احمد بن حنبل در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احمد بن حنبل است. احمد بن حنبل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن حنبل در معارف و سیره رضوی - احمد بن حنبل در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن حنبل یکی از محدثان نام‌دار و پیشوای مذهب حنبلی است. وی مرویّ الاصل و از ناحیه پدر و مادر منسوب به خاندان عرب، شیبان بن ذهل بن ثعلبه است. پدرش محمد از جنگجویان و فرماندهان سپاه در مرو بود که در سنین جوانی از دنیا رفت. مادرش در حالی که به او آبستن بود، به بغداد آمد و احمد در سال ۱۶۴ﻫ.ق در بغداد متولد و در همان جا بزرگ شد.

احمد بن حنبل از حدود شانزده سالگی به فراگیری دانش پرداخت و برای این منظور مسافرت‌های زیادی به مناطق مختلف از جمله: کوفه، بصره، مکه، مدینه، یمن، شام و جزیره انجام داد.

از کسانی که احمد نزد آنان به فراگیری علم و حدیث پرداخت می‌‌توان از: ابراهیم بن سعد، هشیم بن بشیر، عباء بن عباد مهلبی، سفیان بن عیینه، قاضی ابویوسف (شاگرد ابوحنیفه) وکیع و محمد بن ادریس شافعی نام برد و در میان اینها از وکیع و هشیم بن بشیر بیشترین استفاده را برد.

آثار

از آثار فراوانی که از احمد بن حنبل در حدیث، عقاید، علوم قرآنی و تفسیر به جا مانده می‌‌توان کتاب‌های: مسند، التفسیر، الناسخ والمنسوخ، تاریخ المناسک الکبیر و الصغیر، العلل، الزهد، الرد علی الجَهْمیه را نام برد. مشهورترین کتاب او همان مسند است که شامل سی هزار حدیث است و از خود احمد بن حنبل نقل شده که این کتاب را از میان ۷۵۰۰۰۰ حدیث انتخاب کرده‌ام. همچنین از عبدالله بن احمد روایت است که: روزی ابوزرعه خطاب به من گفت: پدرت یک میلیون حدیث حفظ کرده است. گفتم: چطور گفت: آنها را شمرده و در ابوابی منظم کرده‌ام. عبدالله بن احمد می‌‌گوید: پدرم را در حالی که مویی از موهای بدن پیامبر گرامی(ص) را در دست داشت و آن را می‌‌بوسید و به چشمان خود می‌‌مالید و آن را در آبی قرار داده و آن آب را جهت شفا یافتن می‌‌آشامید، مشاهده کردم و نیز نقل می‌‌کند: درباره کسی که قبه منبر پیامبر اکرم(ص) را لمس کرده و تبرک می‌‌جوید و نیز درباره آنکه به حجره آن حضرت(ص) دست می‌‌کشد، از پدرم سؤال کردم، او گفت: هیچ اشکالی ندارد. خداوند ما و شما را از عقیده خوارج و از بدعت‌ها نگاه دارد.

برخی از عقاید احمد

او سعی داشت از دست‌رنج خویش امرار معاش کند و از هیچ کس هبه و صله نمی‌پذیرفت. وقتی به مرگ می‌‌اندیشید گریه می‌‌کرد و می‌‌گفت: ترس از مرگ مرا از خوردن بازمی دارد و اگر می‌‌توانستم به جایی بروم که کسی مرا نشناسد و از من یادی به میان نیاید به آنجا می‌‌رفتم. من مبتلا به شهرت شده‌ام. هر روز آرزوی مرگ می‌‌کنم. روزی عموی وی وارد شد و دید احمد غمگین نشسته است. گفت: چرا اندوهناکی گفت: عمو! خوشا به حال کسی که خداوند نام و یادش را خاموش کند و کسی او را نشناسد. وی به واسطه نقشی که در ماجرای (محنه) ایفا کرد شهرت بسیاری یافت. او به سبب مخالفت‌اش با نظریه مخلوق بودن قرآن در داستان محنه به عنوان مدافع اصحاب حدیث شناخته شد و با تعالیمی که عرضه داشت برای تنظیم مبانی فکریِ آنان بسیار کوشید؛ به همین جهت، گفته‌ها و نوشته‌های او در تأیید اصحاب حدیث مستمسک آنان قرار گرفت. واقعه محنه را بسیاری از سیره نویسان به تفصیل ذکر کرده‌اند. وی در فتنه خلق قرآن به حکم معتصم عباسی ۲۸ ماه زندانی گردید و او را تازیانه زدند. اما چون متوکل به خلافت رسید او را بسیار احترام گذارد و به مجادله خلق قرآن پایان داد.

احمد بن حنبل در مدت یک هفته قرآن را ختم می‌‌کرد و به شب زنده داری علاقه داشت. ابراهیم بن شماس می‌‌گوید: من احمد را می‌‌شناختم. او هنگامی که نوجوان بود شب زنده‌داری می‌‌کرد.

او به سنت، بسیار اهمیت می‌‌داد و مخالفان آن را اهل بدعت می‌‌خواند و مخالفان اصحاب حدیث را زندیق معرفی می‌‌نمود. برای اصحاب پیامبر(ص) احترام به‌سزایی قائل بود و مؤمن را کسی می‌‌دانست که معتقد باشد همه چیز از خیر و شر به قضا و قدر الهی است و نیز به تقدم ابوبکر و عمر و عثمان بر دیگر صحابه و به بزرگی شأن علی بن ابی طالب(ع) باور داشته باشد و از سخن گفتن درباره نزاع و درگیری‌هایِ اصحاب خودداری نماید.

احمد حنبل علاوه بر کتابِ الفضائل که به نقل مناقب و فضایل امیرمؤمنان(ع)اختصاص داده است. روایات بسیاری در مسند پیرامون فضایل اهل بیت آورده است. خطیب بغدادی از عبدالله بن احمد نقل می‌‌کند: در خدمت پدرم نشسته بودم که گروهی از اهل کرخه نزد وی آمدند و درباره خلافت ابوبکر، عمر و عثمان به گفت وگو پرداختند. در مورد خلافت علی بن ابی طالب سخن به درازا کشید. سپس پدرم سرش را بالا آورد و گفت: درباره خلافت و علی و علی و خلافت بسیار سخن گفتید. خلافت برای علی زینت و افتخار نبود، بلکه علی بود که به خلافت زینت بخشید. سیاری می‌‌گوید: این حدیث را برای یکی از شیعیان علی(ع) نقل کردم. او گفت: با روایت این حدیث از احمد حنبل، نیمی از خشم و کینه‌ام نسبت به او را از دلم بیرون کردی.

احمد در گفتار دیگران

سبط ابن جوزی از احمد حنبل نقل می‌‌کند: پیامبر(ص) هنگام عزیمت به غزوه تبوک، علی(ع)را در مدینه جانشین خود کرد. علی(ع) گفت: یا رسول الله! مرا با زنان و کودکان در مدینه می‌‌گذاری و به جنگ نمی‌بری پیامبر گرامی(ص) فرمود: آیا ناخشنودی که تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی(ع)باشی، جز آنکه تو پیامبر نیستی.

احمد بن حنبل، از جمله راویان حدیث غدیر است که در مسند خود به طرق متعدد آن را نقل کرده است.

علامه امینی، روایات فضایل امیرمؤمنان(ع)و نیز حدیث غدیر را که احمد بن حنبل در طریق آن قرار گرفته گرد آورده است.

شافعی می‌‌گوید: من کسی را عاقل‌تر از احمد و سلیمان بن داوود نیافتم. قتیبه می‌‌گوید: اگر احمد نبود در دین بدعت پدید می‌‌آمد. او امام جهانیان است. ابن حجر او را به عنوان فقیه و حجّت معرفی می‌‌کند. مزنی از شافعی نقل می‌‌کند که: در بغداد جوانی را دیدم که اگر روایت کند همه مردم از او می‌‌پذیرند. گفتم: کیست گفت: احمد بن حنبل. سفیان بن وکیع می‌‌گوید: هر کس از احمد عیب جویی کند، فاسق است. عبدالرزاق می‌‌گوید: کسی را فقیه‌تر و با تقوا‌تر از احمد بن حنبل ندیده ام. مُهنّا بن یحیای شامی می‌‌گوید: من کسی را در علم، فقه، زهد و ورع، جامع‌تر از احمد بن حنبل ندیده‌ام.

محمد ابو زهره در بیان اخلاق و خصوصیات احمد بن حنبل می‌‌نویسد: او گرفتار امتحان‌های مختلفِ شر و خیر شد و از آزمون برآمد. بالاترین و شکننده‌ترین امتحان‌ها، امتحان به شهرت و عجب است و چه بسا شیطان در شداید عاجز، ولی در هنگام ثنا و ستایش پیروز می‌‌شود. او از این امتحان نیز به خوبی و با سرافرازی بیرون آمد.

ابن حجر او را به عنوان ثقه و حافظ و رأس طبقه دهم معرفی می‌‌کند. ابن حبان در کتاب الثقات، او را حافظ و متقن معرفی کرده است. ابن سعد می‌‌گوید: او ثقه، راست گو و دارای احادیث زیادی است.

مشایخ و راویان از او

احمد بن حنبل از بسیاری نقل حدیث کرده است و راویان او نیز کم نیستند. به شماری از راویان و نیز مشایخ روایی او اشاره می‌‌کنیم. او از کسانی چون: ابراهیم بن شماس، سمرقندی، ابراهیم بن ابی العباس بغدادی (معروف به سامری)، جعفر بن عون، حسین بن علی جعفی، هشیم بن ابی ساسان کوفی، وکیع بن جراح، یحیی بن آدم و ابوبکر بن عیاش روایت کرده و از میان راویان او می‌‌توان از بخاری، مسلم، احمد بن محمد بن هانی، پسر عموی او حنبل بن اسحاق بن حنبل، ابو داوود و صالح و عبدالله فرزندان احمد نام برد.

دو روایت زیر، از جمله روایاتی است که احمد حنبل در طریق آن قرار گرفته است:.

1. عایشه می‌‌گوید: پیامبر(ص) خطاب به من فرمود: من زمانی که تو به من خشم می‌‌گیری و هنگامی که از من رضایت خاطر داری، متوجه می‌‌شوم. گفتم: چگونه فرمود: هنگامی که نسبت به من خشمگین هستی مرا با نام صدا می‌‌زنی، ولی وقتی که رضایت خاطر داری به عنوان رسول خدا صدایم می‌‌کنی.
2. ام سلمه می‌‌گوید: وقتی پیامبر(ص) غضبناک بود کسی جز علی(ع) جرأت مکالمه با آن حضرت را نداشت .

اعتبار «مسند احمد»

احمد بن حنبل کتابی به نام مسند دارد. دربارۀ اعتبار این کتاب بین علما اختلاف نظر وجود دارد. بر اساس روایت جمعی از علما، احمد گفته است که احادیث منقول در مسند خود را از بین هفتصد هزار حدیث انتخاب کرده است. و در طبقات الشافعیه به نقل از احمد آمده: عملت هذا الکتاب اماما؛ إذا اختلف الناس فی سنة عن رسول الله(ص) رجعوا إلیه؛ این کتاب را مقتدا قرار دادم تا اگر مردم در سنتی از سنن رسول الله(ص) اختلاف کردند، به این کتاب رجوع کنند.

عده‌ای با استناد به سخنان احمد بن حنبل در مورد کتاب خودش، همه احادیث مسند وی را صحیح می‌دانند. در مقابل جمعی از عالمان بزرگ سنی معتقدند مسند احمد بن حنبل دارای احادیث ضعیف است.

حافظ ابن جوزی که عالمی حنبلی مذهب است کتاب امام خود را از احادیث ضعیف خالی نمی‌داند. همچنین حافظ عراقی و حافظ ذهبی و ابن تیمیه نیز قائل به وجود احادیث ضعیف در مسند احمد بن حنبل هستند.

علاوه بر این برخی بر این باورند که در کتاب احمد احادیث موضوعه نیز وجود دارد، اما حافظ ابن حجر عسقلانی این قول را رد می‌کند. ابن حجر از عالمان شافعی مذهب است با این حال ضمن پذیرش وجود احادیث ضعیف در مسند احمد این کتاب را از احادیث موضوعه خالی می‌داند. وی در کتاب القول المسدد فی الذب عن مسند أحمد احادیثی را که رمی به وضع شده جمع‌آوری کرده و به تصحیح آنها پرداخته است. ابن حجر معتقد است که اگرچه برخی احادیث مسند ضعیف باشند اما احادیث جعلی در این کتاب وجود ندارد.

حافظ جلال الدین سیوطی، یکی دیگر از عالمان شافعی است که راه ابن حجر عسقلانی را در این باب پیموده و کار او را تکمیل کرده است. به اعتقاد سیوطی علاوه بر آن چه ابن حجر ذکر کرده است، احادیث دیگری در مسند احمد آمده که مورد طعن و جرح قرار گرفته‌اند. از این‌رو برای کتاب ابن حجر عسقلانی تتمه‌ای با عنوان الذیل الممهد نوشته و چون او از کتاب مسند دفاع کرده است.

در مجموع، صحت روایات مسند احمد بن حنبل همواره محل اختلاف بوده، و در این باره کشمکش‌هایی بین اتباع مذاهب مختلف وجود داشته است.

اعتبار شخصیت احمد

خود احمد بن حنبل نیز مورد وثوق نیست. براساس نقل ابن تیمیه در کتاب منهاج السنة احمد بن حنبل معتقد بوده که جنگ امیرالمؤمنین(ع) بر ضد معاویه در صفین حق نبوده است. احمد بن حنبل این جنگ را فتنه انگیزی امیرالمؤمنین(ع) معرفی کرده است.

اظهار عداوت ابن حنبل نسبت به اهل بیت پیامبر(ع) به همین یک مورد منحصر نیست. وی در موارد متعددی بغض خود را نسبت به امیرالمؤمنین(ع) آشکار ساخته است. از جمله می‌توان به توثیق «حریز بن عثمان حمصی» از سوی احمد بن حنبل اشاره کرد. حریز بن عثمان آشکارا با امیرالمؤمنین(ع) دشمنی داشته و بغض خود را نسبت به ایشان اعلان می‌کرده است. بنابر نقل حافظ ذهبی، احمد از باب تأکید بر توثیق حریز لفظ «ثقة» را دو مرتبه در مورد وی تکرار می‌کند و طبق نقل جامع المسانید وی سه مرتبه در مورد حریز بن عثمان گفته است: ثقة. ثقة، ثقة!.

حافظ خطیب بغدادی یکی از محدثان بزرگ سنی است. وی بعد از نقل توثیق حریز بن عثمان توسط احمد بن حنبل در مقام طعن بر احمد برآمده و به وی اعتراض کرده است.

حال چگونه احمد کسی را توثیق می‌کند که بغض امیرالمؤمنین(ع) را در دل داشته و آشکارا با ایشان دشمنی می‌کرده است؟! پس شخصیت احمد بن حنبل نیز مورد قدح و طعن بوده، و دربارۀ آراء او در جرح و تعدیل رجال اختلاف وجود دارد.

وفات

سرانجام احمد بن حنبل در روز جمعه ماه ربیع الاول سال ۲۴۱ﻫ.ق در ۷۷ سالگی بدرود حیات گفت. آن گونه که نوشته‌اند در تشییع جنازه او حدود یک میلیون نفر شرکت کردند و در مرگ او مسلمانان، یهودیان، نصاری و مجوسیان گریستند.

گفته‌اند در تشییع جنازه او ۸۰۰ هزار مرد و ۶۰ هزار زن و ۲۰ هزار تن از یهود و نصاری و مجوس شرکت کردند و این بیست هزار تن سپس به اسلام گرویدند.

جستارهای وابسته

• عبدالله بن احمد (فرزند)
• صالح بن احمد (فرزند)
• حنبل بن اسحاق بن حنبل (عموزاده)

منابع

1. عزیزی، رستگار، بیات، راویان مشترک ج۲
2. تهامی، سید غلام رضا، فرهنگ اعلام تاریخ اسلام ج۱
3. حسینی میلانی، سید علی، جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام ج۱