سرقت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سرقت است. سرقت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سرقت در قرآن - سرقت در جامعه‌شناسی اسلامی - سرقت در فقه اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سرقت در لغت به معنای پنهان شدن، بر گرفتن چیزی از دیگری در خفا و پوشش و به ناحق آمده است؛ اعم از اینکه چیز ربوده شده مال باشد یا غیر مال. بر همین اساس به ربودن مخفیانه اخبار «استراق سمع» گفته می‌شود.

سرقت در اصطلاح فقه به ربودن مخفیانه مالِ غیر به ناحق، اطلاق شده است؛ اعم از اینکه مال یادشده به نصاب خاص رسیده باشد، یا به آن نرسد. سرقت از یک منظر به «صغرا» و «کبرا» قسمت شده است. سرقت صغرا به سرقت مال در غیر راه‌ها گفته می‌شود و سرقت کبرا به ربودن اموال دیگران در میان راه که به آن «قطع طریق» و به سارقان آن «قُطّاع الطریق» گفته می‌شود.

«اختلاس» و «استلاب» نیز به معنای ربودن چیزی از دیگری هستند؛ با این تفاوت که سرقت، ربودن مخفیانه است و اختلاس و استلاب ربودن آشکار. برخی دیگر اختلاس را ربودن چیزی از دیگری در حضور او دانسته‌اند؛ آشکار باشد یا در نهان.

خیانت نیز نوعی سرقت به شمار می‌رود؛ با این تفاوت که خائن کسی است که آنچه را بر آن امین شمرده شده می‌رباید؛ ولی سارق هرکسی است که چیزی را از دیگری می‌دزدد، بنابراین هر خائنی سارق است؛ ولی هر سارقی خائن نیست.

از موضوع سرقت در قرآن کریم بیشتر با ماده «س - ر - ق» و مشتقات آن، مانند ﴿إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ﴾ و ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا﴾ و گاه با عناوین عام و کلی یاد شده است؛ مانند «غُلول» که به معنای خیانت و سرقت آمده است ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾.، «فاحشه» ﴿وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ﴾ که در روایات به زنا و سرقت تفسیر شده است، گناه کبیره: ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ﴾ که بر پایه روایات، یکی از مصادیق آن سرقت است، کم‌فروشی و کم‌گذاشتن از حق دیگران ﴿وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾ و خوردن اموال دیگران به باطل ﴿وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ که یکی از مصادیق آن خوردن اموالسرقت شده است. در این آیات، از برخی مباحث مربوط به سرقت، مانند پیشینه سرقت در میان جوامع پیشین، آثار سرقت و برخی احکام فقهی آن سخن به میان آمده است. افزون بر این، موضوعات و مفاهیمی دیگر، همچون آدم‌ربایی، استراق سمع، محاربه و خیانت نیز با موضوع مورد بحث پیوند دارند که در مدخل‌های مستقل بررسی شده‌اند.

سرقت در جوامع پیشین و شرایع الهی

سرقت از اعمال ناپسند و جرایمی است که در همه زمان‌ها و میان پیروان همه شرایع الهی و ملل دیگر، جز در موارد نادر امری مذموم و ناپسند بوده و کیفرهای شدیدی را در پی داشته است، هر چند مجازات سرقت با توجه به نگرش هر ملت و قومی به این پدیده و نوع سرقت انجام گرفته متفاوت بوده است. در روم قدیم کیفر سرقت کردن شخص آزاد، شلاق خوردن و به بردگی گرفتن و کیفر بردگان کشته شدن و قطع دست سارق بود؛ ولی در قوانین روم جدید این مجازات‌ها لغو شدند. در دولت باستانی ایران سرقت جرم خصوصی و کیفر آن اعدام بود. در شرایع پیشین و کتب منسوب به این شرایع نیز سرقت، مذموم و دارای کیفر شدید بوده است. بر اساس نقلی از تورات، سرقت گاو، غرامتی ۵ برابر مال مسروق و سرقت گوسفند، غرامتی ۴ برابر آن داشت. در برخی موارد سرقت، غرامتی ۷ برابر مال به سرقت رفته و نیز پرداخت همه اموال منزل سارق داشت. براساس نقلی دیگر، چنانچه فردی در حال نقب زدن برای سرقت کشته می‌شد، دیه‌ای نداشت. طبق نقلی دیگر، کیفر کسی که انسانی را ربوده و او را نزد خود نگه داشته یا به فروش رسانده بود کشته شدن بود. در عهد جدید نیز سرقت امری ناپسند شمرده شده و انسان‌ها از ارتکاب آن نهی شده‌اند. آیاتی از قرآن کریم نیز مؤید این امرند؛ از جمله در آیه ﴿فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾ از ماجرای مخفی کردن عامدانه جام عزیز مصر در میان متاع برادران یوسف و متهم کردن آنان به سرقت این جام سخن به میان آمده است. در پی این اتهام، برادران یوسف از مال به سرقت رفته پرسیدند ﴿قَالُوا وَأَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ مَاذَا تَفْقِدُونَ﴾ که کارگزاران یوسف(ع) شی‌ء گم‌شده را جام پادشاه دانستند. ﴿قَالُوا نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَلِمَنْ جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ وَأَنَا بِهِ زَعِيمٌ﴾ در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که مراد حقیقی از سارق خواندن برادران از جانب کارگزاران حضرت یوسف(ع) سرقت گذشته آنان بود که حضرت یوسف را در کودکی از پدر خویش به سرقت بردند. برادران برای رفع اتهام سرقت از خود، سوگند یاد کردند که هدف آنان از آمدن به مصر فساد نبوده و تاکنون مرتکب سرقت نشده‌اند:﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الْأَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِقِينَ﴾ سوگند برادران یوسف و نفی سرقت از خود، حکایت از مذموم بودن شدید این عمل در میان آنان دارد. در پی رد این اتهام از سوی برادران یوسف، کارگزاران حکومت از مجازات این عمل در صورت دروغ گفتن پرسیدند که برادران یوسف کیفر سرقت را در شریعت خود به بردگی گرفتن سارق دانستند: ﴿قَالُوا فَمَا جَزَاؤُهُ إِنْ كُنْتُمْ كَاذِبِينَ﴾، ﴿قَالُوا جَزَاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ﴾. کارگزاران حضرت یوسف(ع) پس از جست‌وجوی اموال برادران، جام پادشاه را در بار بنیامین یافتند.﴿فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَاءِ أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ﴾. سپس قرآن ماجرای یادشده را نقشه‌ای از جانب حضرت یوسف(ع) برای نگه داشتن برادر خویش در مصر دانسته که خدا به او الهام کرد؛ زیرا آن حضرت نمی‌توانست بر اساس قانون حاکم مصر برادرش را نزد خودش نگاه دارد: ﴿كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ﴾؛ زیرا کیفر سرقت در قانون حاکم مصر شلاق زدن سارق و گرفتن غرامت از وی بود. در پی این امر، برادران یوسف(ع) افزون بر بنیامین، حضرت یوسف را نیز به سرقت متهم کردند: ﴿قَالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ﴾ به نظر برخی، این اتهام بدان جهت بود که آن حضرت بتی را از جد مادریش ربوده و آن را شکسته بود و به گفته برخی، آن حضرت مقداری غذا از سفره برمی‌داشت و آن را میان مساکین قسمت می‌کرد. برپایه نقلی دیگر، حضرت یوسف پس از وفات مادر برای مدتی نزد عمه‌اش زندگی می‌کرد و چون به وی سخت علاقه‌مند بود، برای نگه داشتن دائمی آن حضرت نزد خود، کمربند مخصوص به یادگار مانده از اسحاق را به کمر یوسف بست و ادعا کرد که وی آن را دزدیده است. این نقل در روایاتی از اهل‌بیت(ع) نیز آمده است. برادران یوسف برای رهانیدن بنیامین از کیفر یادشده و به همراه بردن او به نزد پدر، به عزیز مصر پیشنهاد کردند که به جای او یکی دیگر از برادران را به عنوان مجازات نزد خود نگه دارد ﴿قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَبًا شَيْخًا كَبِيرًا فَخُذْ أَحَدَنَا مَكَانَهُ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾؛ ولی عزیز مصر (حضرت یوسف(ع)) کیفر کردن غیر سارق را کاری ظالمانه شمرد و از پذیرش آن امتناع کرد. ﴿قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ إِنَّا إِذًا لَظَالِمُونَ﴾ پس از ناامید شدن برادران از آزادی بنیامین، برادر بزرگ‌تر به جهت عهد خویش با پدر درباره بنیامین، از بازگشت به وطن امتناع و دیگر برادران را مأمور کرد تا به پدر خبر دهند که فرزندش مرتکب سرقت شده است ﴿فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ﴾، ﴿ارْجِعُوا إِلَى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلَّا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حَافِظِينَ﴾؛ ولی حضرت یعقوب(ع) ارتکاب سرقت را از سوی بنیامین مردود و این نسبت را برآمده از تصورات ذهنی و تزیین نفسانی‌آنان شمرد: ﴿قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ﴾. همچنین قرآن کریم در آیه ﴿وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾ از سخن حضرت شعیب به قوم خود یاد کرده است که آنان را به کامل کردن کیل و میزان و کم نکردن چیزی از اموال مردم سفارش می‌کرد. کم گذاشتن از اموال مردم در آیه عام است و غصب یا سرقت از اموال دیگران را نیز دربر می‌گیرد. در شریعت اسلام نیز همانند شرایع پیشین سرقت امری مذموم به شمار می‌رود و قرآن کریم به گونه خاص یا با عناوینی عام، همگان را از ارتکاب این عمل نهی کرده و برای مرتکبان آن کیفرهایی شدید مقرر کرده است؛ از جمله در آیه‌ای به صراحت از سرقت کردن نهی کرده و این عمل را شرط بیعت زنان مسلمان با پیامبر اکرم(ص) شمرده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ در آیاتی دیگر از سرقت به عنوان خیانت به دیگران و خود و گناه تعبیر شده و از عدم حمایت پیامبر اکرم از این افراد و محبوب نبودن آنان در نزد خداوند سخن به میان آمده است: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾، ﴿وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا﴾ در شأن نزول این آیات نقل شده است که یکی از افراد طایفه بنی‌اُبَیْرِق به نام بشیر به خانه مسلمانی دستبرد زد و شمشیر، زره و مقداری طعام را دزدید؛ لیکن پس از افشای این ماجرا سارق برای تبرئه خود مسلمانی دیگر را که در آن خانه زندگی می‌کرد به سرقت متهم کرد و افراد قبیله‌اش برای اثبات این امر به دروغ نزد پیامبر گواهی دادند. در شأن نزولی دیگر آمده است که در یکی از جنگ‌ها زره یکی از انصار به سرقت رفت و آنان به یکی از افراد طایفه بنی‌ابیرق بدگمان شدند و سارق پس از آگاهی از این امر، زره سرقت شده را به خانه فردی یهودی افکند و افراد قبیله او نزد پیامبر(ص) بر علیه یهودی گواهی دادند و پیامبر بر اساس گواهی آنان علیه یهودیحکم کرد که آیه یادشده آن حضرت را از حمایت خائنان بر حذر داشت. به نظر مفسران، آیات ﴿وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، ﴿وَمَنْ يَكْسِبْ إِثْمًا فَإِنَّمَا يَكْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَمَنْ يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا﴾ این سوره نیز که از ارتکاب گناه و ظلم به نفس و نسبت دادن گناه یادشده به افرادی بی‌گناه سخن به میان آورده‌اند، درباره ماجرای یادشده نازل شده‌اند. در آیاتی دیگر به طور عام از گناه و عمل فاحشه نهی، و اجتناب از آنها از صفات مؤمنان شمرده شده است: ﴿فَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ﴾ ﴿الْفَوَاحِشَ﴾ یادشده در این آیه در روایات اهل‌بیت(ع) به سرقت تفسیر شده است. افزون بر این، بر اساس برخی روایات، سرقت از مصادیق گناهان کبیره است که قرآن در آیه ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا﴾ مؤمنان را از آن نهی کرده و اجتناب از آن را سبب بخشایش دیگر گناهان و ورود انسان به بهشت شمرده است. افزون بر این، اسلام برای سرقت، کیفرهایی شدید در دنیا وضع کرده است.

احکام فقهی سرقت

در اسلام برای سرقت احکام و قوانین متعددی تشریع شده است که برخی از عمده‌ترین آنها که در قرآن کریم آمده‌اند بدین شرح‌اند:

حرمت سرقت

سرقت به نظر فقیهان اسلامی عملی حرام است.حرمت این عمل از آیاتی برداشت می‌شود؛ از جمله آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ که به صراحت از سرقت نهی کرده است. و آیات ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ که از کیفر دنیوی داشتن سرقت و ظلم بودن این عمل و وجوب توبه از آن سخن به میان آورده‌اند. برخی از فقیهان برای حرمت سرقت به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ که از خوردن اموال یکدیگر به باطل نهی کرده است. و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ که انسان‌ها را از خیانت در امانات یکدیگر برحذر داشته است: ﴿وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ﴾ استناد کرده‌اند. دلیل دیگر، آیه ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾ است که در آن خیانت از سیره پیامبر(ص) نفی شده و از مجازات خائنان در قیامت سخن به میان آمده است. «غلول» در آیه به خیانت،سرقت از غنیمت پیش از تقسیم یا سرقت از اموال خصم پس از دادن امان تفسیر شده که به نظر برخی از بدترین گونه‌های سرقت است. افزون بر این، حرمت سرقت از آیات متعدد دیگری از قرآن برداشت می‌شود؛ مانند:

1. آیات ﴿فَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ﴾ که مؤمنان را به اجتناب کردن از فواحش فرمان داده‌اند؛ با این توضیح که از مصادیق عمل فاحشه در آیه یادشده، سرقت است.
2. آیه ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا﴾ که مؤمنان را به اجتناب از گناهان کبیره مأمور کرده است؛ با این بیان که از مصادیق گناهان کبیره، سرقت اموال دیگران است.
3. آیاتی که در آنها یهودیان به سبب خوردن ﴿سُّحْتِ﴾ مذمت شده‌اند: ﴿سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جَاءُوكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئًا وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ {{متن قرآن|سُّحْتِ} در آیه به حرام تفسیر شده است که در روایات و کلمات مفسران، از مصادیق آن خوردن اموال یتیم و سرقت دانسته شده است.
4. آیاتی که از کم‌فروشی و فساد در زمین نهی کرده‌اند: ﴿وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾ «بَخْس» کم دادن حق دیگران، اعم از مقدار یا غیر مقدار است و شامل سرقت، غصب و گرفتن اموال دیگران با حیله و مکر می‌شود. «عُثُوّ» نیز به نظر برخی، به مطلق فساد در زمین مانند سرقت، قطع طریق و غارت اموال دیگران اطلاق می‌شود..

کیفر سرقت

در صورتی که مرد یا زنی مالی را از دیگری بدزدد، به کیفر آن دست وی قطع می‌شود: ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. ذکر دست با لفظ جمع ﴿أَيْدِيَهُمَا﴾ بدان جهت است که انسان دو دست دارد و جمع دو دست زن و مرد سارق ۴ دست می‌شود، یا بدان جهت که هر دو دست سارق را شامل شود؛ زیرا سارقی که دست راست نداشته باشد، دست چپ وی قطع می‌شود، یا بدان جهت که آیه جنس سارق را قصد کرده است؛ نه یک فرد از سارقان را و مراد از دست‌های سارقان، دست راست آنان است. مؤید این امر، قرائت ابن‌مسعود است که آیه یادشده را ﴿فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا﴾ قرائت کرده است؛ همچنین تعبیر ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ﴾ در آیه عام است و شامل همگان، اعم از زن و مرد، برده و آزاد و مسلمان و غیر مسلمان می‌شود؛ ولی این عموم بر اساس سنت نبوی و احادیث اهل‌بیت(ع) تخصیص خورده است و براساس آن، دست سارق در صورتی قطع می‌شود که سارق یا مال مسروق شرایطی داشته باشند؛ مانند بلوغ، عقل، اختیار، عدم اضطرار، نبودن شبهه، شریک نبودن سارق و مالک، سرقت مال از جای محفوظ (حِرْز)، رسیدن مال به حد نصاب، یعنی یک چهارم دینار طلا، پدر یا برده نبودن سارق نسبت به مالک، مخفیانه بودن ربودن مال و عدم ارتکاب سرقت طعام در سال قحطی. به نظر فقیهان امامیه، در قطع دست تنها ۴ انگشت سارق از بُن آنها قطع شده و کف دست و انگشت شست او باقی می‌ماند. دلیل این امر آن است که اولاً بر همین ۴ انگشت نیز «یَد» (دست) اطلاق می‌شود، چنان که قرآن کریم در آیه ﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾ از نوشتن کتاب با «دست‌ها» سخن به میان آورده است. و روشن است که نوشتن با انگشتان انجام می‌گیرد، نه با مچ یا بازو. افزون بر این، واژه «یَد» در آیه سرقت و آیه یادشده بر همه دست از سر انگشتان تا انتهای شانه اطلاق می‌شود و چون خداوند به طور کلی به قطع دست فرمان داده و موضع خاصی را برای قطع بیان نکرده است، باید به کمترین مقداری که دست بر آن اطلاق می‌گردد بسنده کرد و کمترین مقدار دست که در آن اختلاف نشده، همان انگشتان دست است؛ همچنین قرآن کریم در آیه‌ای دیگر «مساجد» را برای خداوند دانسته است که نباید کسی را در آنها با خدا شریک کرد: ﴿وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا﴾ در روایات اهل بیت(ع) یکی از مصادیق «مساجد» در این آیه اعضای هفت‌گانه سجده، از جمله دو کف دست تفسیر شده است که باید برای خدا باقی بمانند و حتی هنگام اجرای حدّ نباید قطع شوند. افزون بر آیات و روایات یادشده، در روایات متعدد دیگری از اهل‌بیت(ع) به قطع دست از بن انگشتان تصریح شده است. در مقابل، بیشتر فقیهان اهل‌سنت قطع دست را از مچ واجب دانسته‌اند. دلیل آنان روایات صحابه و سیره پیامبر(ص) است که گفته‌اند آن حضرت دست سارق را از مچ برید؛ ولی برخی از فقهای اهل‌سنت گفته‌اند: باید انگشتان او قطع شوند. از خوارج نیز نقل شده است که آنان قطع دست * را از شانه واجب دانسته‌اند. دلیل آنان آیه ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ است که به قطع دست فرمان داده و دست بر مجموع عضو مخصوص از سر انگشتان تا شانه اطلاق می‌گردد. همچنین اگر چند نفر در سرقت چیزی شرکت داشته باشند، دست همه آنان قطع می‌شود؛ زیرا عنوان سارق در آیه ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ همه افراد یادشده را شامل می‌شود، از این رو، همه آنان استحقاق قطع دست را دارند..

سقوط حد در صورت توبه

به نظر فقهای امامیه و برخی از فقهای اهل‌سنت، در صورتی که سارق پیش از اثبات سرقت و اجرای حد، توبه و عمل خود را اصلاح کند، حد سرقت از وی برداشته می‌شود؛ به دلالت آیات ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ که از عفو الهی سارق در صورت توبه و اصلاح عمل سخن به میان آورده است با این توضیح که در این آیه به قطع دست سارق پیش از توبه فرمان داده شده و سپس از غفران الهی نسبت به این افراد در صورت توبه و اصلاح عمل سخن به میان آمده است که بیانگر سقوط حد الهی و قطع دست از آنان در صورت اصلاح و توبه است. در روایتی نیز نقل شده است که زنی پس از دزدیدن زیورآلاتی نزد پیامبر آمد و درخواست توبه کرد که این آیه نازل شد و توبه او را پذیرفته دانست. دلیل دیگر، روایاتی از پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) است که توبه را ساقط کننده آثار جرایم از جمله سرقت دانسته‌اند؛ از جمله در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که دست سارق در صورت توبه اختیاری خود به پیشگاه خداوند و استرداد اموال مسروق قطع نمی‌شود. در مقابل، برخی فقیهان مذاهب اهل‌سنت توبه سارق را سبب سقوط حد سرقت ندانسته‌اند. دلیل آنان آیه یادشده است که به طور عام به قطع دست مردان و زنان سارق فرمان داده است: «فاقطَعوا اَیدِیَهُما» که شامل توبه‌کنندگان و غیر توبه‌کنندگان می‌شود. دلیل دیگر آنان روایاتی منسوب به سیره پیامبر(ص) است که آن حضرت دست برخی سارقان را پس از اقرار به سرقت و توبه قطع می‌کرد؛ نیز گفته شده است که قطع دست، کفاره عمل آنان است و از این رو با توبه ساقط نمی‌شود. برخی در تأیید این نظر گفته‌اند: قرآن در آیه ﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ حکم توبه‌کنندگان را از کسانی که حد الهی بر آنان جاری می‌شود استثنا کرده است: «اِلاَّ الَّذینَ تابوا مِن قَبلِ اَن تَقدِروا عَلَیهِم فَاعلَموا اَنَّ اللهَ غَفورٌ رَحیم»، از این رو حد محاربه از آنان ساقط می‌شود؛ ولی در مورد سرقت تنها از عفو الهی سخن به میان آمده است که نشان پذیرش توبه نزد خدا و عدم سقوط حد دنیوی آنان است. اما در صورتی که سارق پس از اقامه دلیل بر سرقت و اثبات آن توبه کند، به اتفاقفقیهان اسلامی حد سرقت از او ساقط نمی‌شود، مگر اینکه سرقت با اقرارثابت شده باشد که در این صورت به نظر برخی فقهای امامیه، امام و حاکم اسلامی حق عفو سارق و اجرا نکردن حد را دارد. مراد از توبه و اصلاح در آیه ﴿فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ آن است که سارق با نیت خالص از کار خود پشیمان شده و بر توبه و انجام دادن عمل صالح مداومت داشته باشد. برخی اصلاح در آیه را به ادای حق دیگران و بازگرداندن مال مسروق و حلالیت‌ طلبیدن سارق از صاحب مال، یا انفاق مال در راه خدا در صورت مجهول بودن صاحب آن تفسیر کرده‌اند..

مجری حد سرقت

قرآن کریم در آیه ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ به مسلمانان فرمان داده است که دست سارق را قطع کنند. به نظر بیشتر فقیهان شیعه و اهل سنت، مخاطب آیه امام و حاکم اسلامی است که یا خود یا نایب او باید این حکم را درباره مجرمان جاری کند و عموم مسلمانان تنها وظیفه دارند وقوع جرایم از جمله سرقت را به حاکم اطلاع دهند. در روایات اهل‌بیت(ع) نیز اقامه حدود از وظایف کسانی دانسته شده است که حکم کردن به آنان واگذار شده است؛ ولی برخی گفته‌اند: مخاطب این آیه همه مسلمانان هستند و چون اجرای این حد از سوی همه آنان، شدنی نیست، امام و حاکم اسلامی به نیابت از آنان این کار را انجام می‌دهد.

مبارزه با جرم سرقت

مراد از این عنوان، مبارزه با دزدی به عنوان عادتی زشت در جاهلیت است که پیامبر با آن با روش‌های مختلف مبارزه کرد و تغییر اعتقادی و اخلاقی بوجود آورد و برای آن کیفر سخت تعیین نمود، زیرا دزدی، حقوق و امنیت جامعه را تهدید می‌کند و به مالکیت و تلاش آنان آسیب می‌رساند. به همین دلیل در کنار بیان جهان‌بینی قبول مالکیت دیگران، در هنگام بیعت با مردان و زنان مدینه، از آنان تعهد گرفت که دست به دزدی نزنند.

1. ﴿إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَائِنِينَ خَصِيمًا * وَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا * وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا * يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لاَ يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطًا﴾
2. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.

نکات:

در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. اتهام سرقت از سوی فردی از بنی بیرق، به یکی از یهودیان، در زمان پیامبر اکرم و تبرئه آن فرد از جانب خداوند: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾؛ ﴿يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطًا﴾.
2. اجتناب از سرقت از جمله موارد بیعت زنان مؤمن، با پیامبر: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى﴾... ﴿وَلَا يَسْرِقْنَ﴾.... ﴿فَبَايِعْهُنَّ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «سرقت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵