علم شأنی معصوم
- اين مدخل از زیرشاخههای بحث علم معصوم است. "علم شأنی معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسشهای عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- علم «شأنی»، «اشائی»، «استعدادی»، «ارادی» و «اختیاری» همه عناوینی هستند برای یک موضوع و آن عبارت است از علمی که به صورت «بالفعل» نزد معصوم حاضر نباشد، اما هر وقت اراده کند از علوم مورد نیاز خود آگاه میشود. لذا در مباحث وابسته به علم معصوم به طور عام یا علم امام به طور خاص، منظور از «علم شأنی»، همان «علم اشائی»، «علم استعدادی»، «علم ارادی» و «علم اختیاری» است.
چیستی علم شأنی
- در مورد علم امام دو نظریه وجود دارد عدهایی با توجه به برخی از روایات قائلند علم امام شأنی و ارادی است و گروهی دیگر با توجه به روایات دیگر، قائل به فعلی بودن علم امام هستند.
- مراد از علم غیب شأنی یا اختیاری امام آن است که ممکن است علم غیب به صورت فعلی و آنی نزد امام حاضر نباشد، اما هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه میشود.[۱] البته این اراده نیز با اذن و رضاى خدا انجام میگیرد.[۲] علم شانی در برابر علم حضوری امام است، در علم حضوری، کشف شدن معلومات نزد امام بالفعل است، در مقابل کشف شدن شأنی که با قوه و ارادۀ امام صورت میگیرد و از آن به "لو شاء أن یعلم لعلم" تعبیر شده است.[۳] به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است، که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا میکند و البته گاهی هم بدون اراده و در خواب و رؤیا این علم حاصل میشود.[۴] باید توجه داشت، اگر امام در موقعیتی قرار گیرد که علم جدیدی بخواهد، خداوند او را عالم میکند.[۵] به بیانی دیگر، امام به غیب مطلق و نامحدود احاطه ندارد و چنان نیست که بالذات و بالاستقلال همه چیز را بداند، لکن با این جهت هم منافات ندارد که در مواقع لازم و ضروری بتواند با جهان غیب ارتباط پیدا کند و حقایقی را دریافت نماید. بنابراین، باید بگوییم امام میتواند در موارد لازم و ضروری با جهان غیب تماس بگیرد و اطلاعات لازم را تحصیل کند.[۶] برخی از بزرگان در تعریف علم ارادی چنین آوردهاند:[۷] "مراد از علم حضوری یا ارادی، علمی است که از جانب خداوند سبحان از راه الهام یا دمیدن در گوش یا تعلیم رسول اکرم و یا اسباب دیگر عطا و افاضه شده است. این علم از ویژگیهای امام بوده و دیگران بهرهای از آن ندارند".[۸]
- در برابر علم شأنی، علم فعلی قرار دارد، مراد از علم فعلی علمی است که از مرتبۀ قوه و استعداد گذشته و به مرتبه فعلیت رسیده است.[۹] مطابق علم فعلی امامان(ع) همه چیز را بالفعل میدانند، جز بخش ویژهای که مخصوص ذات پاک خداوند است مانند علوم پنجگانه که در سوره لقمان آمده مانند علم به کنه ذات پروردگار، اسماء و صفات او.[۱۰] از علم فعلی به حضوری و احاطی نیز تعبیر شده است.[۱۱] برخی قائلند: "تمامی اوصاف امام(ع) و کمالات وی در مقام فعلیت و در مرحله موجودیت است؛ یعنی امام، عالِم است فعلاً و دارای مقام علم فعلی است و اوصافش از علم و غیر آن در مرحله شأنیّت نیست".[۱۲]
ادلۀ روایی علم شأنی معصوم
- کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به چهار دسته از روایات استدلال کردهاند[۱۳] و مضمون آنها این است، اهل بیت (ع)هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه میسازد،[۱۴] اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمیکنند که آن را بدانند.[۱۵]
- دستۀ اول، سه روایت مختلف از امام صادق(ع)[۱۶] که فرمودند: "امام هر گاه بخواهد میداند و یا هر وقت بخواهد خداوند آگاهش میکند":[۱۷] «إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»، «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ أُعْلِم» و «إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ».[۱۸] این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کردهاند.[۱۹]
- دستۀ دوم، روایاتی که مسئله قبض و بسط علم اهل بیت (ع)را مطرح میکنند. معمر بن خلاد از امام کاظم (ع)پرسید آیا شما علم غیب میدانید؟ امام در پاسخ فرمودند:[۲۰] «امام باقر (ع)فرموده است: علم برای ما گشایش مییابد و ما آگاهی مییابیم و گرفتگی مییابد و دیگر آگاهی نمییابیم.»[۲۱] ملامحمد صالح مازندرانی در شرح این روایت مینویسد:[۲۲] "منظور از بسط علم، فعلی بودن آن است و مراد از قبض عدم فعلیت علم، گرچه با توجه و التفات میداند.[۲۳]
- دستۀ سوم، روایاتی که مربوط به افزایش علوم آنان است و اگر علوم آنان فعلی بود، افزایش آن معنای معقولی نداشت. زراره میگوید از امام باقر (ع)شنیدم میفرمود:[۲۴] «اگر علم ما فزونی نمییافت، پایان میپذیرفت.» عرض کردم: "چیزی بر شما افزوده میشود که پیامبر خدا (ص) آن را نمیدانست؟" فرمود: «هر گاه بنای افزایش علم باشد، نخست بر پیامبر خدا (ص) و سپس بر امامان (ع)عرضه میشود تا به ما میرسد.» امام صادق (ع)نیز میفرماید:[۲۵] «شب جمعهای نیست مگر اینکه اولیای خدا سرور ویژهای دارند، هنگامی که شب جمعه فرا میرسد رسول خدا (ص) با عرش ارتباط برقرار میکند و من نیز همراه او با عرش تماس حاصل میکنم و در نتیجه با علمی که از آنجا بهره بردم باز میگردم و اگر این نبود قطعاً آنچه در نزد ماست پایان میپذیرفت.» در تبیین این روایت چنین گفته شده است:[۲۶] "اشکال ندارد که "اذا شاءوا علموا" از راه صعود ارواح آنها در شبهای جمعه باشد.[۲۷]
- دستۀ چهارم، روایاتی که نشانگر عدم آگاهی اهل بیت (ع)به برخی موضوعات است و چون جهل و ناآگاهی با اصل علم اهل بیت (ع)منافات دارد، بنابراین توجیه صحیح اینها عدم فعلیت و إرادی بودن علم آنان است. در روایتی عمار ساباطی از امام صادق (ع)پرسید:[۲۸] آیا امام علم غیب میداند؟ امام فرمودند: «نه، اما هر گاه بخواهد بر چیزی آگاهی یابد، خداوند او را بدان آگاه میگرداند.»[۲۹]
نقد علم شأنی
- برخی از علما از این روایات پاسخ داده و وسعت علم غیب پیامبر (ص) و امامان (ع) را ثابت کردهاند. ایشان قائلند علم غیب به این معنا که، اگر امام اراده کند و بخواهد، خداوند او را از غیب آگاه میسازد، معنای مجازی است، معنای حقیقی علم غیب یعنی امام بالفعل و بدون هیچ قید و شرطی از غیب آگاه است، هر گاه علم غیب گفته شود همین معنا متبادر میشود و به علم ارادی مقید به مشیت اسم علم غیب اطلاق نمیشود، بلکه سلب این اسم از آن صحیح است.[۳۰] حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل میشود.[۳۱]
- البته به صورت کلی با تامل در مجموع روایات هم علم شأنی را میتوان برای امام اثبات کرد و هم علم فعلی را، چرا که در مورد روایات علم فعلی میتوان ادعای تواتر معنوی کرد. حال برخی روایات ـ مانند: روایت امام صادق (ع) که به مفضل فرمودند: «خداوند مهربانتر از آن است که اطاعت بندهای را بر بندگان واجب سازد و آنگاه اخبار آسمان را صبح و شام از او بازدارد.»[۳۲] و قید صبح و شام دلالت بر نوعی استمرار دارد، ـ دلالت بر علم فعلی امام دارند و برخی دیگر دلالت بر علم شأنی امام.[۳۳]
معصوم و علم غیب شأنی
- امامان(ع) هر وقت میخواستند چیزی از غیب بدانند به مقام نورانیّت[۳۴] (مقام باطنی) خود توجّه نموده و آن را میدانستند، ولی همیشه به آن مقام توجّه نداشتند، مانند فقیهی که تمام مسائل نزد او حاضر نیست، ولی ملکه اجتهاد را دارد که هرگاه مسئلهای از او میپرسند، به مَأخذِ حُکم رجوع نموده و آن را میداند.[۳۵] علم به همه چیز در دسترس امامان است، اما اگر مصلحت در ندانستن امری باشد اراده نمیکنند که آن را بدانند[۳۶] و اگر ارادۀ دانستن کرده باشند، خداوند ایشان را آگاه میکرد، این آگاهی حتی اموری که در پارهای روایات نفی شده مانند: خبر از زمان و مکان مرگ افراد و نزول باران را نیز شامل میشود، اگر آنها میخواستند به اذن الهی به همه این امور آگاه میشدند و از آن خبر میدادند گر چه در محورهایی مانند علم به وقوع قیامت هرگز وارد نشدند.[۳۷]
- ممکن است دلیل بالفعل نبودن همیشگی علم غیب برای آنان این باشد، باتوجه به اینکه اهل بیت (ع) لباس عالم مادی را پوشیدهاند و این عالم قابلیت نزول دفعی علم را ندارد لذا علوم به تدریج بر آنها نازل میشده است. تفاوت اهل بیت با سایر مردم در این مورد این است که ضعف قابلیت (ظرفیت دریافت علوم) در ایشان عرضی اختیاری است و در دیگران اضطراری ذاتی؛ یعنی هرگاه آنها اراده کنند خواهند دانست، البته اراده و مشیت آنها هم منوط به خواست خداوند است. امامان در حالت ظاهری مانند سایرین ممکن است به خیلی چیزها توجه نداشته باشند اما در حالت باطنی خود[۳۸] "لا يَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأْنٍ"[۳۹].[۴۰]
نتیجه گیری
- در مجموع پیامبر و امامان دو جنبه داشتهاند، جنبۀ ظاهری و بشری و جنبۀ باطنی؛ در جنبۀ ظاهری مانند سایر مردم بودند[۴۱] که از برخی امور اطلاع نداشتند، اما در جنبۀ باطنی و نوری، در موارد لازم و ضروری،[۴۲] اگر اراده میکردند با خواست خداوند از امور غیبی اطلاع پیدا میکردند،[۴۳] و اگر مصلحت در ندانستن بوده ارادۀ آگاه شدن را نمی کردند.[۴۴]
- البته باید توجه داشت بر طبق برخی روایات[۴۵] گاهی برای پیامبران و یا امامان علمی بدون اراده حاصل میشود، مانند حالت خواب یا مکاشفه و یا حتی در حالت عادی، در این حالت صرف توجه و التفات برای شهود و ادراک کافی است، یعنی بدون که امامان ارادهایی در حصول این علم داشته باشند خداوند متعال برخی علوم را به ایشان عنایت میکند.[۴۶]
پرسشهای وابسته
- علم شأنی یا استعدادی یا ارادی و اختیاری معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
- علم غیب شأنی یا استعدادی یا ارادی و اختیاری به چه معناست؟ (پرسش)
جستارهای وابسته
منبعشناسی جامع علم معصوم
منابع
- نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات.
- رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه.
- اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه.
- سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه.
- امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت.
- کاشفی، محمد رضا، راهنماشناسی.
- مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام.
- مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل.
- مهدیفر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن.
- قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت.
- بخاراییزاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت.
- واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل.
- قاضی طباطبایی، سید محمد علی، مقدمهای بر کتاب علم امام.
- طباطبایی، سید محمد حسین، بررسیهای اسلامی.
- وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)
- غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
- طباطبایی، سید محمد حسین، در محضر علامه طباطبایی.
- لطیفی، رحیم، علم غیب معصوم.
- فاریاب، محمد حسین، قلیزاده، امرالله، بازخوانی قلمرو علم امام در آیینه روایات.
- جزایری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان.
- طباطبایی، سید محمد حسین، علم امام و عصمت انبیاء و اوصیاء.
- نادم، محمد حسن، علم امام.
پانویس
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۸۰؛ رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه، ص دو فصلنامۀ مطالعات اهل بیت شناسی، ص ۱۷ و ۱۸؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص ۴۳؛ صمدی آملی، داوود، علم غیب، پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران
- ↑ ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج ۱۷، ص ۱۰۰؛ کاشفی، محمد رضا، راهنماشناسی، ص ۷۲
- ↑ ر.ک. طباطبایی، سید محمد حسین، بررسیهای اسلامی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۹۵ ـ ۲۹۸
- ↑ ر.ک. مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام، ص ۳۴
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. بخاراییزاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص ۱۹
- ↑ ر.ک. مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص ۸۹
- ↑ ر.ک. واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل، ص ۱۹۰ـ ۱۹۱
- ↑ ر.ک. قاضی طباطبایی، سید محمد علی، مقدمهای بر کتاب علم امام، ص ۴۹۵
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟؛ قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص ۴۶۲؛ مهدیفر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸ ـ ۲۲۴
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمد تقی، شرح دعای ۴۵ صحیفۀ سجادیه، وبگاه آیت الله مصباح
- ↑ هر سه روایت در: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۸
- ↑ ر.ک. مهدیفر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸ ـ ۲۲۴
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟؛ قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص ۴۶۲؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۸۰
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۶
- ↑ ر.ک. مهدیفر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸ ـ ۲۲۴
- ↑ مازندرانی، ملاصالح، شرح اصول الکافی، ج ۶، ص ۳۱
- ↑ ر.ک. مهدیفر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸ ـ ۲۲۴
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۵۵
- ↑ بصائر الدرجات ص ۳۶ و بحار الانوار، ج ۲۲، ص ۵۵۲ و ج ۲۶، ص ۹۰
- ↑ در محضر علامه طباطبایی، ص ۱۴۸
- ↑ ر.ک. مهدیفر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸ ـ ۲۲۴
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۷
- ↑ ر.ک. مهدیفر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸ ـ ۲۲۴
- ↑ ر.ک. لطیفی، رحیم، علم غیب معصوم، ماهنامۀ معرفت، ش ۴۸، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۴۰۱
- ↑ ر.ک. فاریاب، محمد حسین، قلیزاده، امرالله، بازخوانی قلمرو علم امام در آیینه روایات، فصلنامه معرفت، ش ۱، ص ۴۳ و ۴۴
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۲۶، ص ۱، ح ۱
- ↑ ر.ک. طباطبایی، سید محمد حسین، علم امام و عصمت انبیاء و اوصیاء ص ۳۲۶
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمد تقی، شرح دعای ۴۵ صحیفه سجادیه، وبگاه پدیدآورنده
- ↑ ر.ک. رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه، ص دو فصلنامۀ مطالعات اهل بیت شناسی، ص ۱۷ و ۱۸
- ↑ ر.ک. نادم، محمد حسن، علم امام، ص ۳۰۶ و ۳۰۷؛ جزایری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان، مکاتبه اختصاصی دانشنامه مجازی امامت و ولایت
- ↑ ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج ۱، ص ۲۰۱
- ↑ ر.ک. جزایری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان، مکاتبه اختصاصی دانشنامه مجازی امامت و ولایت؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تاریخچه و اقوال)، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام
- ↑ آیۀ ۱۱۰ سورۀ کهف: قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ
- ↑ ر.ک. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۹۵ ـ ۲۹۸
- ↑ ر.ک. طباطبایی، سید محمد حسین، علم امام و عصمت انبیاء و اوصیاء ص ۳۲۶
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمد تقی، شرح دعای ۴۵ صحیفه سجادیه، وبگاه پدیدآورنده
- ↑ مانند: نهج البلاغه(صبحی صالح)، ص ۹۹، خطبۀ ۷۰؛ امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «مَلَکَتْنِی عَیْنِی وَ أَنَا جَالِسٌ، فَسَنَحَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّه ... .» و ...
- ↑ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تاریخچه و اقوال)، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام