ضحاک بن سفیان کلابی در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ضحاک بن سفیان کلابی است. "ضحاک بن سفیان کلابی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ضحاک بن سفیان کلابی در تراجم و رجال - ضحاک بن سفیان کلابی در تاریخ اسلامی

مقدمه

نام و نسب او ضحاک بن سفیان بن عوف بن کلاب کلبی و کنیه‌اش ابوسعید است. ضحاک اهل مدینه و از قبیله بنی کلاب است که در روستاهای اطراف مدینه ساکن بودند. پس از اسلام آوردن او تعدادی از قبیله‌اش نیز اسلام آوردند و پیامبر(ص) او را بر قبیله‌اش امیر و فرمانده قرار داد.

یکی از دختران او همسر رسول خدا(ص) بوده که نامش را فاطمه ذکر کرده‌اند و او همان کسی است که از رسول خدا(ص) به خدا پناه برد و پیامبر(ص) به او فرمود: به خدای بزرگی پناه بردی، پیش خانواده خود برگرد". و سپس رسول خدا(ص) او را طلاق داد. آن حضرت او را در ماه ذیقعده سال هشتم هجرت عقد کرده بود و وی در سال شصتم هجری از دنیا رفت. درباره سال و محل وفات ضحاک مطلبی نقل نشده است.

ضحاک و نمایندگان بنی‌کلاب

نقل شده، نمایندگان بنی کلاب در سال نهم هجری به حضور پیامبر(ص) می‌آمدند؛ ایشان سیزده مرد بودند که لبید بن ربیعه و جبار بن سلمی هم همراه شان بودند. مسلمانان آنها را در خانه رمله دختر حارث منزل دادند. میان جبار و کعب بن مالک دوستی بود و چون خبر ورود ایشان به کعب رسید، به دیدارشان شتافت و به آنها خیر مقدم گفت و هدیه‌ای به جبار داد و او را گرامی داشت. آنها به همراه کعب به حضور رسول خدا(ص) آمدند و به طریق اسلام سلام دادند و گفتند: ضحاک بن سفیان میان ما طبق احکام قرآنی و سنت‌هایی که شما فرمان داده اید، رفتار می‌کند و او ما را به پرستش خداوند فراخواند و ما به خدا و رسولش پاسخ مثبت دادیم. او زکات را از دولتمندان ما می‌گیرد و میان مستمندان ما تقسیم می‌کند.

دلاوری و شجاعت ضحاک

وی یکی از شجاعان و دلاوران نامی بود که در جنگ و رزم آزمایی با صد نفر برابری می‌‌کرد. چنان که پیامبر(ص) به طایفه بنی سلیم که در حدود نهصد نفر بودند، فرمود: "می‌خواهید مردی را به شما اضافه کنم که با صد مرد جنگی برابر است تا هزار نفر شوید؟" و سپس ضحاک بن سفیان را امیر استان ایشان قرار داد. ضحاک درباره حفظ پیامبر(ص) بی اندازه جدی بود و در موارد خطر با شمشیر کشیده بالای سر حضرت می‌ایستاد و از ایشان حفاظت می‌کرد.

عباس بن مرداس در این باره این‌گونه سروده است:

برادرمان را از برادرمان دفع (و حمایت) می‌کنیم و چنانچه وصالی ببینیم از خویشان مان پیروی خواهیم کرد.

در مکانی به نام اخشبین با او بیعت کردیم و در این مکان همانا با دست خدا بیعت کردیم.

در آن شامگاهی که ضحاک بن سفیان با شمشیر از رسول خدا حمایت می‌کرد و مرگ واقع شدنی بود (او از مرگ باکی نداشت).

ضحاک و جمع‌آوری زکات

روزی که رسول خدا(ص) از جعرّانه به مدینه برگشتند، روز جمعه و سه روز از ماه ذی قعده باقی مانده بود. ایشان بقیه ماه ذی قعده و ماه ذی حجه را در مدینه ماند و چون هلال محرم را دید، کارگزاران زکات را اعزام فرمود. پیامبر(ص) بریدة بن حصیب را به سوی قبائل اسلم و غفار فرستاد و گفته‌اند، کعب بن مالک را برای این کار مأمور کرد. هم چنین عباد بن بشر اشهلی را به سوی سلیم و مزینه، رافع بن مکیث را به سوی جهینه، عمرو بن عاص را به سوی فزاره، ضحاک بن سفیان کلابی را به سوی بنی کلاب، بسر بن سفیان کعبی را به سوی بنی‌کعب، ابن لتبیة ازدی را به سوی بنی ذبیان و مردی از بنی سعد بن هذیم را به سوی بنی سعد اعزام فرمود.

هدیه ضحاک به پیامبر(ص)

نقل شده، پیامبر(ص) تعدادی ماده شتر شیرده داشت که یک مرتبه هم در منطقه غابه دشمن آنها را غارت کرد. تعداد آنها بیست عدد بود و خانواده پیامبر(ص) از شیر آنها تغذیه می‌کردند. برخی از آنها بسیار پر شیر بودند. نهبان، آزاد کرده ام‌سلمه، نقل می‌کند که ام سلمه، می‌گفت: بیشتر و بلکه تمام خوراک ما در خدمت رسول خدا(ص) شیر بود و رسول خدا(ص) چند ناقه پرشیر داشت که در منطقه غابه بودند و هر یک از آنها را به یکی از زنان خود اختصاص داده بود.

واقدی از موسی بن عبیده و او از ثابت، آزاد کرده ام سلمه و او از ام سلمه نقل می‌کند که می‌گفت: ضحاک بن سفیان کلابی ناقه‌ای پرشیر به رسول خدا(ص) تقدیم کرد که نامش برده بود. شتری بهتر از آن ندیده بودم؛ به اندازه دو شتر شیر می‌داد و شامگاه آن را بر در خانه ما می‌آوردند. هند و اسماء آن را گاهی در حد و گاهی در جماء به چرا می‌بردند و وقتی آن را به خانه می‌آوردند، برای آن به اندازه یک چادر هم برگ و شاخه می‌آوردند. پیامبر(ص) غالباً آن را برای میهمانان خود می‌دوشید و آنان همگی کاملا سیر می‌شدند و اضافه آن را هم میان ما تقسیم می‌فرمود. این شتر، صبح‌ها هم شیر خوبی می‌داد.

ضحاک و غزوه بئر معونه

در غزوه بئر معونه قاتل عامر بن فهیره، مردی از بنی کلاب به نام جبار بن سلمی بود. او نقل می‌کرد که چون به عامر بن فهیره نیزه زدم، شنیدم که گفت: "به خدا سوگند، رستگار شدم!" من با خود گفتم: یعنی چه؟ این "رستگاری" چه معنایی دارد؟ پس از مدتی پیش ضحاک بن سفیان کلابی آمدم و داستان را برایش گفتم و پرسیدم: منظور از رستگاری" که او گفت، چیست؟ ضحاک گفت: "مقصود، بهشت است". و او اسلام را بر من عرضه داشت. پس من مسلمان شدم؛ چون آنچه قبلا از عامر بن فهیره و انتقال جسد او به آسمان دیده بودم، مرا شیفته اسلام کرده بود. ضحاک بن سفیان موضوع مسلمانی من و آنچه را که درباره جسد عامر دیده بودم، برای پیامبر(ص) نوشت و آن حضرت فرمودند: "فرشتگان، جسدش را به خاک سپردند و روحش در بهشت فرود آمد".

در همان شب که خبر بئر معونه به پیامبر(ص) رسید، خبر کشته شدن مرثد بن ابی مرثد و گروه محمد بن مسلمه هم به مدینه رسید. پیامبر یا فرمود: "این نتیجه عمل ابو براء است؛ من این مأموریت را نمی‌پسندیدم".

ضحاک و فرماندهی سریه بنی کلاب

رسول خدا لشکری به سوی قبیله قرطاء اعزام فرمود که ضحاک و اصید بن سلمه هم همراه شان بودند. مسلمانان در منطقه زج به آنها برخوردند و آنها را به اسلام دعوت کردند ولی آنها نپذیرفتند. پس مسلمانان با آنها جنگیدند و آنها را فراری دادند. این سریه در ماه ربیع الاول سال نهم هجری اتفاق افتاده است. پیامبر(ص) نامه‌ای برای حارثة بن عمرو بن قریط فرستاد و او و قبیله‌اش را به اسلام دعوت کرد. آنها نامه پیامبر(ص) را در آب شسته و با پوستی که باقی مانده بود، ته سطل خود را پینه زدند و از دادن پاسخ خودداری کردند.

ام حبیب، دختر عامر بن خالد بن عمرو بن قریط در این باره این شعر را سروده است:

ای پسر سعید! هرگز مایه خنده و مسخره دیگران مباش؛ و مواظب باش و با ریسمان محکمی خود را برای مقابله با ایشان قوی ساز.

ای پسر سعید! این قوم گروهی هستند که از هنگام بر پا شدن دین، با هر امیری مخالفت کرده‌اند.

به طوری که اگر از محمد(ص) هم نامه‌ای به آنها برسد، آن را با آب چاه محو می‌کنند و آن را می‌فشارند (از بین می‌برند).

چون با نامه رسول خدا(ص) چنین کردند، پیامبر(ص) فرمود: "چرا این کار را کردند؟ خداوند عقل آنها را زایل کند!" و لذا ایشان مردمی فرومایه و شتاب زده و بی‌ثبات بودند و کلام آنها هم هیچگاه مفهوم نبود. نامه پیامبر(ص) را مردی از تمرینه به نام عبدالله بن عوسجه در آغاز ربیع الاول سال نهم هجری برای ایشان برده بود.

واقدی می‌گوید: من برخی از افراد آن قبیله را دیدم که نمی‌توانستند درست صحبت کنند.

هم چنین عباس بن مرداس درباره این سریه این گونه سروده است:

کسانی که به عهد خود با تو وفا کردند؛ همان لشکری که فرمانده ایشان ضحاک بود.

تو او را فرمان دادی در حالی که او‌تر زبان بود و آن گاه که دشمن او را دربرگرفتند، گویا او تو را می‌دید.

گاه با دو دست به گردن‌ها گلاویز می‌شد و گاه با شمشیر برانی جمجمه‌ها را پاره می‌کرد.

ضحاک و غزوه حنین

در غزوه حنین، پیامبر(ص) عبدالله بن ابی حدود اسلمی را فرستاد تا از دشمن خبری بیاورد. او خبری از سپاه هوازن آورد که به جانب مکه در حرکت بودند. پس "پیامبر(ص) از صفوان بن امیه صد زره و به نقلی چهار صد زره قرض گرفت" و با دوازده هزار سپاهی از مدینه خارج شد که ده هزار نفر از آنها اهل مدینه و دو هزار نفر از مسلمانان مکه بودند. پیامبر(ص) عتاب بن اسید را در مکه جانشین قرار داد. از جمله کسانی که همراه پیامبر(ص) بودند، عباس بن مرداس، ضحاک بن سفیان کلابی و عده ای از طوایف عبس، ذبیان، مزینه و بنی اسد بودند.

ضحاک و نقل روایت

از ضحاک نقل شده که گفت: رسول خدا(ص) به من فرمود: "ای ضحاک! غذایت چیست؟" گفتم: گوشت و شیر. فرمود: "آیا می‌دانی که سرانجام چه می‌شود؟" گفتم: شما بهتر می‌دانید. فرمود: "خداوند، دنیا را بدان چه که خوراک فرزند آدم بدان می‌انجامد، مثل زده و تشبیه کرده است".

هم چنین نقل شده که ضحاک گفت: پیامبر(ص) مرا به سوی قومی از عرب فرستاد و در نامه‌ای که به من نوشت، به من فرمود که زن اشیم ضبابی از دیه همسرش ارث می‌برد. عمر عقیده داشت که دیه فقط به قوم مرد تعلق می‌گیرد؛ اما بعد از شنیدن سخن ضحاک، به آن عمل می‌کرد. از ضحاک، سعید بن مسیب و حسن بصری دوسری روایت نقل کرده‌اند.

معاویة بن ضحاک

ضحاک پسری به نام معاویه داشت که در جنگ صفین، پرچم‌دار بنی سلیم در سپاه معاویه بود ولی دشمن اهل شام بود و به اهل عراق و علی بن ابی طالب(ع) مخفیانه مهر می‌ورزید و گزارش‌هایی را به وسیله عبدالله بن طفیل عامری برای علی(ع) می‌فرستاد.

روزی به عبدالله بن طفیل پیام داد و گفت: "من شعری می‌سرایم که به وسیله آن شامیان را نگران و معاویه را پریشان خاطر کنم". معاویه نمی‌توانست او را به هیچ وجه متهم کند؛ زیرا مردی دلیر و با فضل و سخنور بود. وی شبانه چنان که یارانش بشنوند چنین خواند:

ای کاش! این شب تا ابد بر ما ادامه داشته باشد و ما فردایی به دنبال آن نبینیم.

و ای کاش! اگر امشب فردایی دارد، ما را به مدار ستارگان دوردست راه گریزی باشد.

از علی(ع) بپرهیز که او تا زمانی که حج روندگان، حج می‌روند (تا ابد) در موعدی تخلف نخواهد کرد.

اما چرا من در این سرزمین هستم؟ نه، من در این جا اقامتی ندارم، گر چه لازم باشد از جابلقا بالا رود.

گویا علی(ع) را می‌بینم که در میان مردم، سر خود را برهنه کرده و بر پشت مرکب راهوار خود است.

در حالی که در لابه لای امواج مرگ شناور است، در میان یارانی که در لابلای گرد و خاک، محمد را صدا می‌زنند.

اسب سواران بدر و بنی نضیر و خیبر و أحد که شمشیرهای براق (هندی) را از خون دشمن سیراب می‌کنند.

آنها که در روز حنین گروهی از احزاب را از پیامبرشان دفع کردند، تا پراکنده شدند.

آنجا که حتی پیرزن به فرزند خود نگاه نمی‌کند؛ گر چه با زبان بسیار بگوید: جانم به قربانت.

به پسر حرب بگو: چه کار خواهی کرد؟ آیا پایداری می‌کنی؟ با ما تو را فرومایه گریزان از جنگ بخوانیم؟

یقین دارم این قوم در قرارگاهی که او ایشان را گماشته، پایداری نمی‌کنند و میدان را تهی می‌گذارند.

از این رو چاره‌ای نداریم جز آنکه شام را آشکارا ترک گوییم؛ هر چند لاف زن، جوش و خروش برآورد .

چون اهل شام شعر او را شنیدند، وی را نزد معاویه آوردند و او کمر به قتلش بست، اما قوم وی از او حمایت کردند و معاویه او را از شام تبعید کرد و او به مصر رفت. معاویه از تبعید او پشیمان شد و گفت: "به خدا، شنیدن گفته سُلَمیّ بر اهل شام ناگوارتر از دیدار با علی است؛ چه تأثیر کلامی دارد! - خدای او را بکشد. اگر فراسوی جابلقا هم جایی بیابد (با قدرت کلام خود) به آن نیز رخنه می‌کند.

منابع

• عسکری، عبدالرضا، مقاله «ضحاک بن سفیان»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۵