دلیل عقلی عصمت امام

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اثبات عصمت امام است. دلیل عقلی عصمت امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت امام در قرآن - عصمت امام در حدیث - پرسش‌های مرتبط

عصمت، یکی از مهمترین ویژگی‌های امام است به معنای انجام ندادن ارادی گناه و خطا. دلایل عقلی متعددی مبنی بر عصمت امام اقامه شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از اینکه اگر امام معصوم نباشد تسلسل باطل لازم می‌آید و یا به دلیل دلیل حفظ دین امام باید معصوم باشد و... .

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت اسم مصدر از ریشه "ع. ص. م" و به معنای بازداشتن و جلوگیری کردن آمده است. فراهیدی (م۱۷۰) می‌‌گوید: عصمت، آن است که خداوند متعال تو را از شر نگه دارد؛ یعنی شر را از تو دفع کند.

معنای اصطلاحی

در اصطلاح متکلمان عصمت لطفی است که به واسطه آن، صدور گناه و خطا از معصوم ممتنع می‌‌گردد بدون اینکه از وی سلب اختیار شود. خواجه نصیرالدین طوسی عصمت را چنین تعریف کرده است: و العصمه هی کون المکلف بحیث لا یمکن أن یصدر عنه المعاصی من غیر اجبار له علی ذلک.

دلایل عقلی عصمت امام

برای اثبات عصمت امام و لزوم آن ادله فراوانی اقامه شده است هر چند که ادله ضرورت عصمت پیامبر در بحث از عصمت امام نیز قابل استفاده است. توجه به حقیقت منصب امامت و شئون و مسؤولیت‌ها و وظائف امام به عنوان جانشین پیامبر(ص) برای اثبات ضرورت صفت عصمت کافی است. به بیان دیگر تحقق امامت و انجام وظائف هادیان الهی بدون داشتن عصمت امکان پذیر نیست. برخی این بیان را بهترین دلیل برای اثبات ضرورت عصمت امام دانسته‌اند. اما ادلۀ دیگری نیز بر این موضوع اقامه شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

نخست: دلیل تسلسل

علت احتیاج مردم به امام، جلوگیری از ظلم ظالم و معصیت فاسق است، حال اگر صدور ظلم و معصیت از امام امکان داشته باشد، برای جلوگیری از آن، به امام دیگری نیاز خواهد بود و اگر همین گونه پیش برویم، تسلسل محال لازم می‌آید.

دوم: دلیل حفظ دین

امام حافظ شریعت است، حافظ شریعت باید معصوم باشد، پس امام باید معصوم باشد زیرا اگر حافظ شریعت معصوم نباشد و دچار اشتباه باشد، لازم می‌آید کم‌کم محتوای شریعت دچار انحراف و تحریف گردد و طولی نمی‌کشد که آنچه از شریعت باقی می‌ماند با حقیقت آسمانی آن فاصله می‌یابد، پس باید متولّی و حافظ و مبین و مفسر شریعت (امام) به هرحال معصوم باشد.

سوم: دلیل امتناع تناقض

اگر امام(ع) مرتکب خطا یا گناهی شود یا باید از او تبعیت کرد که این باطل است به دلیل آیه ﴿وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾ و یا اینکه نباید از او پیروی کرد که در این صورت، فایده امام(ع)، منتفی خواهد بود.

چهارم: دلیل نقض غرض

غرض و هدف از نصب امام پیروی امت از اوامر و نواهی اوست و امام به معنی مقتدا و الگوی مردم است. بر فرض عدم عصمت و انجام معصیت از او این هدف نقض می‌‌شود زیرا پیروی از غیر معصوم و عاصی لازم نیست.

پنجم: دلیل عنوان امام

امام کسی است که پیشرو و مقتدای جامعه اسلامی است و قول و فعل او برای مردم حجت است و مردم باید به او اقتدا کنند، حال چنانچه قول و فعل امام برای مردم حجت نباشد و یا اینکه امام و پیشوای جامعه اسلامی به معصیت یا خطا دچار شود لازم می‌آید که نخست، آن کسی که از سوی خدا، امام نهاده شده: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ امام نباشد؛ زیرا قول و فعل او حجت نیست. دوم اینکه در صورت امام بودن چنین فردی، مردم از حرکت به سوی کمال باز می‌مانند؛ چراکه امام و مقتدایی را پیروی می‌کنند که خطا و معصیت می‌کند.

براهین عقلی عصمت امام

دلیلی که تقریباً همه متکلمان شیعه بدان تمسک کرده‌اند این است که: امامت یعنی استمرار وظایف نبوت و امام یعنی جانشین و خلیفه پیامبر در همه شؤون نبوت، جز در مسأله تلقی وحی به معنای اصطلاحی آن. چنین انسانی باید در مقام تبیین و توضیح احکام الهی و سنت نبوی، از هر گونه انحراف عمدی و سهوی معصوم باشد و الا نقض غرض پیش آمده، هدف تشریع احکام و برانگیختن انبیا تحقق نخواهد یافت. بنابراین، همان ادله‌ای که عصمت انبیا را اثبات می‌نمودند، بر عصمت امام نیز صحه می‌گذارند.

شفافیت این دلیل و چگونگی دلالت آن بر لزوم عصمت امام، متوقف بر ذکر چند نکته است:

وظایف پیامبر گرامی اسلام: بی‌شک پیامبر اکرم(ص) در مدت ۲۳ سال نبوت خویش وظایف و شؤون مختلفی را در قبال جامعه اسلامی بر عهده داشتند که اصول و کلیات آنها عبارتند از:

1. دریافت و ابلاغ پیام الهی؛
2. تفسیر وحی الهی و تشریح مقاصد آن؛
3. بیان احکام موضوعات مستحدثه؛
4. رد شبهات و تشکیکات اعتقادی؛
5. محافظت از دین و جلوگیری از وقوع تحریف در آن؛
6. قضاوت و تطبیق و اجرای قوانین کلی الهی؛
7. حکومت و ریاست عامه مردم در مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و امنیتی.

سرنوشت این وظایف بعد از رحلت پیامبر: بی‌شک پس از ارتحال رسول اکرم(ص)، وحی آسمانی منقطع شد و همان طور که علی(ع) در هنگام رحلت پیامبر(ص) فرمود: «لَقَدِ انْقَطَعَ بِمَوْتِكَ مَا لَمْ يَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غَيْرِكَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْإِنْبَاءِ وَ أَخْبَارِ السَّمَاءِ»؛ با مرگ تو رشته ای برید که در مرگ جز تو - کسی چنان ندید - پایان یافتن دعوت پیامبران و بریدن خبرهای آسمان.

اما بقیه شؤون و وظایف آن حضرت چه وضعیتی داشتند؟ آیا شارع مقدّس برای جبران آنها تدبیری نیندیشیده است؟ آیا پر کردن این خلأها و کاستی‌های اعتقادی، سیاسی، امنیّتی و امثال آن را به خود امّت واگذار کرده است؟ یا شخص خاصی را برای جانشینی پیامبر در این امور معرفی نموده است؟ در این مورد سه احتمال وجود دارد:

1. اینکه شارع برای جبران این امور و پر کردن خلأها، هیچ فکری نکرده و در این زمینه سخنی نگفته باشد.
2. اینکه امّت اسلامی به واسطه بهره‌مندی از تعلیم و تربیت پیامبر اکرم(ص) به حد و مرتبه‌ای رسیده باشد که خود صلاحیت جبران این کمبودها را داشته، نیازی به نصب جانشینی از ناحیه خداوند برای پیامبر، نباشد.
3. اینکه پیامبر اسلام موظف بوده تمامی معارف و علومی را که از ناحیه خداوند دریافته بود و تمامی احکامی را که امت اسلامی در آینده با آن روبه‌رو می‌شدند، به شخص معینی که از ناحیه خداوند منصوب شده است. منتقل نماید و او موظف به استمرار وظایف پیامبر باشد.

بطلان وجه اول - که شارع در این مورد هیچ اهتمامی نکرده باشد - با اندک توجهی روشن می‌شود؛ زیرا این امر با هدف بعثت انبیا منافات دارد و نقض غرض محسوب می‌گردد. از این رو، امر دائر است بین یکی از دو وجه اخیر و این، مهم‌ترین نقطه اختلاف بین شیعه و اهل سنّت است. اهل سنت گمان کرده‌اند که امت اسلامی بعد از پیامبر، بی‌نیاز از راهنما و رهبر الهی است. چرا که خود توانایی جبران کمبودها و انجام وظایف پیامبر اسلام را دارد و قادر است به تبیین احکام و تفسیر وحی و اجرای احکام الهی - آن گونه که خدا می‌خواهد - همت گمارد.

حقیقت این است که اگر اندکی مطالعه در تاریخ دوران بعد از رحلت پیامبر داشته باشیم، متوجه می‌شویم که امت اسلامی به هیچ وجه توانایی انجام این وظایف را نداشته است. مثلاً در مسأله تفسیر قرآن و توضیح و تشریح مقاصد آیات الهی، اختلافات زیادی در بین مفسران اسلامی وجود دارد که خود، شاهدی است بر اثبات عدم توانایی و شایستگی امّت در این مسأله.(...)

بنابراین، ضروری است که شارع مقدس بعد از پیامبر، انسانی را به عنوان ادامه‌دهنده وظایف او معرفی و منصوب کرده، مردم را موظف به تبعیت از او نماید.

معنای امامت: هر چند در نکته قبلی، تا حدودی مراد از امامت اعتقاد شیعه روشن شد، اما از آنجا که فهم دقیق مفهوم امامت از دیدگاه شیعه، در حل بسیاری از مسائل و شبهات کارگشاست. به چند معنا از معانی امامت اشاره کرده، منظور از امام معصوم را به تحقیق می‌نشینیم.

1. رهبری اجتماع: بی‌شک اگر نگوییم یکی از شؤون تمامی انبیا لااقل یکی از شؤون بسیاری از آنها - و از جمله پیامبر اسلام(ص) - مسأله رهبری سیاسی جامعه و حکومت بر مردم بوده است. بنابراین بعد از رحلت پیامبر، سرنوشت این شأن و وظیفه او باید مشخص شود. چرا که هر جامعه‌ای ناچار نیازمند به رهبر و زعیم خواهد بود؛ «لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِيرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ»؛ اگر منظور از امام، فقط در همین حد باشد، البته دلیل عقلی بر لزوم عصمت او نمی‌توان اقامه کرد، عملاً نیز مشاهده می‌کنیم نظام‌های حکومتی جهان، بدون داشتن حاکمی معصوم به حیات خود ادامه می‌دهند و احیاناً به توفیقات چشمگیری نیز نایل شده‌اند.
2. مرجعیت دینی: در اینجا امامت نوعی کارشناسی اسلام می‌شود. خیلی بالاتر از حد یک مجتهد؛ کارشناس من جانب الله... ائمه یعنی افرادی که از یک طریق رمزی و غیبی که بر ما مجهول است علوم اسلام را از پیغمبر گرفته‌اند... [و همین] علم معصوم غیر مخطیء... از هر امامی به امامان بعد رسیده است. توضیح آنکه: خاتمیت دین اسلام از ضروریات بوده و هیچ مسلمانی نسبت به آن تردیدی ندارد. از این رو لازم است جامع همه شؤون و ابعاد گوناگون بشر باشد و تمامی آنچه را که در تحقق سعادت دنیوی و اخروی انسان تا روز قیامت مورد نیاز است، تأمین نماید.

اما سخن در این است که آیا پیامبر اکرم(ص) در طول رسالت خویش، شخصاً چنین فرصت و موقعیت زمانی و فرهنگی داشته‌اند که اسلام را به تمام و کمال، به همه مردم برسانند؟ بر هیچ محققی پوشیده نیست که چنین فرصتی هرگز برای آن حضرت فراهم نیامد. ولی از طرفی هم امکان ندارد پیامبر(ص) دین خدا را به صورتی ناقص برای مردم بیان کرده باشد؛ چنان‌که در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾.

همان‌طور که در شأن نزول آیه فوق گفته شده، با تعیین جانشین و نصب رهبر دینی و دنیوی مردم است که دین اسلام به صورت یک دین کامل و جامع معرفی می‌شود.

نتیجه: نتیجه‌ای که از این نکات سه‌گانه می‌توان گرفت این است که باید در بین اصحاب پیامبر اکرم(ص)، انسان یا انسان‌هایی باشند که اسلام را به صورت کامل از آن حضرت فراگرفته، بعد از او به توضیح و تبیین احکام دین بپردازند. بدون وجود چنین اشخاصی که در تبیین دین معصومانه عمل کنند، سخن از دسترسی مردم به دین خالص و کامل الهی نمی‌توان به میان آورد و غرض از بعثت تحقق نخواهد یافت. چه آن‌که بعد از پیامبر، مسائل و مشکلاتی در جهان اسلام پدید آمد که هیچ‌گاه مستقیماً از زبان خود پیامبر حکمی درباره آنها بیان نشده بود. به همین خاطر بود که مسأله قیاس در بین اهل تسنن سر بر آورد؛ زیرا در مسائل جدیدی که برای آنها پیش می‌آمد، از آنجا که به یک مفسّر و اسلام‌شناس معصوم اعتقاد نداشتند، چاره‌ای جز استفاده از قیاس و روی‌آوردن به استحسانات ظنی و گمانی در پیش روی خود نمی‌دیدند. در همین رابطه است که علی(ع) می‌فرماید: «أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَى إِتْمَامِهِ... أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً تَامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ(ص) عَنْ تَبْلِيغِهِ وَ أَدَائِهِ»؛

روشن است که هیچ یک از این صورت‌ها صحیح نیست. بنابراین باید در بین امّت کسانی باشند که احکام و معارف دین را به طور کامل از پیامبر فرا گرفته، در تبیین آن معصومانه عمل نمایند.

جستارهای وابسته

• عصمت امام

پرسش‌های مستقیم

• دلایل عقلی عصمت امامان چیست؟ (پرسش)

منابع

1. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
2. محمدی، رضا، امام‌شناسی
3. محمدی، رضا، عصمت در قرآن
4. مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی
5. الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی
6. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی
7. ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی
8. قربانی، علی، امامت‌پژوهی
9. حسن یوسفیان، احمد حسین شریفی، پژوهشی در عصمت معصومان
10. صفرزاده، ابراهیم، عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی