تعاون در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
خط ۶۲: خط ۶۲:
یکی از بارزترین مظاهر پیوند و [[همبستگی اجتماعی]]، [[حسّ]] [[همکاری]] و [[روح]] تعاون است که خود از [[خواست‌های فطری]] و از مقتضیات [[زندگی اجتماعی]] می‌باشد. اصولاً شدّت و [[ضعف]] حسّ همکاری و تعاون در یک [[جامعه]] می‌تواند نمایشگر [[قدرت]] و یا ضعف [[همبستگی]] و روح [[الفت]] و پیوند [[اجتماعی]] افراد آن جامعه باشد. جامعه متشکل، متّحد و به هم پیوسته‌ای که [[اسلام]] نظریه آن را به [[بشریت]] عرضه کرده از آنجا که پیوند عناصر تشکیل‌دهنده آن جامعه ریشه‌های عمیق و مستحکمی دارد و از [[اراده]] و خواست [[قلب]] و [[جان]] و [[فکر و عقیده]] [[مردم]] آن سرچشمه می‌گیرد، پس باید واجد آن چنان روح تعاون و [[حس]] همکاری و [[همدردی]] باشد که متناسب با [[مقام]] شامخ [[انسان]] در [[زندگی]] [[شایسته]] [[انسانی]] باشد. روی همین اصل است که اسلام سعی می‌کند همه افراد جامعه بزرگ [[اسلامی]] را با زنجیر [[مصالح]] و [[منافع]] مشترک به همدیگر مربوط کند و در [[دل]] و جان آنان حسّ همکاری، تعاون، تضامن، [[احساس مسئولیت]] و [[وظیفه]] همگانی به نفع همه را تقویت کند و [[حدود آزادی]] فردی را در مرز مصالح مشترکه و منافع همگانی محدود کند و به این وسیله همه [[درک]] می‌کنند که در [[اجتماع]] اسلامی هدف‌های مشترکی وجود دارد که فرد به [[تنهایی]] [[قادر]] به انجام آن نیست و باید همه برای گسترش آن همکاری و تعاون داشته باشند: {{متن قرآن|وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}}<ref>«و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.</ref>.
یکی از بارزترین مظاهر پیوند و [[همبستگی اجتماعی]]، [[حسّ]] [[همکاری]] و [[روح]] تعاون است که خود از [[خواست‌های فطری]] و از مقتضیات [[زندگی اجتماعی]] می‌باشد. اصولاً شدّت و [[ضعف]] حسّ همکاری و تعاون در یک [[جامعه]] می‌تواند نمایشگر [[قدرت]] و یا ضعف [[همبستگی]] و روح [[الفت]] و پیوند [[اجتماعی]] افراد آن جامعه باشد. جامعه متشکل، متّحد و به هم پیوسته‌ای که [[اسلام]] نظریه آن را به [[بشریت]] عرضه کرده از آنجا که پیوند عناصر تشکیل‌دهنده آن جامعه ریشه‌های عمیق و مستحکمی دارد و از [[اراده]] و خواست [[قلب]] و [[جان]] و [[فکر و عقیده]] [[مردم]] آن سرچشمه می‌گیرد، پس باید واجد آن چنان روح تعاون و [[حس]] همکاری و [[همدردی]] باشد که متناسب با [[مقام]] شامخ [[انسان]] در [[زندگی]] [[شایسته]] [[انسانی]] باشد. روی همین اصل است که اسلام سعی می‌کند همه افراد جامعه بزرگ [[اسلامی]] را با زنجیر [[مصالح]] و [[منافع]] مشترک به همدیگر مربوط کند و در [[دل]] و جان آنان حسّ همکاری، تعاون، تضامن، [[احساس مسئولیت]] و [[وظیفه]] همگانی به نفع همه را تقویت کند و [[حدود آزادی]] فردی را در مرز مصالح مشترکه و منافع همگانی محدود کند و به این وسیله همه [[درک]] می‌کنند که در [[اجتماع]] اسلامی هدف‌های مشترکی وجود دارد که فرد به [[تنهایی]] [[قادر]] به انجام آن نیست و باید همه برای گسترش آن همکاری و تعاون داشته باشند: {{متن قرآن|وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}}<ref>«و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.</ref>.
اجتماع و همکاری همه‌جانبه افراد [[جامعه اسلامی]] در راه [[ایمان]] و [[عمل صالح]] براساس [[تقوی]] و [[موازین اسلام]] می‌تواند محکم‌ترین پیوند اجتماعی و [[سیاسی]] را در جامعه بزرگ اسلامی به وجود آورده و به عنوان قوی‌ترین [[پشتیبانی]] [[دفاعی]] [[کشور]] در برابر هر نوع خطر [[تهدید]] کننده داخلی و خارجی بوده و [[امنیّت]] را برای [[نظام]] و مردم تضمین کند<ref>المیزان، ج۵، ص۱۷۳.</ref><ref>فقه سیاسی، ج۶، ص۸۰ – ۸۱.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۵۳۰.</ref>
اجتماع و همکاری همه‌جانبه افراد [[جامعه اسلامی]] در راه [[ایمان]] و [[عمل صالح]] براساس [[تقوی]] و [[موازین اسلام]] می‌تواند محکم‌ترین پیوند اجتماعی و [[سیاسی]] را در جامعه بزرگ اسلامی به وجود آورده و به عنوان قوی‌ترین [[پشتیبانی]] [[دفاعی]] [[کشور]] در برابر هر نوع خطر [[تهدید]] کننده داخلی و خارجی بوده و [[امنیّت]] را برای [[نظام]] و مردم تضمین کند<ref>المیزان، ج۵، ص۱۷۳.</ref><ref>فقه سیاسی، ج۶، ص۸۰ – ۸۱.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۵۳۰.</ref>
==تعاون؛ [[نهادسازی]] بر محور نیک‌ورزی==
«تعاون بر [[برّ]] و [[تقوا]]» اصطلاحی [[قرآنی]] و به معنای کمک به [[نیکی]] و [[پرهیزکاری]] است. [[علامه طباطبایی]] ذیل [[آیه]] تعاون می‌نویسد: «معنای تعاون بر برّ و تقوا به [[اجتماع]] [[ایمان]] و عمل صالحی که بر اساس تقوا شکل گرفته باشد برمی‌گردد»<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۵، ص۱۶۳.</ref>. درباره تقوای جمعی نیز برخی آن را مصداق اعلای [[قاعده تعاون]] دانسته‌اند که عبارت از [[رعایت حرمت]] افراد، حد و حدود در [[زندگی]] جمعی، [[پاسداشت]] [[حق]] و حقوق‌ها و کمک به [[بر و نیکی]] جمعی است که [[روحیه]] تعاون به یکدیگر را در [[زندگی اجتماعی]] ایجاد می‌کند<ref>روح الله شریعتی، قواعد فقه سیاسی، ص۲۹۰.</ref>.
[[فقها]] در [[استدلال]] بر قاعده تعاون به [[آیات]]<ref>مانند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}} «ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.</ref> و [[روایات]] پرشماری استناد کرده‌اند. [[امام علی]]{{ع}} نیز در [[نهج البلاغه]] به [[مردم کوفه]] می‌فرماید: {{متن حدیث|فَإِنْ كُنْتُ مُحْسِناً أَعَانَنِي‌}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۷.</ref>: اگر [[نیکوکار]] بودم یاری‌ام کنید. و همچنین می‌فرماید: {{متن حدیث|كُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۷.</ref>: [[دشمن]] [[ستمگر]] و [[یاور]] ستمدیده باشید.
شایان ذکر است که محورهای مشارکت که بر اساس بر و [[تقوا]] شکل می‌گیرد، گاهی حالت توصیه‌ای دارد، گاه با تأکید بیشتری همراه است و زمانی جنبه الزامی به خود می‌گیرد؛ چنان که [[آیات]] آغازین [[سوره مائده]] عموماً توصیه‌های جمعی است. به گفته برخی از [[فقها]] [[تعاون]] نمود [[سلامت جامعه]] است: {{عربی|السادس: يدل قوله تعالى {{متن قرآن|تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}}<ref>«یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.</ref> على أن المجتمع الصالح إذا كان بين افراده التعاون و [[الحضر]] أن يكون ذلك على [[البر]] والتقوى... تبيين الآية الكريمة نظرية الإسلام في المجتمع فإنه يرى أنه لابد أن يكون إعداده أعدادا صالحا يتحمل أفراده المسئولية في تنظيمه و مراقبته لئلا يخرج عن المسير الصحيح الذي [[أمر]] به [[الله]] سبحانه و تعالى، فيكون المراد من التقوى في المقام التقوى الجمعي و الشعور بالمسئولية و مراقبة جميع أفراد المجتمع بالتعاون بينهم على البر ونبذ كل ما يكون مانعا عن الوصول إلى الهدف المنشود}}<ref>سید عبدالاعلی سبزواری، مواهب الرحمن، ج۱۰، ص۲۷۰.</ref>: قول [[خداوند]] {{متن قرآن|تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}} بر [[جامعه صالح]] و سالم دلالت می‌کند؛ جامعه‌ای [[صالح]] و سالم است که بین افراد آن تعاون و [[همیاری]] در [[نیکی]] و تقوا باشد... این [[آیه کریمه]] نظریه [[اسلام]] درباره [[جامعه]] را تبیین می‌کند که اسلام [[معتقد]] است باید نهادها و ساختار [[جامعه سالم]] باشد تا افرادش [[مسئولیت]] [[سازماندهی]] و [[مراقبت]] جامعه را بر عهده گیرند تا جامعه از مسیر سالم و صحیح که [[خداوند]] به آن امر کرده، خارج نشود؛ بنابراین مراد از [[تقوا]] در [[آیه]] عبارت است از تقوای جمعی، [[آگاهی]] از [[مسئولیت‌پذیری]]، مراقبت همه افراد جامعه بر [[تعاون بر نیکی]] و طرد هر آنچه مانع رسیدن به [[هدف]] مورد نظر است.
اساساً ظهور اصطلاح [[تعاون]] در [[اجتماع]] است و در این محیط کاربردهای فراوانی دارد؛ از جمله کمک به [[مبارزه]] با [[منکرات]] و مظاهر [[فساد]]، [[ترویج]] [[فرهنگ اسلامی]] کمک به [[مبلغان]] و مروجان [[دین]]، [[حمایت]] از گروه‌های [[امر به معروف و نهی از منکر]] و هر گونه [[مشارکت اجتماعی]] و [[سیاسی]] همچون [[انتخابات]]. در واقع به بیان برخی از [[فقها]] «[[انسان]] ذاتاً موجودی [[اجتماعی]] و [[مدنی]] است و [[سرشت]] او با [[مدنیت]] درآمیخته است و نیازهای او جز در [[سایه]] تعاون و [[همیاری]] و [[زندگی اجتماعی]] برطرف نمی‌شود»<ref>حسینعلی منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۸۳.</ref>.
[[انسان اجتماعی]] است و [[جامعه انسانی]] بدون [[همراهی]] و مشارکت و [[همکاری]] (تعاون)، بدون مسئولیت مشترک و تأمین و تضامن (تکافل) و بدون [[یاری]] همه جانبه و برابر داشتن (مؤاسات) خالی از [[انسانیت]] است. در واقع [[ارزش]] و اعتبار جامعه انسانی به [[میزان]] تعاون و تکافل و مؤاسات آن است. میزان [[مسئولیت همگانی]] و همیاری جمعی و [[فداکاری]] عمومی و همکاری در تحقق [[نیکی‌ها]] و جلوگیری از [[بدی‌ها]] بیانگر میزان زنده بودن جامعه است<ref>مصطفی دلشاد تهرانی، سیره نبوی دفتر دوم: سیره اجتماعی، ص۲۳۷.</ref>.
[[امام علی]]{{ع}} درباره تعاون می‌فرماید: {{متن حدیث|طَلَبُ التَّعَاوُنِ عَلَى إِقَامَةِ الْحَقِّ دِيَانَةٌ وَ أَمَانَةٌ: طَلَبُ التَّعَاوُنِ عَلَى نُصْرَةِ الْبَاطِلِ جِنَايَةٌ وَ خِيَانَةٌ}}<ref>تمیمی آمدی، غرر الحکم، ج۲، ص۱۳.</ref>: «درخواست همکاری جستن برای برپاکردن [[حق]]، [[دینداری]] و [[امانتداری]] است. درخواست همکاری برای [[یاری کردن]] [[باطل]]، [[جنایت]] و خیانتکاری است».
[[کمال اخلاق]] [[انسانی]] در ساخت [[اجتماعی]] به [[میزان]] پیوند با [[بندگان خدا]] و تضامن و مؤاسات با آنان است. در همین راستاست که [[رسول خدا]]{{صل}} [[برترین]] [[مردم]] را خیر خواه‌ترین آنان به دیگران می‌داند: «برترین [[مردمان]] نزد رسول خدا{{صل}} کسانی بودند که بیشترین [[خیرخواهی]] را درباره مردم داشتند و والاترینشان نزد آن حضرت کسانی بودند که [درباره [[برادران دینی]]] [[نیکوترین]] مؤاسات و مساعدت را داشتند»<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۲۴، به نقل از: مصطفی دلشاد تهرانی، سیره نبوی: دفتر دوم: سیره اجتماعی، ص۲۴۰.</ref>.
در جهت تأکید و [[ضرورت]] [[تعاون]] در [[جامعه]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} می‌فرماید: {{متن حدیث|مَنْ أَصْبَحَ وَ لَايَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ‌}}<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۶۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۵۹.</ref>: «هر که صبح کند و به امور [[مسلمانان]] اهتمام نکند، [[مسلمان]] نیست».
در پایان باید گفت از عوامل بازدارنده در برابر [[تهدیدات]] [[امنیت اجتماعی]]، تعاون و [[همیاری]] [[آحاد جامعه]] است که سبب می‌شود افزون بر [[ایجاد انسجام]] و [[وحدت در جامعه]]، زمینه‌های این [[تهدیدها]] نیز کاهش یابد؛ به بیان دیگر از منظر [[فقه]]، [[امنیت]] و [[رفاه]] در جامعه در پرتو [[اتحاد]] و [[انسجام]] به دست می‌آید و [[ناامنی]] و [[مصائب]] در [[سایه]] [[تفرقه]] عارض می‌شود.<ref>[[محمد اسماعیل نباتیان|نباتیان، محمد اسماعیل]]، [[فقه و امنیت (کتاب)|فقه و امنیت]] ص ۱۱۰.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
# [[پرونده:IM010643.jpg|22px]] [[محمد اسماعیل نباتیان|نباتیان، محمد اسماعیل]]، [[فقه و امنیت (کتاب)|'''فقه و امنیت''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


نسخهٔ ‏۲ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۲۷

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تعاون است. تعاون از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تعاون در قرآن - تعاون در نهج البلاغه - تعاون در معارف دعا و زیارات - تعاون در خانواده - تعاون در معارف و سیره نبوی - تعاون در فقه اسلامی - تعاون در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

اصل مشارکت و تعاون در مسائل بین‌المللی

تعاون به معنای اعانت، یاری کردن و همیاری است. به یاری‌کننده «معین»، یاری‌شونده «معان» و امری که بر آن یاری می‌شود «معان علیه» گفته می‌شود. همکاری و تعاون در تاریخ زندگی بشر پدیده اجتماعی ناشناخته‌ای نیست. نخستین روزهای زندگی جمعی انسان با تعاون آغاز شده و فرهنگ و تمدن بشری طی سده‌های متمادی با تعاون شکل گرفته است. اصولاً زندگی اجتماعی و نظام بین‌المللی بدون همکاری و تعاون چگونه می‌تواند جامه عمل به خود بپوشد. مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بشر آن قدر به‌هم مرتبط و آمیخته است که به اقدام مشترک نیاز مبرم دارد. اقدام مشترک جز از راه مشارکت و تعاون بین‌المللی امکان‌پذیر نیست.

مشکلات جهانی به اندازه‌ای است که جز با نیروی حاصل از مشارکت و تعاون ملت‌ها قابل حل نیست، و همانقدر که همکاری و تعاون بین‌المللی از تفاهم بین ملت‌ها نشأت می‌گیرد، به همان اندازه هم می‌تواند در توسعه تفاهم مؤثر باشد. قرآن ضمن تأکید بر اصل تعاون و مشارکت که یک اصل عقلانی پذیرفته شده در جوامع بشری و منطبق با منطق زندگی است، با مشخص کردن محور اصلی آن، قلمروی وسیعی را برای مشارکت و تعاون باز کرده و آن را به‌صورت صددرصد انسانی مطرح کرده است: ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾[۱].

این نوع تبیین از تعاون، از یکسو افق‌های جدیدی را برای همکاری و تعاون باز می‌کند و از سوی دیگر از سوء استفاده از این نیروی عظیم بالقوه بشری در راه فساد و تباهی جلوگیری می‌کند. تعاون به معنای کمک متقابل است که در ترجمه فارسی از آن به همکاری با همیاری تعبیر می‌شود، و مشارکت به معنای سهیم شدن دوجانبه در انجام یک مسئولیت است.

یاری رساندن به ملتی ستمدیده و در بند اسارت (از نظر سیاسی) و کمک به ملتی محروم و فقیر و استثمار شده (از نظر اقتصادی) در رفع نیازهای ضروری آن ملت یک نوع عمل پسندیده است، ولی به آن اعانت، یعنی کمک یک طرفه گفته می‌شود و گاه این عمل با مشکلات و موانع و صرف نیرو و وقت و شرایط زیادی امکان‌پذیر است. اما اگر آن ملت ستمدیده و دربند و این ملت محروم و فقیر استثمار شده نیز به نوبه خود به کشور و دولت کمک‌کننده در حل مشکلات و رفع موانع کمک کند و با استفاده از امکانات موجودی که در اختیار دارد، در راه رسیدن به هدف مشترک که نجات سیاسی و اقتصادی آن ملت است، تلاش کند، در این صورت تعاون و مشارکت انجام شده است. به این ترتیب در حقیقت معاونت و مشارکت در انجام مسئولیت واحد امکان‌پذیر است. در مثال فوق هر کدام از دو کشور و دولت در رسیدن به استقلال سیاسی و خودکفایی اقتصادی، آنچه توان دارد به کار گرفته و هر کدام به نوعی در تحقق بخشیدن به هدف مشترک تلاش می‌کنند. در این نوع تعاون و مشارکت هرکدام از دو یا چند طرف می‌توانند فعالیت یکدیگر را تکمیل کنند و راه را نزدیکتر و در وقت کوتاه‌تری به نتیجه مطلوب برسند.

در تعاون و مشارکت در حقیقت نیروها در یک جهت و برای تأمین یک هدف بسیج می‌شوند، و به این ترتیب همکاری و همگونی لازم تحقق می‌پذیرد و توان عوامل مؤثر در یک کار و یا تشکیلات و سیستم به نحو فوق‌العاده‌ای بالاتر می‌رود و از اتلاف نیروها و فرصت‌ها کاسته می‌شود. در تعاون و مشارکت پدیده‌هایی چون اثرگذاری و اثرپذیری از حالت جبری و خشن و تحمیلی بیرون می‌آید و بسیاری از عوامل منفی خنثی می‌گردد. بر و تقوا دو کلمه جامعی است که قرآن برای بیان محورهای اصلی و اساسی تعاون و مشارکت از آن استفاده کرده است. این دو کلمه در حقیقت همه نظام ارزشی اسلام را یک‌جا در بر می‌گیرد و امتیاز این دو واژه و محتوایشان، آن است که با وجود جامعیت و گستردگی، تشخیص آن دو برای همگان به آسانی امکان‌پذیر است.

هر انسانی می‌تواند براساس نظام ارزشی که به آن اعتقاد دارد بر و تقوا را تشخیص دهد و در موارد اختلاف نیز ارزش‌های مشترک را معیار بازشناسی بر و تقوا قرار دهد. «بر» یعنی نیکی و هر کار و تلاش ثمربخشی که به‌نحوی برای انجام‌دهنده آن و یا نسبت به دیگری و یا جامعه سودمند است. این کلمه تمامی فعالیت‌های مفیدی را شامل می‌شود که در زمینه‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در سطح جامعه و در مقیاس بین‌المللی انجام خواهد شد.

«تقوا» عبارت از هر نوع فعالیت فکری و عملی است که انسان را رشد و ارتقا می‌بخشد و او را به خدا نزدیک می‌کند. تقوا در اصطلاح قرآن تمامی فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که در جهت رشد انسان، شخصیت و ارتقای ارزشی او و آراستگی به فضائل و کمالات معنوی وی و در نهایت به تقرب الهی می‌انجامد. تقوا در بعد فردی و در سطح جامعه و هم در مقیاس جهانی می‌تواند مطرح باشد.

بی‌شک هیچ نوع عمل و فعالیت سودمند بشری نمی‌تواند خارج از این دو حوزه باشد و در هر کار و اندیشه‌ای و طرح و نظامی حالتی منطبق بر برّ و تقوا وجود دارد و حالتی دیگر که گناه و تجاوز محسوب می‌شود. تعاون و مشارکت باید براساس این دو محور انجام شود.

شناخت بر و تقوا و جست و جو و کنکاش در یافتن راه‌های منتهی به آن دو، رسالت عمده نظام‌های تعلیم و تربیت در جهان است که اسلام به نوبه خود در این زمینه تلاش بسیار داشته است و هر مسلمانی را مکلف نموده است که با تلاش مستمر در تمامی امور وجه بر و تقوا را از وجه اثم و عدوان بازشناسد و در این زمینه هر کس دیگری را در این آموزش یاری دهد.

این، همان آموزشی است که در اسلام از هر آموزش دیگر به معنای سواد خواندن و نوشتن و فراگیری علوم واجب‌تر شمرده شده است. امام هفتم امام کاظم (ع)، فرمود: «أَوْلَى الْعِلْمِ بِكَ مَا لَا يَصْلُحُ لَكَ الْعَمَلُ إِلَّا بِهِ، وَ أَوْجَبُ الْعِلْمِ عَلَيْكَ مَا أَنْتَ مَسْئُولٌ عَنِ الْعَمَلِ بِهِ»[۲] (برترین دانش‌ها برای تو آن علمی است که عمل جز به آن شایسته و نیکو نمی‌گردد و واجب‌ترین علم‌ها برای تو آن است که تو نسبت به آن مسئول هستی). عدالت، برابری، صلح، امنیت و توسعه در جهت رشد و ارتقاء بشری مصادیق بارز برّ در مقیاس جهانی است.

مبارزه با سلطه، استثمار، نژادپرستی و هر نوع تلاش برای قطع ریشه‌های تجاوز در سطح جهانی، تلاش در جهت تقوا و نزدیک‌تر شدن ملت‌ها به اراده و خواست خدا محسوب می‌شود. فعالیت برای فقر‌زدایی و رسیدگی به محرومان در سراسر جهان و تأمین حقوق مساوی در مناسبات بین‌المللی و توسعه اقتصادی جهت پیشرفت مثبت و کلی بشر، همه و همه، تلاش در زمینه بر و تقواست.

مشارکت در تمامی این امور، و همچنین در مسائل دیگر جهانی که به‌نحوی در جهت خیر و صلاح جامعه بشری، و رشد و پیشرفت انسان‌ها، و حل مشکلات جهانی، و همکاری‌های نزدیک‌تر کشورها در تضمین هرچه بیشتر همبستگی کامل ملت‌ها، و همیاری فزاینده دولت‌ها در کاهش تشنج در مناسبات بین‌المللی، در منطق قرآن تعاون بر برّ و تقوا است، چنانکه همکاری و مشارکت در امر آموزش و پرورش و تبادل معلومات و تجربیات در مسائل انسانی و علوم و فنون پیشرفته بشری از مهم‌ترین مصادیق تعاون در برّ و تقواست.

همیاری برای نابود کردن همه آثار بازمانده از استعمار و تبعیض نژادی و تلاش مشترک جهانی برای پایان دادن عادلانه به جنگ‌های تجاوزکارانه و اشغال خارجی، نوعی تعاون بر برّ و تقوا است. مشارکت در رشد و توسعه کشاورزی و صنعت و هر نوع فعالیت بازرگانی که به نفع بشریت، به‌ویژه ملت‌های محروم باشد، تعاون بر برّ و تقواست. همکاری برای منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و تلاش مشترک برای متوقف کردن مسابقات تسلیحاتی وضع سلاح عمومی به نحوی که خطر جنگ را کاهش دهد، تعاون بر برّ و تقواست.

به‌طور کلی قلمروهایی چون مشارکت در توسعه و کنترل سیستم اطلاعات هسته‌ای بین‌المللی در زمینه علوم هسته‌ای، همکاری بین‌المللی در زمینه تأمین کار مفید برای جمعیت رو به‌رشد جهان، همیاری در امر تولید و توزیع و مصرف صحیح محصولات کشاورزی و صنعتی در سطح جهان، تعاون در دستیابی به بهترین سطح ممکن بهداشت برای همه مردم جهان و تأمین حالت رفاه کامل جسمانی و روانی و فقدان بیماری، همیاری در توسعه اقتصادی از راه اعطای وام با شرایط متناسب با حقوق بشر، مشورت و همکاری در مسائل پولی جهان در جهت توسعه و رشد صحیح و عادلانه بازرگانی بین‌المللی، مشارکت در تسهیل و توسعه اصول و فنون هوانوردی بین‌المللی و حمل و نقل هوایی به منظور تضمین توسعه مطمئن و منظم هواپیمایی کشوری بین‌المللی در سراسر جهان و استفاده از آن برای مقاصد صلح‌آمیز و توسعه راه‌های هوائی و تسهیلات هوانوردی، همیاری در سازمان دادن و بهبود بخشیدن به ارتباطات و توسعه همکاری‌های بین‌المللی به منظور بهره‌گیری هرچه بیشتر از ارتباطات در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، همکاری بین‌المللی در زمینه هواشناسی و سیستم‌های مبادله سریع اطلاعات هوایی، همکاری و مبادله اطلاعات میان دولت‌ها، درباره موضوعات فنی مربوط به کشتیرانی و خطوط ارتباطی زمینی، و صدها زمینه‌های شناخته شده و ناشناخته همکاری‌های سازنده و مثبت و مفید می‌تواند مصادیق بارزی برای تعاون بر و تقوا باشد.

شیوه بیان احکام و مقررات حقوقی در قرآن امری شناخته شده و مشخص است. در تمامی مواردی که قرآن از واژه «امر» یا «نهی» استفاده می‌کند، بی‌شک در مقام قانونگذاری و تبیین قواعد حقوقی و الزامی است. علمای علم اصول فقه «امر» را دلیل بر وجوب، و «نهی» را دلیل بر حرمت دانسته‌اند. از این‌رو مفاد اوامر و نواهی قرآن را باید به صورت قانون و قاعده حقوقی الزامی تلقی کرد.

تعبیری که قرآن در بیان حکم تعاون و مشارکت انتخاب کرده، در حقیقت صریح‌ترین واژه برای تفهیم یک قاعده الزامی است. چنانکه مقابله بین امر به تعاون در راه بر و تقوا و نهی از تعاون در راه اثم و عدوان، در توضیح این تبیین حقوقی، می‌تواند جالب توجه باشد.

مفاد ﴿تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى﴾[۳]، دعوت الزامی از همه افراد جامعه و ملل جهان برای اجرای این اصل در سطوح مختلف و ابعاد زندگی انسانی است. چنانکه مفاد ﴿وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾[۴] چیزی جز یک قانون در زمینه ممنوع بودن هر نوع مشارکت و همکاری در زمینه فساد و تباهی است.

از نظر فقهی، فریضه تعاون در امور بر و تقوا گاه به صورت واجب عینی و گاه در شکل واجب کفایی است. منظور از واجب عینی آن نوع فریضه است که برای فرد در سطح جامعه و برای ملت‌ها در مقیاس بین‌المللی مسئولیت خاصی را ایجاب می‌کند که در هر شرایطی باید شخصاً به انجام آن اقدام کنند. واجب کفائی، آن است که همه افراد در جامعه، و همه ملت‌ها در سطح جهانی مسئولیت مشترکی دارند که باید برای انجام آن اقدام کنند، ولی اگر توسط افراد یا ملت‌هایی انجام شد از دیگران ساقط خواهد بود.

از این‌رو ملت‌هایی که دارای قدرت و امکانات بیشتری هستند، از مسئولیت برتری در انجام فریضه همکاری و تعاون برخوردارند. و از سوی دیگر هر نوع عمل و فعالیتی که از نظر انسانی و اسلامی مفید و در حد فریضه تلقی شود، و همچنین هر نوع تلاشی که براساس مسئولیت‌های ناشی از قراردادها لازم‌الاجراست، تعاون و مشارکت در انجام آنها و همکاری در تحکیم و تعمیق و توسعه آنها مصداقی برای این قاعده حقوقی و الزامی اسلامی خواهد بود[۵].[۶]

تعاون

یکی از بارزترین مظاهر پیوند و همبستگی اجتماعی، حسّ همکاری و روح تعاون است که خود از خواست‌های فطری و از مقتضیات زندگی اجتماعی می‌باشد. اصولاً شدّت و ضعف حسّ همکاری و تعاون در یک جامعه می‌تواند نمایشگر قدرت و یا ضعف همبستگی و روح الفت و پیوند اجتماعی افراد آن جامعه باشد. جامعه متشکل، متّحد و به هم پیوسته‌ای که اسلام نظریه آن را به بشریت عرضه کرده از آنجا که پیوند عناصر تشکیل‌دهنده آن جامعه ریشه‌های عمیق و مستحکمی دارد و از اراده و خواست قلب و جان و فکر و عقیده مردم آن سرچشمه می‌گیرد، پس باید واجد آن چنان روح تعاون و حس همکاری و همدردی باشد که متناسب با مقام شامخ انسان در زندگی شایسته انسانی باشد. روی همین اصل است که اسلام سعی می‌کند همه افراد جامعه بزرگ اسلامی را با زنجیر مصالح و منافع مشترک به همدیگر مربوط کند و در دل و جان آنان حسّ همکاری، تعاون، تضامن، احساس مسئولیت و وظیفه همگانی به نفع همه را تقویت کند و حدود آزادی فردی را در مرز مصالح مشترکه و منافع همگانی محدود کند و به این وسیله همه درک می‌کنند که در اجتماع اسلامی هدف‌های مشترکی وجود دارد که فرد به تنهایی قادر به انجام آن نیست و باید همه برای گسترش آن همکاری و تعاون داشته باشند: ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى﴾[۷]. اجتماع و همکاری همه‌جانبه افراد جامعه اسلامی در راه ایمان و عمل صالح براساس تقوی و موازین اسلام می‌تواند محکم‌ترین پیوند اجتماعی و سیاسی را در جامعه بزرگ اسلامی به وجود آورده و به عنوان قوی‌ترین پشتیبانی دفاعی کشور در برابر هر نوع خطر تهدید کننده داخلی و خارجی بوده و امنیّت را برای نظام و مردم تضمین کند[۸][۹].[۱۰]

تعاون؛ نهادسازی بر محور نیک‌ورزی

«تعاون بر برّ و تقوا» اصطلاحی قرآنی و به معنای کمک به نیکی و پرهیزکاری است. علامه طباطبایی ذیل آیه تعاون می‌نویسد: «معنای تعاون بر برّ و تقوا به اجتماع ایمان و عمل صالحی که بر اساس تقوا شکل گرفته باشد برمی‌گردد»[۱۱]. درباره تقوای جمعی نیز برخی آن را مصداق اعلای قاعده تعاون دانسته‌اند که عبارت از رعایت حرمت افراد، حد و حدود در زندگی جمعی، پاسداشت حق و حقوق‌ها و کمک به بر و نیکی جمعی است که روحیه تعاون به یکدیگر را در زندگی اجتماعی ایجاد می‌کند[۱۲]. فقها در استدلال بر قاعده تعاون به آیات[۱۳] و روایات پرشماری استناد کرده‌اند. امام علی(ع) نیز در نهج البلاغه به مردم کوفه می‌فرماید: «فَإِنْ كُنْتُ مُحْسِناً أَعَانَنِي‌»[۱۴]: اگر نیکوکار بودم یاری‌ام کنید. و همچنین می‌فرماید: «كُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً»[۱۵]: دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید.

شایان ذکر است که محورهای مشارکت که بر اساس بر و تقوا شکل می‌گیرد، گاهی حالت توصیه‌ای دارد، گاه با تأکید بیشتری همراه است و زمانی جنبه الزامی به خود می‌گیرد؛ چنان که آیات آغازین سوره مائده عموماً توصیه‌های جمعی است. به گفته برخی از فقها تعاون نمود سلامت جامعه است: السادس: يدل قوله تعالى ﴿تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى﴾[۱۶] على أن المجتمع الصالح إذا كان بين افراده التعاون و الحضر أن يكون ذلك على البر والتقوى... تبيين الآية الكريمة نظرية الإسلام في المجتمع فإنه يرى أنه لابد أن يكون إعداده أعدادا صالحا يتحمل أفراده المسئولية في تنظيمه و مراقبته لئلا يخرج عن المسير الصحيح الذي أمر به الله سبحانه و تعالى، فيكون المراد من التقوى في المقام التقوى الجمعي و الشعور بالمسئولية و مراقبة جميع أفراد المجتمع بالتعاون بينهم على البر ونبذ كل ما يكون مانعا عن الوصول إلى الهدف المنشود[۱۷]: قول خداوند ﴿تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى﴾ بر جامعه صالح و سالم دلالت می‌کند؛ جامعه‌ای صالح و سالم است که بین افراد آن تعاون و همیاری در نیکی و تقوا باشد... این آیه کریمه نظریه اسلام درباره جامعه را تبیین می‌کند که اسلام معتقد است باید نهادها و ساختار جامعه سالم باشد تا افرادش مسئولیت سازماندهی و مراقبت جامعه را بر عهده گیرند تا جامعه از مسیر سالم و صحیح که خداوند به آن امر کرده، خارج نشود؛ بنابراین مراد از تقوا در آیه عبارت است از تقوای جمعی، آگاهی از مسئولیت‌پذیری، مراقبت همه افراد جامعه بر تعاون بر نیکی و طرد هر آنچه مانع رسیدن به هدف مورد نظر است.

اساساً ظهور اصطلاح تعاون در اجتماع است و در این محیط کاربردهای فراوانی دارد؛ از جمله کمک به مبارزه با منکرات و مظاهر فساد، ترویج فرهنگ اسلامی کمک به مبلغان و مروجان دین، حمایت از گروه‌های امر به معروف و نهی از منکر و هر گونه مشارکت اجتماعی و سیاسی همچون انتخابات. در واقع به بیان برخی از فقها «انسان ذاتاً موجودی اجتماعی و مدنی است و سرشت او با مدنیت درآمیخته است و نیازهای او جز در سایه تعاون و همیاری و زندگی اجتماعی برطرف نمی‌شود»[۱۸]. انسان اجتماعی است و جامعه انسانی بدون همراهی و مشارکت و همکاری (تعاون)، بدون مسئولیت مشترک و تأمین و تضامن (تکافل) و بدون یاری همه جانبه و برابر داشتن (مؤاسات) خالی از انسانیت است. در واقع ارزش و اعتبار جامعه انسانی به میزان تعاون و تکافل و مؤاسات آن است. میزان مسئولیت همگانی و همیاری جمعی و فداکاری عمومی و همکاری در تحقق نیکی‌ها و جلوگیری از بدی‌ها بیانگر میزان زنده بودن جامعه است[۱۹].

امام علی(ع) درباره تعاون می‌فرماید: «طَلَبُ التَّعَاوُنِ عَلَى إِقَامَةِ الْحَقِّ دِيَانَةٌ وَ أَمَانَةٌ: طَلَبُ التَّعَاوُنِ عَلَى نُصْرَةِ الْبَاطِلِ جِنَايَةٌ وَ خِيَانَةٌ»[۲۰]: «درخواست همکاری جستن برای برپاکردن حق، دینداری و امانتداری است. درخواست همکاری برای یاری کردن باطل، جنایت و خیانتکاری است». کمال اخلاق انسانی در ساخت اجتماعی به میزان پیوند با بندگان خدا و تضامن و مؤاسات با آنان است. در همین راستاست که رسول خدا(ص) برترین مردم را خیر خواه‌ترین آنان به دیگران می‌داند: «برترین مردمان نزد رسول خدا(ص) کسانی بودند که بیشترین خیرخواهی را درباره مردم داشتند و والاترینشان نزد آن حضرت کسانی بودند که [درباره برادران دینی] نیکوترین مؤاسات و مساعدت را داشتند»[۲۱]. در جهت تأکید و ضرورت تعاون در جامعه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «مَنْ أَصْبَحَ وَ لَايَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ‌»[۲۲]: «هر که صبح کند و به امور مسلمانان اهتمام نکند، مسلمان نیست». در پایان باید گفت از عوامل بازدارنده در برابر تهدیدات امنیت اجتماعی، تعاون و همیاری آحاد جامعه است که سبب می‌شود افزون بر ایجاد انسجام و وحدت در جامعه، زمینه‌های این تهدیدها نیز کاهش یابد؛ به بیان دیگر از منظر فقه، امنیت و رفاه در جامعه در پرتو اتحاد و انسجام به دست می‌آید و ناامنی و مصائب در سایه تفرقه عارض می‌شود.[۲۳]

منابع

  1. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱
  2. نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت

پانویس

  1. ↑ «و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید» سوره مائده، آیه ۲.
  2. ↑ بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۳۳.
  3. ↑ «و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.
  4. ↑ «و در گناه و تجاوز یاری نکنید» سوره مائده، آیه ۲.
  5. ↑ فقه سیاسی، ج۳، ص۴۳۸-۴۳۲.
  6. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص 11.
  7. ↑ «و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.
  8. ↑ المیزان، ج۵، ص۱۷۳.
  9. ↑ فقه سیاسی، ج۶، ص۸۰ – ۸۱.
  10. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۵۳۰.
  11. ↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۵، ص۱۶۳.
  12. ↑ روح الله شریعتی، قواعد فقه سیاسی، ص۲۹۰.
  13. ↑ مانند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ «ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.
  14. ↑ سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۷.
  15. ↑ سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۷.
  16. ↑ «یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.
  17. ↑ سید عبدالاعلی سبزواری، مواهب الرحمن، ج۱۰، ص۲۷۰.
  18. ↑ حسینعلی منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۸۳.
  19. ↑ مصطفی دلشاد تهرانی، سیره نبوی دفتر دوم: سیره اجتماعی، ص۲۳۷.
  20. ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، ج۲، ص۱۳.
  21. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۲۴، به نقل از: مصطفی دلشاد تهرانی، سیره نبوی: دفتر دوم: سیره اجتماعی، ص۲۴۰.
  22. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۶۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۵۹.
  23. ↑ نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت ص ۱۱۰.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=تعاون_در_فقه_سیاسی&oldid=1278785»