خیر در جامعه‌شناسی اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-==منابع== +== منابع ==)) |
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-==پانویس== +== پانویس ==)) |
||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
نسخهٔ ۱۸ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۰۰:۰۲
مقدمه
“خیر” در مقابل “شر” از واژه‌های ناظر به ارزش‌هاست و به لحاظ گستره معنایی، جامع، و تقریباً معادل تمام چیزهایی است که از جهتی ارزشمند، مفید، مطلوب و نافع باشند[۱]. در ظاهر چنین به نظر می‌رسد که حوزه معنایی خیر، بسیار گسترده‌تر از حوزه معنایی عمل صالح است؛ زیرا عمل صالح در ادبیات دینی معمولاً بر اعمالی اطلاق می‌شود که همچون واجبات و مستحبات دارای مرجحات ارزشی باشند. در قرآن نیز این واژه گاه معادل مال و ثروت و گاه به معنای عمل صالح و نیک به کار رفته است. به بیان برخی لغت‌شناسان، مدلول و معنای خیر هر چیزی است که از نظر گاه خاص دین الهی، درست و ارزشمند دانسته شده باشد[۲]؛ از این‌رو، هر عملی که در راستای نیل به کمال مطلوب و هدف‌های غایی انسان نقش مثبت ایفا کند، مصداق “خیر” خواهد بود. در مقابل هر فعل و عملی که در این مسیر نقش منفی یا بازدارنده ایفا کند، مصداق “شر” خواهد بود. علامه طباطبایی در توضیح معنای “خیر” می‌نویسد: واژه خیر که جمع آن “خیرات” است، با آنکه بیشتر در خیر مالی ظهور دارد، اما هر نوع عمل صالح و نیکویی همچون عبادات، انفاق، عدل، قسط و... را در بر می‌گیرد[۳].
“خیر” علاوه بر امور ذاتاً مطلوب، بر اموری که اصطلاحاً مطلوبیت ابزاری دارند و در طریق نیل به کمالات و هدف‌های غایی مؤثر واقع می‌شوند، نیز اطلاق می‌گردد. به بیان برخی اندیشمندان، هر کاری که انسان سعی می‌کند با انجام آن به مطلوب و هدف نهایی خود برسد. چنین کاری به سبب این تأثیرش در پرتو آن مطلوب ذاتی و هدف نهایی خیر خواهد بود؛ یعنی چون سبب و واسطه وصول به هدف نهایی و خیر ذاتی است، طبعاً خیر بودن آن سببی و مع‌الواسطه و به اصطلاح مطلوب بالغیر است و معنای ارزش اخلاقی از آن انتزاع می‌شود[۴].
آیات قرآنی مرتبط
- انجام نیکی‌ها از جمله تعالیم خداوند به پیامبران:
وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ...
[۵]. - سرعت در نیکی؛ سیره پیامبران: إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ...[۶].
- امر مردم به سبقت در خیر: فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ...[۷].
- دعوت به نیکی؛ از وظایف مؤمنان: وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ[۸].
- در برخی آیات نیز سرعت در کارهای نیک، مایه جلب مغفرت الهی[۹] و راهی برای وصول به فلاح و رستگاری[۱۰] معرفی شده و در آیاتی به منع‌کنندگان و مانع‌تراشان در مسیر نشر خیرات، وعده عذاب داده شده است[۱۱].[۱۲]
سفارش به نیکی‌ها
یکی از وظایف اجتماعی مؤمنان، توصیه یکدیگر و بلکه عموم انسان‌ها اعم از مؤمن و غیرمؤمن به حق اعمال نیک (تواصی) است. علامه طباطبایی در تفسیر “تواصی به حق” می‌نویسد: “تواصی به حق” این است که یکدیگر را به حق سفارش کنند، سفارش کنند به اینکه از حق پیروی نموده و در راه حق استقامت و مداومت کنند؛ پس دین حق چیزی جز پیروی اعتقادی و عملی از حق و تواصی به حق نیست و تواصی به حق عنوانی است وسیع‌تر از عنوان امر به معروف و نهی از منکر، چون امربه معروف و نهی از منکر شامل اعتقادیات و مطلق ترغیب و تشویق بر عمل صالح نمی‌شود، ولی تواصی به حق، هم شامل امر به معروف می‌شود و هم شامل عناوین مذکور. [ذکر تواصی بعد از عمل صالح ذکر خاص بعد از عام است و معنای آن این است که] خدای تعالی از میان همه اعمال صالح به تواصی به حق عنایت بیشتر داشته است[۱۳].
آیات قرآنی مرتبط
- توصیه به گزینش اسلام و ایمان به آن، از تعالیم همه پیامبران الهی: وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ[۱۴].
- توصیه به حق و توصیه به صبر رویه مؤمنان و صالحان: وَالْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ[۱۵].
- توصیه به تقوا و پرهیزکاری: وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَإِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ...[۱۶].
- توصیه به شکر گزاری از خداوند و والدین[۱۷]، توصیه به نیکوکاری[۱۸]، توصیه به محبت‌ورزی و مهربانی[۱۹] و توصیه به نماز و زکات[۲۰] نیز در آیاتی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.[۲۱]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۰۰.
- ↑ توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ص۲۷۶.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۸۵.
- ↑ مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، ج۱، ص۶۱.
- ↑ «و به آنها انجام کارهای نیک را وحی کردیم» سوره انبیاء، آیه ۷۳.
- ↑ «زیرا آنان به کارهای نیک می‌شتافتند» سوره انبیاء، آیه ۹۰.
- ↑ «باری، در کارهای نیک از یکدیگر پیشی گیرید» سوره بقره، آیه ۱۴۸.
- ↑ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.
- ↑ وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ «و برای (رسیدن به) آمرزش پروردگارتان و بهشتی به پهنای آسمان‌ها و زمین که برای پرهیزگاران آماده شده است شتاب کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۳.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ «ای مؤمنان! رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار نیکو انجام دهید باشد که رستگار گردید» سوره حج، آیه ۷۷؛ أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «روزهایی برشمرده را (روزه بدارید) و از شما هر که بیمار یا در سفر باشد شماری از روزهای دیگر (روزه بر او واجب است) و بر آنان که به دشواری آن را بر می‌تابند (به جای هر روز) جایگزینی است (به اندازه) خوراک مستمندی و هر که خود خواسته، خیری (بیش) دهد، برای او بهتر است. و اگر بدانید روزه داشتن برای شما بهتر است» سوره بقره، آیه ۱۸۴.
- ↑ مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ «هر بازدارنده از کار نیک، تجاوزکار دو دل را.».. سوره ق، آیه ۲۵.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۴۹.
- ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۶۱۱.
- ↑ «و ابراهیم آن را به پسران خود سفارش کرد و یعقوب نیز: که ای فرزندان من! خداوند برای شما این دین را برگزیده است پس، جز در فرمانبرداری (از او) از این جهان نروید» سوره بقره، آیه ۱۳۲.
- ↑ «سوگند به روزگار * که آدمی در زیانمندی است * جز آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند و یکدیگر را به راستی پند داده‌اند و همدیگر را به شکیبایی اندرز داده‌اند» سوره عصر، آیه ۱-۳.
- ↑ «و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آن خداوند است؛ و ما به کسانی که به آنان پیش از شما کتاب (آسمانی) داده شده است و به شما، سفارش کرده‌ایم که از خداوند پروا کنید» سوره نساء، آیه ۱۳۱.
- ↑ وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ «و به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم- مادرش او را با سستی در پی سستی بارداری کرد و زمان شیر خوارگی وی دو سال بود- که مرا و پدر و مادرت را سپاس بگزار (که) بازگشت (همه) به سوی من است» سوره لقمان، آیه ۱۴.
- ↑ وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ «و به آدمی سپرده‌ایم به پدر و مادرش نکویی کند و اگر در تو کوشیدند تا چیزی را که دانشی درباره آن نداری شریک من سازی، از آن دو فرمان نبر! بازگشتتان به سوی من است آنگاه من شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه خواهم کرد» سوره عنکبوت، آیه ۸.
- ↑ ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ * أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ «آنگاه، از کسانی خواهد بود که ایمان آورده‌اند و یکدیگر را به شکیبایی و یکدیگر را به مهرورزی سفارش می‌کنند * آنان، خجستگانند» سوره بلد، آیه ۱۷-۱۸.
- ↑ وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا «و هر جا باشم مرا خجسته گردانیده و تا زنده‌ام به نماز و زکاتم سفارش فرموده است» سوره مریم، آیه ۳۱.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۷۸.