آشتی در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آشتی است. "آشتی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آشتی در قرآن | آشتی در حدیث | آشتی در معارف دعا و زیارات | آشتی در کلام اسلامی | آشتی در اخلاق اسلامی | آشتی در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آشتی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• رفع اختلاف و ایجاد صلح و دوستی- معادل این واژه در قرآن، کلمات "صلح"، "سلم"، "اصلاح" و گاه "توفیق" است و کاربرد آن معمولاً بعد از ایجاد رنجش، قهر و اختلاف و منازعات خانوادگی یا اجتماعی در میان افراد می‌باشد. "تألیف قلب یا قلوب" از دیگر واژه‌های همسوی با آن است: کلمات صلح و سلم، از کلمات کلیدی قرآن کریم است که در کانون معناشناختی آن کلماتی همچون، ایلاف، توفیق، رحمت، اَلَّف، مؤلَّفه، شفع، اصلاح و ضد آنها چون: فساد، افساد، مخاصمه، جدل، احتجاج، بغی، ظلم و جور وجود دارد.
• اهمیت صلح و آشتی تا به آن حد است که مؤمنان همگی مأمور به تحقق آن شده‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾؛ بنابراین اعراض از سلم به معنای پیروی از گام‌های شیطان است و از طرفی فرمان به اصلاح ذات البین می‌دهد: ﴿وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ﴾ و با بیان آیه ﴿وَالصُّلْحُ خَيْرٌ﴾ اهمیت و فلسفه آشتی را بیان می‌دارد: ﴿وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾؛ صلح‌ورزی و تقوا پیشگی، آمرزش الهی را به دنبال دارد.
• قرآن کریم، صلح و آشتی را از نعمت‌های بزرگ الهی برشمرده و آشتی‌دهندگان را وعده پاداش عظیم داده است: ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا﴾ و ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾. به ویژه برای آشتی میان دو گروه متخاصم از مؤمنان، امر به اصلاح میان آنان شده است: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا﴾. متخاصمان نیز باید خود قصد اصلاح داشته باشند تا اقدام به اصلاح مؤثر واقع شود و توفیق صلح و آشتی نصیبشان گردد: ﴿إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا﴾ و هر یک از طرفین دعوا که راه عفو و اصلاح در پیش گیرند، مشمول پاداش الهی نیز می‌شوند": ﴿فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ﴾؛ زیرا نیکی و بدی یکسان نیست. بدی را باید با آنچه بهتر است دفع نمود، آنگاه میان دو دشمن، دوستی صمیمانه برقرار می‌شود ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾.
• در اختلافات خانوادگی، انتخاب داور پیشنهاد شده است که البته چنین امری اختصاص به امور خانوادگی ندارد و در منازعات اجتماعی هم انتخاب قاضی از دو طرف میتواند راهگشا باشد و آشتی را برقرار نماید: ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا﴾. مراد از شقاق، جدایی و کدورت میان زن و شوهر است و انتخاب داور در میان آنان می‌تواند از طرف آن دو (زن و شوهر) و یا از علی طرف مؤمنان و یا از سوی حکومت اسلامی باشد. قرآن سفارش می‌کند که داوران از میان خانواده زن و مرد برگزیده شوند، زیرا خویشاوندان به خصوصیات اخلاقی و نقص و کمال آنها آشناترند و در نتیجه داوری آنان مؤثرتر و مفیدتر خواهد بود.
• نقش آشتی و ایجاد دوستی در میان گروه‌های مؤمنان در سطوح مختلف اجتماعی و بین‌المللی و حفظ روابط و ایجاد تعادل و توازن سیاسی، حائز اهمیت بیشتری است. این امر در مناسبات جهانی و میان ملل و اقوام گوناگون می‌تواند زمینه‌ساز صلح جهانی گردد. خطابات قرآنی به صورت ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ﴾ در نهایت می‌تواند منادی وحدت جهانی به سوی تحقق کرامت انسانی و بروز و ظهور آن در میان ملیت‌های گوناگون باشد؛ زیرا اصل ماده "صلح" و "اصلاح" به تصریح کارشناسان لغت عرب همچون خلیل بن احمد فراهیدی، فیومی، جوهری، ابن فارس و راغب اصفهانی ذیل واژه صلح در برابر "فساد" و "افساد" است و قرآن به صراحت تعبیر و ﴿وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ﴾ را به کار برده است ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾؛ ﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا﴾؛ ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾؛ ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾؛ و نیز تعبیر ﴿الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ و ﴿وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ﴾؛ ﴿وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. گویای آشتی و روابط حسنه میان همه انسان‌هاست؛ به ویژه آنکه اسلام، دین جهانی و مدعی هدایت همه بشریت است. همچنین واژه "سِلم" به معنای سازش و ترک کینه‌توزی و ستیز و مخاصمه در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ و ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ است و کلمه "توفیق" به معنی همگام کردن، سازش دادن، آشتی دادن، همفکرنمودن در آیات ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا﴾ و ﴿فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاءُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا إِحْسَانًا وَتَوْفِيقًا﴾ و حتی واژه "شفع" به معنای ضمیمه کردن چیزی به چیز دیگر در آیه ۸۵ نساء گویای همین امر است.
• موضوع "آشتی" در دین اسلام و در تمام ادیان آسمانی به عنوان راه حلی برای اختلافات و رفع منازعات در سرلوحه وظایف پیامبران ثبت گردیده است: ﴿وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ﴾ بر این اساس پیامبران، موظف به داوری در میان مردم در باب منازعات اجتماعی آنها و ایجاد آشتی در میان آنان بوده‌اند و درباره روش آشتی هم از راه تحریک عاطفه برادری، عفو و اغماض و گذشت از حقوق شخصی، موعظه و نصیحت و وعده‌های پاداش اخروی سفارش‌های لازم در قرآن و روایات دیده می‌شود. با این همه آشتی با دشمنان محارب در صورتی که منجر به وهن و سستی و ذلّت مؤمنان بشود و دشمنان را سلطه، و قدرت بخشد روا دانسته نشده است: ﴿فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ﴾.

آشتی در قرآن

• به‌این موضوع درآیات فراوانی‌پرداخته شده و برگرفته از واژگان قرآنی ذیل است:

1. اصلاح ، مصدر ثلاثی مزید از ریشه صَلُحَ است. لغویانی چون راغب اصفهانی، ابن فارس، جوهری، و فیومی، صلاح را در برابر فساد و اصلاح را در برابرِ اِفساد دانسته‌اند.

• روشن‌ترین آیه‌ای که با استفاده از واژه اصلاح به این مبحث پرداخته، نخستین آیه انفال است: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ﴾ . "اصلاح ذات‌البین" با استفاده از همین آیه، اصطلاح شده است.
• آیات دیگری‌ که واژه‌ اصلاح ‌به معنای آشتی درآنها به کار رفته، عبارت است از:

• ﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾
• ﴿وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾
• ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا﴾
• ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾
• ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾،
• ﴿وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾
• ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾
• ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾
• ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾
• ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾

1. "تألیف" به معنای جمع کردن، نزدیک کردن دو چیز یا دو شخص به یک‌دیگر است. این واژه در آیات ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ ، ﴿وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ به این معنا آمده است.
2. "سِلْم" به معنای صلح، سازش و ترک مخاصمه است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾.
3. "صلح" اسم مصدر به معنای سازش و از میان بردن دشمنی بین مردم است و دو بار در آیه ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ آمده است.
4. "توفیق" به معنای هم‌فکر کردن، سازش و آشتی دادن بین دو نفر است. این واژه در آیات ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا﴾، ﴿فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاءُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا إِحْسَانًا وَتَوْفِيقًا﴾ آمده است.
5. "شَفع" به معنای انضمام چیزی به چیز دیگر است و در آیه ﴿مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْهَا وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقِيتًا﴾ به معنای شفاعت برای کار خیر آمده است.

اهمیت آشتی

• از مجموع آیات قرآن، اهمّیّت صلح و سازش استفاده می‌شود که می‌توان آن را در مجموعه ذیل عنوان کرد:

خداوند، زمینه ساز آشتی

• قرآن، صلح و سازش را از نعمت‌های بزرگ الهی برشمرده: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ شأن نزول آیه را دو قبیله اوس و خزرج دانسته‌اند که سال‌های متمادی (۱۲۰سال) باهم جنگ داشتند. واختلاف آنان به حدّی بود که خداوند به پیامبر می‌فرماید: ﴿وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾.

وجوب آشتی بر همگان

• خداوند متعالی در این باره، اوامر مؤکّدی را متوجّه مؤمنان کرده است. در آیه‌ای، همه آنان را به داخل شدن در صلح و آشتی امر کرده: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ در آیه‌ای دیگر مؤمنان را برادر یک‌دیگر دانسته و آنان را به اصلاح میان خود سفارش فرموده است: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ و در آیه‌ای، برای رفع نزاع بین زوجین، به انتخاب و فرستادن داور فرمان داده است: ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا﴾ و.... از این اوامر به دست می‌آید که اصلاح میان مؤمنان، اهمّیّت فراوانی دارد.

پاداش آشتی دهندگان

• هرکس شفاعتی پسندیده کند، برای او از آن نصیبی خواهد بود: ﴿مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْهَا وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقِيتًا﴾. قرطبی در ذیل آیه می‌گوید: هرکس بین دو نفر اصلاح کند، سزاوار پاداش است..
• خداوند در دیگر آیات، به مصلحان تقوا پیشه، وعده بهره‌مندی از آمرزش و رحمت خویش را داده است: ﴿وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ در آیه ﴿ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ نیز به اصلاح دهندگان با نیّت کسب رضایت خداوند، وعده پاداشی عظیم داده شده است.

استفاده از احکام ثانوی برای آشتی دادن

• آشتی میان مؤمنان چنان اهمیّتّی دارد که برای تحقّق آن، بعضی از امور حرام، مباح دانسته شده است؛ از جمله:

1. دروغ: برخی مفسّران در تفسیر آیه ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ با استفاده از روایات گفته‌اند: ایجاد خوش‌بینی و الفت میان مردم، حتّی با سخن دروغ نیز کاری پسندیده است و این در صورتی است که منفعت اصلاح، بیش از منفعت راست‌گویی، و مفسده دروغ، کم‌تر از مفسده قهر و دوری دو مؤمن باشد. امام صادق(ع) در روایتی سخن‌ها را سه قسم می‌داند: راست، دروغ و اصلاح بین‌الناس، و آن این است که از کسی سخنی را درباره شخصی می‌شنوی که اگر او آن را بشنود، ناراحت می‌شود و رابطه آنها به فساد می‌گراید؛ ولی اشکالی ندارد که تو به جای گفتن حقیقت به وی بگویی که فلانی درباره‌ات سخنان نیک می‌گفت و از تو ستایش می‌کرد.
2. نجوا: سخنان درِ گوشی، عملی شیطانی است: ﴿إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّيْطَانِ ﴾ امّا در بعضی موارد، از جمله اصلاح میان مردم، خداوند آن را نیکو شمرده: ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ راز جواز نجوا برای اصلاح این است که گاهی لازم است با هر کدام از دو طرفِ دعوا که در یک مجلس حاضرند، جداگانه نجوا شود تا نقشه اصلاحی بهتر به اجرا در آید.
3. عدم تحقّق سوگند: سوگندهایی که برخاسته از اراده و قصد قلبی باشد، تعهّدآور است ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ امّا اگر کسی بر ترک اصلاح میان مردم سوگند خورده باشد، وفا به آن لازم نیست: ﴿وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ در شأن نزول این آیه چنین آمده است: عبدالله‌ بن رواحه سوگند یاد کرده بود که به خانه دامادش نرود و با او سخن نگوید و میان او و دخترش اصلاح نکند که این آیه نازل شد و سوگند او را بی‌اعتبار دانست.
4. تغییر وصیّت: قرآن تبدیل و تغییر وصیّت را گناه شمرده است ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ امّا در صورت بیم از جفای وصیّت کننده به وارث می‌توان به اصلاح وصیّت اقدام کرد: ﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ به نظر بیش‌تر مفسّران، مقصود از ﴿ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾ گناه‌کار نبودن مصلح در تغییر وصیت است؛ البتّه این احتمال هم وجود دارد که آیه به اصلاح وصیّت از سوی خود موصی و در زمان حیات او مربوط باشد.
5. قهر و تنبیه بدنی: زنانی را که از نافرمانی آنان بیم دارید، نخست پندشان دهید؛ بعد در خواب‌گاه از ایشان دوری گزینید واگر آن‌هم تأثیر نکرد، آنان را تنبیه بدنی کنید: ﴿وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ ﴾ این اقدام‌ها در صورتی جایز است‌که نشوز زن به مرحله شدیدی رسیده باشد و به قصد اصلاح و استمرار زندگی زناشویی صورت گیرد، نه به قصد انتقام و تشفّی دل. تنبیه بدنی باید ملایم و ضعیف باشد؛ به طوری که موجب شکستگی، مجروح شدن یا کبودی بدن نشود.
6. جواز جنگ با مؤمنان: قرآن، جلوگیری از ظلم و برقراری سازش میان دو گروه از مؤمنان را هرچند به جنگ با ظالم بینجامد، لازم شمرده است: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ برخی بغی را به تعدّی و تجاوز تفسیر کرده و گفته‌اند: مقصود آیه، نزاع و کشمکش‌هایی است که میان دو گروه از مؤمنان رخ می‌دهد. بعضی از شأن نزول‌هایی که برای این آیه نقل شده نیز این معنا را تأیید می‌کند؛ البتّه استفاده از قدرت در راه‌اصلاح میان مؤمنان در صورتی جایز است که اختلاف از طریق مسالمت‌آمیز حل نشود .

موانع آشتی

• عوامل اختلاف عبارت است از:

1. پیروی از شیطان: تبعیّت از شیطان ، مانع صلح میان مؤمنان است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ این آیه، پیروی از شیطان را در برابر سازش بیان کرده، انسان را بر سر دو راهی قرارمی‌دهد: یا داخل شدن در صلح و آشتی و یا پیروی از گام‌های شیطان که عین اختلاف و فساد است.
2. دنیاطلبی: از تو درباره انفال می‌پرسند، بگو: انفال به خدا و فرستاده او اختصاص دارد؛ پس از خدا پروا دارید و با یک‌دیگر سازش کنید: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ در شأن نزول آیه آمده: مسلمانان بر سر تقسیم غنایم جنگ بدر اختلاف کردند و هریک از آنان سهم بیش‌تری را می‌طلبید. (قرائتِ ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ﴾ = از تو انفال می‌طلبند»، مطلب را روشن‌تر می‌سازد.) خداوند با قرار دادن اموالِ به جای مانده در اختیار پیغمبر، اختلاف مسلمانان را از بین برد .
3. بخل: ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ . در این آیه، به سرچشمه بسیاری از نزاع‌ها بدین بیان اشاره شده است: طبیعت آدمی بر اثر غریزه حبّ ذات درمعرض بخل قرار دارد و هرکس می‌کوشد تمام حقوق را دریافت کند؛ بنابراین اگر زوجین به این حقیقت توجه داشته باشند و گذشت پیشه کنند، نه تنها ریشه اختلاف‌های خانوادگی می‌خشکد که بسیاری از کشمکش‌های اجتماعی نیز از بین می‌رود. آزمندی، مانع عمده آشتی است و در ظاهر، عنوان کردن بخل پس از صلحی که مستلزم گذشت از حقوق است، چنین معنا می‌دهد که نپذیرفتن صلح بر اثر بخل است.
4. نشوز و برتری‌جویی: اصل اوّلی در محیط خانواده؛ دوستی، صلح و آشتی است؛ ولی گاهی برتری‌جویی زن یا شوهر و عدم رعایت حقوق یک‌دیگر، موجب از بین رفتن دوستی، بروز اختلاف و کینه‌توزی می‌شود؛ در این صورت، قرآن به زوجین و دیگران سفارش می‌کند که آرامش را با ملاطفت و حسن تدبیر، به خانواده بازگردانند. ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَالَّلاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلاَ تَبْغُواْ عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا إِن يُرِيدَا إِصْلاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا ﴾.

وظایف متخاصمان در آشتی

1. قصد اصلاح: در مرحله نخست، متخاصمان خود باید قصد اصلاح داشته باشند تاخداوند نفرت را به دوستی تبدیل سازد: ﴿ إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا ﴾ اگر متخاصمان چنین نیّتی نداشته باشند، کوشش دیگران نیز فایده‌ای نخواهد داشت؛ گرچه تمام همّت و سعی خویش را به کار بندند.
2. عفو و گذشت: متخاصمان برای سرعت بخشیدن به آشتی، مناسب است از برخی حقوق خویش بگذرند. به نظر بیش‌تر مفسّران در ذیل آیه ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ برای بازگشت آرامش به خانواده و استمرار زناشویی، راه‌هایی مانند بخشیدن قسمتی از مال به زن یا چشم‌پوشی از مهریّه یا حقّ هم‌خوابگی و نفقه و پوشش برای زنان وجود دارد. در آیه‌ای دیگر آمده است: کیفر بدی، مانند آن بدی است؛ پس هرکه درگذرد و اصلاح کند، پاداش او بر عهده خدا است: ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ قرطبی در ذیل این آیه از ابن‌عباس روایت می‌کند: کسی‌که ازحق قصاص بگذرد و بین‌خود و دشمنش اصلاح کند، پاداش او بر خدا است.
3. نیکی در برابر بدی: بالاتر از عفو، پاسخ بدی با نیکی است. قرآن می‌فرماید: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾ از آنجا که رسیدن به این مقام، به خودسازی نیاز دارد، در آیه بعد می‌گوید: به این خصلت نمی‌رسند، مگر کسانی که صبر و بهره بزرگی از ایمان دارند: ﴿وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾.

وظایف مؤمنان و حکومت، در آشتی

پیش‌گیری ازبروز اختلاف

• ﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ به نظر بیش‌تر مفسّران، سیاق آیه بر پیش‌گیری از اختلاف وارثان دلالت می‌کند که بر وصی یا حاضران در مجلس وصیّت یا هر که وظیفه امر به معروف و نهی از منکر دارد، لازم است موصی را به رعایت عدالت و عمل به وظیفه سفارش کنند و مانع تحقّق چنین وصیّتی شوند .
• برخی نیز معتقدند: این وظیفه حکومت اسلامی است که با اصلاح وصیّت براساس حقّ و عدالت، زمینه بروز اختلاف را از بین ببرد .

میانجی گری در رفع اختلاف

• مؤمنان و حکومت وظیفه دارند در رفع اختلاف بکوشند: ﴿َ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ﴾ و در این راه جایز است از برخی امور حرامی که مباح شمرده شده نیز استفاده کنند. (اهمّیّت آشتی، همین مقاله) لکن در قلمرو اختیارات مؤمنان و حکومت گفته‌اند: در اصلاحِ از طریق گفت‌وگو اجازه حاکم شرع لازم نیست؛ امّا در مرحله شدّت عمل، اجازه حکومت اسلامی یا حاکم شرع ضرورت دارد، مگر در مواردی که دسترس نباشد که در اینجا نوبت به مؤمنان عادل و آگاه می‌رسد. به نظر طبری در مواردی که یکی از گروه‌های درگیر، حاضر به صلح نباشد، بر امام مسلمانان واجب است با آنها بجنگد تا به پذیرش صلح و آشتی رضایت دهند.

انتخاب داور

• هرگاه شدّت اختلاف، اقدام‌های پیش‌گیرانه را بی‌اثر کند، تعیین داور ضرور است: ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا﴾ البتّه این آیه به اختلاف‌های خانوادگی مرتبط است؛ ولی انتخاب داور به این مورد اختصاص ندارد و برای حلّ همه اختلاف‌های جامعه می‌توان داور تعیین کرد. از امام‌باقر در پاسخ به اعتراض گروهی از خوارج به پذیرش حکمیّت از سوی علی(ع) روایت شده که خداوند، خود تعیین داور را تشریع کرده است؛ آنجا که می‌فرماید: ﴿ فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا ﴾ شقاق به معنای نصف شدن شی‌ء و دراینجا کنایه از شدّت کدورت است. گویا استمرار اختلاف بین زوجین موجب دونیمه شدن الفت و تبدیل آن به کینه شده است. در اینکه انتخاب داور در اختلاف‌های خانوادگی برعهده کیست، رأی مفسّران مختلف است. به نظر برخی، خود زوجین یا اهل آنها داور را برمی‌گزینند . عدّه‌ای نیز وظیفه مؤمنان می‌دانند؛ امّا بیش‌تر مفسّران بر این عقیده‌اند که تعیین داور، وظیفه حکومت اسلامی است و همین نظر از امامان نیز روایت شده است. برخی مسأله انتخاب داور را به موارد توافق و سازش دادن زن و شوهر اختصاص داده و گفته‌اند: داوران باید درباره طلاق، با زوجین مشورت کنند صورت رضایت زوجین، چنین حقّی خواهند داشت. این نظر از امامان(ع) نیز روایت شده است . رأی دیگر این است که داوران برگزیده از جانب مردم یا حکومت اختیارات تام دارند. روایات متعدّدی از امام علی(ع) نیز همین نظر را تأیید می‌کند.

ویژگی‌های داور

• با توجّه به اینکه داور نقش اصلاح‌گری را انجام می‌دهد؛ شایسته است افزون بر شرایط عامّه تکلیف یعنی بلوغ، عقل، حرّیت و اسلام، ویژگی‌های ذیل را نیز داشته باشد:

1. خویشاوند بودن: قرآن در اختلاف‌های خانوادگی سفارش می‌کند که داوران از میان خانواده زن و مرد برگزیده شوند. ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا﴾ آنان امتیازهایی دارند که دیگران فاقد آن هستند. خانواده کانون احساسات است و خویشاوند بهتر می‌تواند بر احساسات تأثیر بگذارد. از طرفی، اسرار خانواده پوشیده می‌ماند. دل‌سوزی خویشاوند، بیش‌تر از بیگانه است؛ افزون بر این، زوجین‌اسرار خودرادر حضور خویشاوند بهتر از بیگانه آشکار می‌کنند . به نظر برخی، خویشاوند بودن در داور شرط نیست و ذکر «اهل» درآیه برای افضلیّت است.
2. رعایت تقوای الهی: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ از پیامبر(ص) نیز روایت شده که فرمود: آشتی بین مسلمانان روا است؛ مادامی که حلالی‌را حرام و حرامی را حلال‌نکند.
3. عدالت‌جویی: معنای حکمیّت، نگاه عادلانه است و داور نیز مانند قاضی باید به دو طرف درگیری به طور مساوی بنگرد تا بتواند بین آنها آشتی برقرار کند. قرآن می‌گوید: ﴿ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ ﴾ و اصلاح بالعدل، فقط به زمین گذاشتن سلاح و فرونشاندن اختلاف نیست؛ بلکه با اجرای عدالت و تأمین حقوق متخاصمان حاصل می‌شود؛ بدین معنا که اگر از متخاصمان، حقّی پایمال شده یا خونی ریخته شده است که منشأ درگیری بوده، باید جبران شود وگرنه اصلاح «بالعدل» نخواهد بود.
4. خیرخواهی و رازداری: داوران تَحکیم باید اراده اصلاح داشته باشند؛ زیرا اگر نیّت آنها خیر باشد و دل‌سوزانه وارد میدان شوند، خداوند نیز میانجی‌گری آنها را مبارک و بین متخاصمان، الفت برقرار می‌کند. رمز تأکید قرآن بر گزینش داور از میان خویشاوندان، این است که آنها دل‌سوزتر و بر حفظ اسرار خانواده جدّی‌ترند. برخی گفته‌اند: حکمین باید بر حفظ آبروی خانواده حریص و درباره کودکان خردسال دل‌سوز باشند.
5. انگیزه الهی: مصلح اگر برای طلب خشنودی خدااین کارراانجام دهد، از پاداش عظیم الهی بهره‌مند خواهد شد. ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ از این آیه به دست می‌آید که نیّت مصلح ‌دراصلاح میان مردم باید کسب رضای الهی باشد، نه اغراض مادّی و دنیایی؛ در نتیجه، متخاصمان نیز هنگامی که صدق نیّت او را ببینند، سخن‌اورامی‌پذیرند واصلاح برقرار خواهد شد.

منابع

1. صادقی فدکی، سید جعفر، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱

پانویس