج او سخن به میان آمد. گفتم: آیا ممکن است در امر حتمی، بدا پیش آید؟ فرمود: «آری. گفتم: می‌ترسم درباره قائم هم بدا حاصل شود. فرمود: نه! قائم، وعدۀ الهی است و در آن، تخلف نمی‌شود»[۲۵]. در بررسی این دلیل باید گفت: روایات متواتر بر حتمی بودن نشانه‌های ظهور دلالت دارند. البته وقوع بدا در جزئیات امکان دارد[۲۶].
- حتمی بودن نشانه‌های ظهور، مخالف قرآن است[۲۷]. باید توجه داشت اعتقاد به امکان بدا به معنای تحقق آن نیست امکان عقلی وجود دارد و با فقدان شرایط، تغییر می‌کند.
- همیشگی و ناگهانی بودن ظهور با حتمی بودن آن منافات دارد. در نقد این دلیل هم باید گفت: انتظار همیشگی ظهور و ناگهانی بودن کنایه از سرعت شکل‌گیری وقایع ظهور است[۲۸].
- به نظر می‌رسد دیدگاه سوم با روایات تناسب بیشتری دارد زیرا در نشانه‌های حتمی ظهور اصل وقوع حتمی هستند، ولی سایر خصوصیات مانند زمان حتمی نیستند و احتمال بدا در آنها وجود دارد[۲۹]. بنابراین ظهور امام عصر یک زمان قطعی و غیر قابل بداء ندارد[۳۰] و تشویق ائمه به دعا برای فرج بیانگر آن است که ظهور یک زمان مشخص غیر قابل تغییر ندارد، بلکه قابل تغییر و تقدم و تأخر است[۳۱].
جستارهای وابسته
پرسش‌های وابسته
- آیا در وقت ظهور بداء اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
- آیا در نشانه‌های ظهور بدا رخ می‌دهد؟ و نشانه‌های حتمی تغییرپذیرند؟ (پرسش)
منابع
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص ۲۶۲؛ علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار (کتاب)، ص ۲۹ ـ ۳۲.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، تصحیح الإعتقاد، ص ۵۱ ـ ۵۲.
- ↑ لاهیجی، گوهر مراد، ص ۲۹۲.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، تصحیح الإعتقاد، ص ۵۱ ـ ۵۲؛ لاهیجی، گوهر مراد، ص ۲۹۲.
- ↑ «بی‌گمان خداوند است که هیچ چیز در زمین و آسمان بر او پوشیده نیست» سوره آل عمران، آیه ۵.
- ↑ الهادی، جعفر، البداء فی ضوء الکتاب و السنة (تقریرات درس آیت الله جعفر سبحانی)؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.
- ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، توحید، ص ۳۳۴؛ تفسیر قمی، ذیل آیه ۶۴ سوره مائده.
- ↑ ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.
- ↑ «(این سخن، جادو و دروغ نیست) بلکه قرآنی ارجمند است، در لوحی نگهداشته» سوره بروج، آیه ۲۱ ـ ۲۲
- ↑ «خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست» سوره رعد، آیه ۳۹.
- ↑ ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.
- ↑ «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْءٍ مِثْلِ الْبَدَاءِ»؛ کافی، ج ۱، ص۱۴۶.
- ↑ ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱؛ دانشنامه امام مهدی: ج۷، ص۴۵۵.
- ↑ ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.
- ↑ «فَلَمَّا طَالَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ الْعَذَابُ ضَجُّوا وَ بَکَوْا إِلَی اللَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی وَ هَارُونَ یُخَلِّصُهُمْ مِنْ فِرْعَوْنَ فَحَطَّ عَنْهُمْ سَبْعِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع)هَکَذَا أَنْتُمْ لَوْ فَعَلْتُمْ لَفَرَّجَ اللَّهُ عَنَّا فَأَمَّا إِذْ لَمْ تَکُونُوا فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْتَهِی إِلَی مُنْتَهَاهُ»؛ بحارالانوار: ج ۵۲، ص ۱۳۲.
- ↑ «به راستی خداوند در وعده (خود) خلاف نمی‌ورزد» سوره آل عمران، آیه ۹.
- ↑ «کُنَّا عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا(ع)فَجَرَی ذِکْرُ السُّفْیَانِیِّ وَ مَا جَاءَ فِی الرِّوَایَةِ مِنْ أَنَّ أَمْرَهُ مِنَ الْمَحْتُومِ فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ(ع)هَلْ یَبْدُو لِلَّهِ فِی الْمَحْتُومِ قَالَ نَعَمْ قُلْنَا لَهُ فَنَخَافُ أَنْ یَبْدُوَ لِلَّهِ فِی الْقَائِمِ فَقَالَ إِنَّ الْقَائِمَ مِنَ الْمِیعَادِ وَ اللَّهُ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ»؛ الغیبة للنعمانی، ص ۳۰۲ ح ۱۰.
- ↑ ر.ک: حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۱۳۳-۱۳۸.
- ↑ ر.ک: ارشاد مفید، ج ۲، ص ۳۴۰؛ اعلام الوری، ص ۴۰۱؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۱۳۳.
- ↑ ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۶۱.
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص ۲۶۲؛ علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار (کتاب)، ص ۲۹ ـ ۳۲؛ الساده، مجتبی، شش ماه پایانی، ص ۳۲۸ ـ ۲۳۶.
- ↑ .نوری، حسین بن محمد تقی، النجم الثاقب ص ۸۳۲؛ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی ص ۴۳۰ ـ ۴۳۲؛ عالی، مسعود، مسأله مهدویت ۱ ج ۱ ص ۱۸۱ و ۱۸۲؛ رمضانیان، علی رضا، شرایط و علائم حتمی ظهور، ص ۳۰ ـ ۳۲.
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة للطوسی ص ۴۳۲؛ الساده، مجتبی، شش ماه پایانی، ص ۳۲۸ ـ ۲۳۶؛ آیتی، نصرت‌الله، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص ۲۹ ـ ۳۴؛ علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه انتظار (کتاب)، ص ۲۹ ـ ۳۲؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۵۲۰؛ الساده، مجتبی، شش ماه پایانی، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۶.
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص ۲۶۲؛ آیتی، نصرت‌الله، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص ۳۴ ـ ۴۳؛ بنی‌هاشمی، سید محمد، انتظار فرج، ص ۱۸۰ ـ ۱۸۴؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۳۷۶.
- ↑ «کُنَّا عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا(ع) فَجَرَی ذِکْرُ السُّفْیَانِیِّ وَ مَا جَاءَ فِی الرِّوَایَةِ مِنْ أَنَّ أَمْرَهُ مِنَ الْمَحْتُومِ فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ(ع) هَلْ یَبْدُو لِلَّهِ فِی الْمَحْتُومِ قَالَ نَعَمْ قُلْنَا لَهُ فَنَخَافُ أَنْ یَبْدُوَ لِلَّهِ فِی الْقَائِمِ فَقَالَ إِنَّ الْقَائِمَ مِنَ الْمِیعَادِ وَ اللَّهُ لا یُخْلِفُ الْمِیعاد»؛ الغیبة النعمانی: ص ۳۰۲ ح ۱۰.
- ↑ ر.ک. آیتی، نصرت‌الله، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص ۳۴ ـ ۴۳؛ بنی‌هاشمی، سید محمد، انتظار فرج، ص ۱۸۰ ـ ۱۸۴.
- ↑ ر.ک. محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی ص ۴۳۰ ـ ۴۳۲؛ آیتی، نصرت‌الله، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص ۳۴ ـ ۴۳؛ رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص ۱۷۹.
- ↑ ر.ک. آیتی، نصرت‌الله، تأملی درنشانه‌های حتمی ظهور، ص۳۴ـ۴۳؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها وپاسخ‌ها،ص۳۷۶
- ↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص ۲۶۲؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۳۷۶.
- ↑ ر.ک: بنی‌هاشمی، سید محمد، انتظار فرج، ص ۱۶۵-۱۶۸.
- ↑ ر.ک. آیتی، نصرت‌الله، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص ۳۴ ـ ۴۳؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص ۲۶۲؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۳۷۶.