استعاذه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث استعاذه است. استعاذه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استعاذه در قرآن - استعاذه در معارف دعا و زیارات - استعاذه در فقه اسلامی - استعاذه در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

آیه استعاذه

این آیه را به آن سبب آیه استعاذه نامیده‌اند که در آن فعل امر ﴿فَاسْتَعِذْ﴾ به کار رفته است: ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾.

فعل امر ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾در سه آیه دیگر هم به کار رفته ﴿وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾، ﴿وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ اما ساختار آیه فوق منحصر به فرد است.

به پیروی از سنت رسول خدا (ص) مسلمانان پیوسته هنگام شروع به قرائت قرآن با عبارت « أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» استعاذه کرده و می‌کنند. این عبارت، برگرفته از آیه مورد بحث که به آیه استعاذه معروف است می‌باشد. استعاذه در لغت از ریشه (ع و ذ)، مصدر باب استفعال و به معانی پناه بردن، پناه /پناهگاه جستن و در اصطلاح، گفتن ﴿أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾ پیش از قرائت قرآن یا هر کار دیگری است. لغت‌شناسانی چون ازهری و جوهری کلماتی چون عاذَ، استعاد و تعوذ را از یک ریشه دانسته‌اند.

در قرآن کریم حدود ۱۷ بار واژه‌هایی مشتق از ریشه "ع وذ" با الفاظی چون: عُذتُ، أعوذُ، معاذَ، یعوذونَ و... به کار رفته که به جز یک بار - که درباره استعاذه برخی انسان‌ها به جن است ﴿وَأَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا﴾؛ - همگی بر پناه بردن به خداوند، که به عنوان تنها ملجأ و پناه شناسانیده شده است، دلالت دارند. به طور ویژه دو سوره ناس و فلق / مُعَوّذتان به پناه بردن به خداوند از شرّ حاسدان، افسون‌ها و وسوسه‌گران امر می‌کند. از این‌رو در این سوره‌ها، کارکرد استعاذه به خداوند، شبیه به کارکردی است که عامه مردم برای تعاویذ قائل‌اند.

در روایات نبوی نیز قرائت معوذتان به اضافه سوره اخلاص و دمیدن در کف دست و مسح بدن با آن، برای برکت، شفا و محافظت قید شده است. شاید از همین رو، پیامبر (ص) فرمان یافته است که پیوسته پیش از تلاوت قرآن از شر شیطان رجیم به خداوند پناه آورد تا از این طریق پاسخی محکم به تهمت‌های پی در پی مخالفان باشد. لذا برای اهمیت استعاذه در قرآن همین بس که، دو سوره ناس و فلق به طور چشمگیری به این موضوع پرداخته‌اند. این دو سوره که با خطاب ﴿قُلْ﴾ به پیامبر (ص) آغاز می‌گردد، جامع‌ترین بیان درباره ارکان استعاذه را دارا هستند؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت آیات دیگر مربوط به استعاذه، شرحی از مفاهیم و مصادیق این سوره به شمار می‌آیند. این دو سوره به سبب آغازهای مشترک از همان عصر نزول به (معوذتین) شهرت یافت و جایگاه ویژه‌ای در نظام آموزش قرآن پیدا کرد و نیز جانشین انواع تعاویذ نادرست دوره جاهلی شد. رسول اکرم (ص) خواندن این دو سوره را بهترین تعویذ می‌دانستند و در عمل، بارها امام حسن و امام حسین (ع) را با آنها تعویذ فرمود.

مسلمانان بر اساس سنت پیامبر (ص)، قرائت قرآن را همواره با ذکر ﴿ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾ آغاز می‌کنند. شایان ذکر است که قاریان سبعه در مورد الفاظ استعاذه اتفاق نظر کامل ندارند؛ مثلاً ابن کثیر، عاصم و ابو عمرو، همین ذکر معروف را گفته‌اند؛ نافع، ابن عامر و کسائی عبارت "إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ" را هم به آن افزوده‌اند؛ حمزه گفته: "نستیعذ بالله من الشیطان الرجیم" و بالاخره ابوحاتم عبارت "أعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم" را صحیح دانسته است. البته مشهورترین عبارت استعاذه همان است که مسلمانان متداول است، زیرا نظم واژگانی آن با ساختار آیه ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾ سازگارتر است و در چندین روایت بر برتری آن بر وجوه دیگر، تأکید شده است. درباره طرز ادای استعاذه نیز عموم قاریان به جز نافع و حمزه، قائل به بلند گفتن (جهر) آن هستند.

رسول خدا (ص) در روایتی با تأکید بر الهی بودن شکل مشهور استعاذه، از ابن مسعود که آن را به صورت « أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» ادا می‌نمود، خواست که آن را بدون «السَّمِيعِ الْعَلِيمِ» ادا کند، چرا که جبرئیل (ع) این‌گونه از لوح محفوظ به وی آموخته است.

ابن کثیر در تفسیرش می‌گوید: عموم علما غیر از معدودی چون ابوحاتم، حمزه و... اتفاق نظر دارند که استعاذه باید پیش از قرائت باشد. به لحاظ این که قاری به هنگام قرائت، دچار لغزش و اشتباه نگشته و با تدبر و تفکر قرآن بخواند.

اجماع علما بر الفاظ مشهور استعاذه به نظر سخاوی از استحکام چندانی برخوردار نیست. ابن جزری ضمن بررسی و ارائه صورت‌های گوناگون عبارت استعاذه با مستندات روایی، در پایان پیروی از سلف صالح را در این باره سفارش نموده است. لذا با توجه به اشکال مختلف گزارش شده از الفاظ استعاذه، می‌توان گفت: ادا کردن صورت مشهور آن مستحب و مندوب است نه واجب! و هرگونه افزایش یا کاهشی در شکل آن مجاز می‌باشد، زیرا منظور اصلی پناه بردن به حضرت حق است. در مقابل، کسانی چون حمزه (از قاریان سبعه) بر تطابق فعل امر آیه (فاستعذ) با عبارت استعاذه پیش از قرائت قرآن، پافشاری و تأکید کرده‌اند که حتماً باید از الفاظی چون "أستعیذُ، إستَعَذتُ یا نستعیذُ" استفاده کرد.

در نگاه فقها، ذکر استعاذه پیش از خواندن انواع دعاها، عبادات و اعمال روزانه، مستحب است و جایگاه ویژه‌ای دارد. نماز نیز به عنوان برترین عبادت از این ذکر خالی نیست. از جمله مستحبات قرائت نماز، آن است که نمازگزار بعد از تکبیرة الإحرام و قبل از قرائت حمد، استعاذه نماید. لذا موضوع استعاذه در کتب فقهی آمده است و می‌توان با نگاهی اجمالی دریافت که گرچه ظاهر آیه با فعل امر که معمولاً نماینده وجوب است، همراه گشته، اما تمامی فقیهان، ذکر استعاذه را در نماز و غیر آن، مستحب می‌دانند. البته از میان فقهای امامیه، تنها ابو علی (فرزند شیخ طوسی) و از عامه، فقهای پیرو مکتب ظاهری به وجوب ذکر استعاذه پیش از قرائت نماز قائل‌اند. همچنین ذکر آن با عبارت مشهور در رکعت اول نماز - ولو نمازهای جهریه- پیش از قرائت و به آهستگی (اخفات) ادا می‌شود و در صورت فراموشی نیاز به اعاده نیست.

علامه طباطبایی می‌گوید: استعاذه، درخواست پناهگاه است و معنای آیه این است که: هرگاه قرآن خواندی از خدای متعال بخواه تا زمانی که آن را میخوانی، تو را از اغوای شیطان حفظ نماید و پناه دهد و این استعاذه امر شده، بیان‌گر حال نفسانی قاری در طول قرائت است که پیوسته آن را در جان خویش ایجاد می‌کند. نیز گفته شده که خداوند با بیان این آیه اعلام نموده است که استعاذه از جمله اعمال صالح است که خداوند بر آن پاداش مقرر فرموده است و در حدیث است که رسول خدا (ص) در نماز می‌فرمود: «اَللَّهُ أَكْبَرُ كَبِيراً وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيراً وَ سُبْحَانَ اَللَّهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً، أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ اَلشَّيْطَانِ اَلرَّجِيمِ: مِنْ هَمْزِهِ، وَ نَفْثِهِ، وَ نَفْخِهِ»

استعاذه در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

از جمله آیاتی که به پیامبر دستور به استعاذه و پناه بردن از شر وسوسه‌های شیطان داده شده است. هدف از این دستور نوعی هشدار برای شناخت دشمن و تلقین اتکای به خداوند متعال است.

1. ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾
2. ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾ استعاذه از انکار و مجادله مردم
3. ﴿وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾
4. ﴿وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾
5. ﴿وَقُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ﴾ ﴿وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ﴾
6. ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾ ﴿مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ﴾﴿وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ﴾ ﴿وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ﴾ ﴿وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ﴾
7. ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ * مَلِكِ النَّاسِ * إِلَهِ النَّاسِ * مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ * الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ * مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ﴾
8. ﴿قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا﴾
9. ﴿وَاتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتَابِ رَبِّكَ لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَلَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا﴾
10. ﴿وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ﴾
11. ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾.

نکات: در این آیات خداوند به پیامبر که از جانب او یاری می‌شود، باز دستوراتی در جهت پیشگیری از گناه و رفتارهای وسوسه انگیز می‌دهد:

1. در مقابل شیطان و دخالت‌های او به خداوند پناه ببرد: ﴿وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ * ﴿وَقُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ﴾
2. به هنگام قرائت قرآن که مصدر هدایت و طریق تکامل است، از وسوسه‌های شیطان استعاذه کند: ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾
3. در مقابل مخالفان که در آیات خدا جدل می‌کنند ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾
4. به هنگام وسوسه وسوسه‌گران جن و انس و حسادت حسودان به خدا پناه ببرد و مبدأ هستی و جهت او را فراموش نکند. البته با توجه به عصمت پیامبر از گناه، این خطاب‌ها، نوعی راهنمایی، پیشگیری و هشدار و بیان توقعات خدا از پیامبر است: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ * وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ * وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ * وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ﴾.

استعاذه

استعاذه مصدر باب استفعال و از ریشه «ع ـ و ـ ذ» به معنای پناه بردن، درخواست کمک و چنگ زدن (اعتصام) آمده است. «عُوذه» از همین ریشه، به چیزی گفته می‌شود که به‌وسیله آن از چیزی پناه برده شود. مفسّران، بر حسب کاربرد این واژه و مشتقاتش، تعابیر چندی را در توضیح آن ذکر کرده‌اند؛ مانند: اعتصام به خدا برای درخواست نجات، خضوع و خاکساری برای خدا جهت کسب توفیق و رها نشدن به حال خود، اتصال به حضرت حق برای حفظ از شرّ هر اهل شرّی، پناه بردن به خدا و توجه به او، درخواست دفع شرّ به وسیله شخص پایین‌تر از بالاتر با خضوع و فروتنی، حرز گرفتن و خود را در حیازت چیزی برای حفظ از بدی قرار دادن. برخی نیز استعاذه را لطفی دانسته‌اند که جلو تأثیر وسوسه‌های شیطان را می‌گیرد.استعاذه در اصطلاح قاریان به زبان آوردن عبارتهایی مانند «أعوذ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ» است. در آیه‌ای، به استعاذه هنگام تلاوت قرآن امر شده است: ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ ٱلْقُرْءَانَ فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ ٱلرَّجِيمِ﴾ درباره وجوب یا استحباب استعاذه و وقت آن‌که پیش از تلاوت است یا پس از تلاوت نیز در بلند یا آهسته گفتن استعاذه، بین مفسران اختلاف است. (تلاوت) فقها نیز استعاذه را در رکعت اول نماز، قبل از خواندن حمد، مستحب دانسته‌اند. گفته شده: قاری قرآن، هنگام اشتغال به تلاوت، باید حالت استعاذه داشته باشد و گفتن الفاظی خاص سبب ایجاد این حالت در نفس قاری می‌شود؛ نه اینکه خود آن استعاذه باشد، مگر مجازا به آن استعاذه گفته شود..

اهمیت و آثار استعاذه

قرآن، دشمن انسان را به روشنی به وی معرفی کرده، ضمن تبیین خطرات پنهان و آشکار وی برای انسان به او می‌آموزد که جهت مصون ماندن از این خطرات، باید به خداوند پناه برد. البته اصل پناه بردن به قدرتی برتر هنگام مواجهه با خطر، امری فطری و غریزی بوده و در سرشت آدمی ریشه دارد.

سفارش به استعاذه در موقعیت‌های حساس، چون تلاوت قرآن و برای رهایی از خطرات جانی و اخلاقی و توجه به پناهجویی انبیا و اولیای الهی و نقل آنها، حاکی از اهمیت و تأثیر استعاذه است. تعابیری چون «أعوذ بِاللَّهِ»، «أستعيذ باللّه» و «معاذ اللّه» افزون بر دعا، ذکر نیز هست و بنده را متوجه خدا می‌کند و توجه به خدا وسوسه شیطان را بی‌اثر یا کم‌اثر می‌کند؛ زیرا شیطان بر مؤمنانی که به خداوند پناه برده و بر او توکل می‌کنند سلطه‌ای ندارد: ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ ٱلْقُرْءَانَ فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ ٱلرَّجِيمِ * إِنَّهُۥ لَيْسَ لَهُۥ سُلْطَـٰنٌ عَلَى ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾ برخی از مفسران آیه دوم را به منزله تعلیل برای امر «فَاستَعِذ» در آیه نخست دانسته و نتیجه گرفته‌اند که استعاذه نوعی توکّل است. زمخشری به دلیل عطف آیه ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ ٱلْقُرْءَانَ...﴾. با فاء به «عمل صالح» در آیه قبل، استعاذه را از مصادیق عمل صالح دانسته است. جمله شرطیه ﴿وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ نَزْغٌۭ فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ إِنَّهُۥ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ بر جلوگیری استعاذه از تأثیر وسوسه شیطان صحّه می‌گذارد. آیه ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَوْا۟ إِذَا مَسَّهُمْ طَـٰٓئِفٌۭ مِّنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ تَذَكَّرُوا۟ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ﴾ به منزله تعلیل برای امر «فَاستَعِذ» بوده و نشان می‌دهد که پناه بردن به خدا هنگام وسوسه شیطان، راه پارسایان است و خدا آنان را کفایت و کید شیطان را از ایشان دفع می‌کند. از آیه ﴿مِن شَرِّ ٱلْوَسْوَاسِ ٱلْخَنَّاسِ﴾ برمی‌آید که خداوند از استعاذه کننده مراقبت و او را از شرّ شیطانها کفایت می‌کند؛ زیرا اگر چنین نبود، خداوند وی را به استعاذه فرا نمی‌خواند. از دیگر آثار استعاذه مصون ماندن از خطر متکبران، دور ماندن از درخواستهای نابجا، نجات از آلوده شدن دامن به گناه، پرهیز از ظلم، مصون ماندن از شرّ موجودات شرور و خطرات دیگر است.

خویشتن‌داری یوسف(ع) از گناه در حساس‌ترین موقعیت لغزش، با ذکر «معاذ اللّه» حاکی از تأثیر استعاذه است: ﴿قَالَ مَعَاذَ ٱللَّهِ﴾استعاذه موسی(ع) به‌صورت جمله خبری و با صیغه ماضی: ﴿وَإِنِّى عُذْتُ بِرَبِّى وَرَبِّكُمْ﴾، نشان می‌دهد که تأثیر استعاذه نزد حضرت قطعی بود و آن به امنیتی اشاره دارد که خداوند پیش از آمدن موسی به سوی فرعونیان برای او ایجاد کرده است. نزول دو سوره «ناس» و «فلق» درباره استعاذه که به «معوّذَتَیْن» شهرت یافته‌اند و پیامبر(ص) درباره آنها فرموده است «مثل آن دو را ندیده‌ام». مؤیّدی بر جایگاه مهم و تأثیر استعاذه است. اثر بخشی استعاذه، افزون بر اینکه از آثار دینی استفاده می‌شود امری تجربه شده نیز هست..

ارکان استعاذه

هر استعاذه‌ای ۴ رکن دارد: ۱. کسی که پناه می‌برد (مستعیذ، پناهنده). ۲. کسی یا چیزی که به آن پناه برده می‌شود (مستعاذٌ به، پناهگاه). ۳. چیزی که از آن پناه برده می‌شود (مستعاذٌ منه). ۴. هدف و مقصدی که برای به دست آوردن آن پناه برده می‌شود (مستعاذٌ له).. با توجه به اینکه مباحث مربوط به این رکن با مباحث مربوط به اهمیت و آثار استعاذه یکی است در اینجا به توضیح موارد دیگر می‌پردازیم.

مستعیذ (پناهنده)

پناهنده باید به خداوند و قدرت او عقیده راسخ داشته باشد؛ زیرا این باور که خدا پناهگاهی مطمئن است، شرط لازم برای استعاذه است، چنان‌که در صدر اسلام شمار اندکی از مسلمانان از غزوه تبوک سر باز زدند و در پی آن، چنان عرصه بر آنان تنگ شد که یقین کردند هیچ پناهی جز خدا وجود ندارد: ﴿وَظَنُّوٓا۟ أَن لَّا مَلْجَأَ مِنَ ٱللَّهِ إِلَّآ إِلَيْهِ﴾ قرآن از انسان‌های بزرگی نام می‌برد که به خداوند پناه برده‌اند. نوح(ع) در ماجرای طوفان از خداوند خواست تا پسرش را از غرق‌شدن برهاند. خداوند در پاسخ وی فرمود: پسر تو از اهل تو نیست. نوح(ع) گفت: ﴿قَالَ رَبِّ إِنِّىٓ أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْـَٔلَكَ مَا لَيْسَ لِى بِهِۦ عِلْمٌۭ وَإِلَّا تَغْفِرْ لِى وَتَرْحَمْنِىٓ أَكُن مِّنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ﴾ موسی(ع) هنگام رویارویی با قوم فرعون از رجم آنان به خدا پناه برد و گفت: ﴿وَإِنِّى عُذْتُ بِرَبِّى وَرَبِّكُمْ أَن تَرْجُمُونِ﴾ یوسف(ع) نیز درخواست کامجویی همسر عزیز مصر را با گفتن ﴿مَعَاذَ ٱللَّهِ﴾ ردّ کرد. وی در ماجرای پیشنهاد گروگان‌گیری یکی از برادرانش به جای بنیامین، با گفتن همین جمله، از پذیرش پیشنهاد آنان خودداری کرد: ﴿قَالَ مَعَاذَ ٱللَّهِ﴾ گفتنی است که برخی استعاذه انبیا را به دلیل عصمت آنان، از باب ادب و تواضع دانسته‌اند.. همسر عمران نیز هنگام زادن مریم به خداوند گفت: من، مریم و ذریه‌اش را از شر شیطانِ رانده شده به پناه تو می‌سپرم: ﴿وَإِنِّىٓ أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ ٱلرَّجِيمِ﴾ آنگاه که جبرئیل در شمایل بشر بر مریم تمثّل یافت مریم به او گفت: ﴿قَالَتْ إِنِّىٓ أَعُوذُ بِٱلرَّحْمَـٰنِ مِنكَ إِن كُنتَ تَقِيًّۭا﴾.

مستعاذ به (پناهگاه)

از دیدگاه قرآن، تنها خداوند است که باید به او پناه برد: ﴿وَلَن تَجِدَ مِن دُونِهِۦ مُلْتَحَدًۭا﴾، ﴿لَّن يَجِدُوا۟ مِن دُونِهِۦ مَوْئِلًۭا﴾ در برخی از آیاتی که درباره پناه بردن به خداست اسم جامع «اللّه» مطرح شده: ﴿مَعَاذَ ٱللَّهِ﴾، ﴿فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ﴾، ﴿أَعُوذُ بِٱللَّهِ﴾ در برخی دیگر صفت رحمانیت خدا ذکر شده است: ﴿إِنِّىٓ أَعُوذُ بِٱلرَّحْمَـٰنِ﴾ و در برخی صفتِ ﴿مَلِكِ ٱلنَّاسِ﴾ و در جایی صفت الوهیت: ﴿إِلَـٰهِ ٱلنَّاسِ﴾ و گاه صفتِ ﴿رَبِّ ٱلنَّاسِ﴾ آمده است.

درباره ذکر صفات سه‌گانه «ربّ»، «مَلِک» و «إله» در سوره ناس گفته شده: انسان به‌طور طبیعی برای دفع شر از خود به کسی پناه می‌برد که توانایی دفع آن را داشته باشد و آن‌کس یا مربی و مدبّر انسان است یا صاحب قدرت فائقی که‌حکمی نافذ دارد؛ مانند پادشاهی از پادشاهان، یا اله و معبود وی است، و خداوند، هر سه صفت را داراست و راز اینکه صفت ربّ بر آن دو مقدم شده نزدیک‌تر بودن مربّی انسان است و ولایت پادشاه اعمّ از ولایت مربی است و اله ولیی است که انسان از روی اخلاص به او توجه می‌کند؛ نه به لحاظ طبع مادّی. عطف نشدن و مستقل ذکر گردیدن هریک از این صفات، برای بیان استقلال علیت هرکدام از آنهاست.. خداوند به استعاذه‌کنندگان وعده داده است که پاسخگوی استعاذه آنان است و از خواست قلبی ایشان آگاهی دارد. در برخی آیات قرآن نیز از پناه بردن مؤمنان به غیر خداوند یاد، یا به آن دستور داده شده است؛ مانند پناه بردن اصحاب کهف به غار به فرمان خداوند: ﴿إِذْ أَوَى ٱلْفِتْيَةُ﴾، ﴿فَأْوُۥٓا۟ إِلَى ٱلْكَهْفِ﴾ این گونه پناه بردن چون با اجازه و دستور خداوند بوده، بی‌اشکال، بلکه در حقیقت پناه بردن به خداست و با توحید در استعاذه منافاتی ندارد.

مستعاذ منه (اموری که باید از آنها پناه برد)

بیشترین محور آیات استعاذه اموری است که باید از آنها به خدا پناه برد و از خداوند برای غلبه برآنها استمداد کرد.

۱. شیطان: در قرآن دو دسته آیات درباره استعاذه از شیطان وجود دارد: دسته نخست، آیاتی که از شیطان بدون اشاره به اعمال وی سخن گفته است؛ مانند: ﴿وَإِنِّىٓ أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ ٱلرَّجِيمِ﴾، ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ ٱلْقُرْءَانَ فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ ٱلرَّجِيمِ﴾ در این‌گونه آیات، روشن بودن شرّ و وسوسه‌گری شیطان، علت طرح نشدن آن و عدم ذکر کارهای زشت شیطان برای عمومیت بخشیدن به آنهاست، به‌گونه‌ای که شامل همه شرها بشود!. چنان‌که در آیه‌ای از قرآن، سفارش شده از شر همه مخلوقات به خدا پناه برده شود. با این حال، در آیاتی به پناه بردن از خصوص شیطان به خدا، امر شده که حاکی از اهمیت توجه به خطر وسوسه‌های شیطان است.

دسته دوم، آیاتی است که در آنها شر رسانی شیطان بازگو و از آن استعاذه شده یا به استعاذه سفارش گردیده است:

الف. به پیامبر اکرم(ص) فرمان داده شده که از وسوسه‌های شیاطین به خدا پناه ببرد: ﴿وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَٰتِ ٱلشَّيَـٰطِينِ﴾ «هَمْز» در لغت به معنای اشاره، و در آیه، مقصود وسوسه واغواگری است. در روایتی از پیامبر(ص) هَمْز شیطان به «موته» (جنون) معنا شده است. همز در تفاسیر به «خَنِق» یعنی فشردن گلو برای قطع نفس، «نَزْغ»، دمیدن، دعوت به باطل و گناه و هرچه از وسوسه شیطان که در قلب واقع شود معنا شده است. از قرار گرفتن آیه در سیاق آیات مربوط به مشرکان به دست می‌آید که ابتلای مشرکان به شرک و تکذیب از همز شیطان است و صیغه جمع «هَمَزات» مفید تکرار وسوسه یا تنوع آن یا تعدد شیاطین وسوسه‌گر است. خداوند، در پی سفارش به استعاذه، به پیامبر فرمان می‌دهدکه از حضور شیاطین به خدا پناه ببرد: ﴿وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَن يَحْضُرُونِ﴾ منظور از حاضر شدن شیاطین بازداشتن آنها از طاعت یا حضور هنگام نماز یا تلاوت قرآن یا در همه احوال و مواقع است.

ب. در دو آیه امر شده است که انسان از نزغ شیطان به خدا پناه ببرد: ﴿وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ نَزْغٌۭ فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلْعَلِيمُ﴾ «نَزْغ» در لغت داخل شدن در چیزی برای فاسد کردن آن است و برخی آن را افساد دانسته‌اند. به غضب انداختن، تحریک قلب، رسیدن عوارضی از شیطان و بازداشتن از آنچه خدا به آن فرمان داده، ابتدای وسوسه،. به حرکت درآوردن و گمراه کردن که بیشتر در حال غضب رخ می‌دهد، و کمترین وسوسه‌ای را که از ناحیه شیطان صورت می‌گیرد نیز از معانی نَزْغ برشمرده‌اند.. برخی با توجه به سیاق آیات، معنای آیه را برحذر بودن از غضب و انتقام، با استعاذه به خدا دانسته‌اند که هرگاه شیطان بخواهد شما را در برابر اعمال جاهلان و سوء رفتارشان، به غضب و انتقام تحریک کند به خدا پناه ببرید..

ج. هرگاه وسوسه‌ای از شیطان به پرهیزگاران برسد آنان خدا را یاد کرده، بصیرت می‌یابند: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَوْا۟ إِذَا مَسَّهُمْ طَـٰٓئِفٌۭ مِّنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ تَذَكَّرُوا۟ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ﴾ «طائف» به کسی گفته می‌شود که دراطراف چیزی می‌گردد تا آن را شکار کند.. «مسّ» دست‌گذاشتن بر چیزی و کنایه از اصابت یا کمترین حد اصابت است.. برخی، «طائف» را شیطانی که در اطراف قلب می‌گردد تا وارد آن شود و برخی وسوسه شیطان. و برخی نیز غضب دانسته‌اند. که انسان باید در آن حال به یاد خدا باشد.

در آیه یاد شده، به صراحت از استعاذه سخن به میان نیامده؛ ولی به قرینه مسّ شیطان و ذکر آن پس از امر به استعاذه در آیه پیشین، مقصود از «تَذَکَّروا» متنبه شدن و در نتیجه پناه بردن به خدا از وسوسه شیطان است که همان مفاد استعاذه است، ازاین‌رو، مفسران، آیه را تأکید بر استعاذه دانسته‌اند.. برخی نیز آیه را به منزله تعلیل برای امر به استعاذه دانسته و استعاذه را نوعی تذکر معرفی کرده‌اند..

د. به رسول اکرم(ص) دستور داده شده از وسوسه‌گر نهانی (جنّ یا انسان) که در سینه‌های مردمان وسوسه می‌کند، به پروردگار پناه برد: ﴿بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَـٰنِ ٱلرَّحِيمِ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ * مَلِكِ ٱلنَّاسِ * إِلَـٰهِ ٱلنَّاسِ * مِن شَرِّ ٱلْوَسْوَاسِ ٱلْخَنَّاسِ * ٱلَّذِى يُوَسْوِسُ فِى صُدُورِ ٱلنَّاسِ * مِنَ ٱلْجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ﴾ وسوسه، اندیشه بد و پست و اصل آن از «وسواس» به معنای صدای نهفته و آرام است.. آوردن صفت وسواس به جای نام شیطان برای مبالغه در کار اوست، بدین ترتیب گویا شیطان، خودِ وسوسه است، افزون بر این، می‌توان مضافی مانند «ذی» را در تقدیر گرفت..

۲. متکبران: آنگاه که فرعون موسی(ع) را به قتل تهدید کرد: «ذَرونِی أقْتُل موسی» موسی گفت: از هر متکبری به پروردگار پناه می‌برم: ﴿وَقَالَ مُوسَىٰٓ إِنِّى عُذْتُ بِرَبِّى وَرَبِّكُم مِّن كُلِّ مُتَكَبِّرٍۢ لَّا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ ٱلْحِسَابِ﴾ منظور از متکبر کسی است که نسبت به اقرار به الوهیت خدا و اطاعت از او تکبّر ورزد..

۳. خطر: حضرت موسی هنگام دعوت فرعون و قومش، از رجم آنان به خداوند پناه برد: ﴿وَإِنِّى عُذْتُ بِرَبِّى وَرَبِّكُمْ أَن تَرْجُمُونِ﴾ برای رجم، مصادیقی ذکر شده است: رجم به قول، یعنی اتهام سحر، سنگسار کردن، کشتن، بدگویی، زدن و اذیت کردن. جمله «اَن تَرجُمون» همه موارد یاد شده را دربرمی‌گیرد..

۴. جهالت: در دو آیه از جهالت به خدا پناه برده شده است: نوح(ع) وقتی پسرش را در ماجرای طوفان در حال غرق شدن دید از خداوند مدد خواست...: ﴿رَبِّ إِنَّ ٱبْنِى مِنْ أَهْلِى وَإِنَّ وَعْدَكَ ٱلْحَقُّ﴾ خداوند پاسخ داد که او از خانواده تو نیست. نوح از اینکه درخواست جاهلانه‌ای داشته باشد به خدا پناه برد: ﴿قَالَ رَبِّ إِنِّىٓ أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْـَٔلَكَ مَا لَيْسَ لِى بِهِۦ عِلْمٌۭ وَإِلَّا تَغْفِرْ لِى وَتَرْحَمْنِىٓ أَكُن مِّنَ ٱلْخَـٰسِرِينَ﴾ موسی(ع) نیز در ماجرای ذبح گاو بنی‌اسرائیل و رهنمودهای وحیانی‌اش به آنان و متهم شدن به استهزای قوم خود گفت: به خدا پناه می‌برم که از جهالت پیشگان باشم: ﴿أَعُوذُ بِٱللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ ٱلْجَـٰهِلِينَ﴾ به قرینه سیاق آیه، مقصود از جاهلان استهزاکنندگان هستند و تعبیر از آنان به جاهلان از آن‌روست که استهزا از جهل برمی‌خیزد..

۵. آلودگی دامن: زمانی که جبرئیل در خلوت مریم به‌صورت انسانی متعادل برای او متمثل شد مریم از او به خداوند رحمان پناه برد: ﴿قَالَتْ إِنِّىٓ أَعُوذُ بِٱلرَّحْمَـٰنِ مِنكَ إِن كُنتَ تَقِيًّۭا﴾ یوسف(ع) آن هنگام که همسر عزیز مصر در خلوتگاه از او کام خواست به خدا پناه برد: ﴿وَرَٰوَدَتْهُ ٱلَّتِى هُوَ فِى بَيْتِهَا عَن نَّفْسِهِۦ وَغَلَّقَتِ ٱلْأَبْوَٰبَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ ٱللَّهِ إِنَّهُۥ رَبِّىٓ أَحْسَنَ مَثْوَاىَ إِنَّهُۥ لَا يُفْلِحُ ٱلظَّـٰلِمُونَ﴾

۶. ظلم: هنگامی که برادران یوسف(ع) از وی خواستند که به جای بنیامین یکی دیگر از برادران را به گروگان گیرد یوسف گفت: پناه بر خدا که جز کسی را بازداشت کنیم که کالایمان را نزد او یافته‌ایم که در این صورت ستمکار خواهیم بود: ﴿قَالَ مَعَاذَ ٱللَّهِ أَن نَّأْخُذَ إِلَّا مَن وَجَدْنَا مَتَـٰعَنَا عِندَهُۥٓ إِنَّآ إِذًۭا لَّظَـٰلِمُونَ﴾

۷. موجودات شرور: شر، هر نوع بدی را در برمی‌گیرد. برخی شر را شامل شرور دنیا و آخرت، انسان و جنّ و شیاطین، درندگان و گزندگان، آتش، آب، غذاهای زیانبار، قحطی و بیماری برشمرده‌اند. در قرآن، یک بار (به صورت مطلق) به استعاذه از شرّ این‌گونه موجودات سفارش شده است: ﴿مِن شَرِّ مَا خَلَقَ﴾ «مَا خَلَقَ» شامل همه آفریدگان می‌شود و «شرّ»، آنها را به مخلوقاتی مقیّد می‌کند که منشأ شرّ باشند. در آیاتی نیز مصادیقی برای شرور بیان شده است که باید از آنها به خدا پناه برد:

الف. تاریکی فراگیر: در آیه ۳ فلق به پناه بردن از شرّ تاریکی به پروردگار فرمان داده شده‌است: ﴿وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ﴾. تعبیر ﴿غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ﴾ در تفاسیر و روایات، به شب هنگامی که با تاریکی‌اش داخل شود، غروب ثریا یا ستاره‌ای دیگر، غروب ماه، کسوف ماه، نیش زدن مارهای سیاه و هر مهاجم شروری، تفسیر شده است؛ امّا بیشتر مفسران آن را بر معنای نخست حمل کرده‌اند. در این صورت ذکر آن به دلیل اقدام فاسق به فسق و فجور و اقدام حشرات و درندگان به آزار و اذیت به هنگام شب است. برخی نسبت دادن شر به شب را به این سبب دانسته‌اند که با تاریکی خود به شریر برای انجام دادن شر کمک می‌کند، پس شرّ در شب، بیشتر از روز اتفاق می‌افتد. ذکر شب پس از «مَا خَلَقَ» را نیز از باب ذکر خاص پس از عام و برای اهمیت دادن به آن معرفی کرده‌اند. برخی نیز به عکس، نکره آوردن آن را برای دلالت بر عموم دانسته‌اند.

ب. جادوگران: در ادامه سوره فلق فرمان داده شده از شرّ دمندگان در گرهها به پروردگار پناه برده شو: ﴿وَمِن شَرِّ ٱلنَّفَّـٰثَـٰتِ فِى ٱلْعُقَدِ﴾ «نفث» در لغت، دمیدن است و منظور از آن، دمیدن در رُقیه‌ها و گره‌هاست و مقصود از «نفّاثات» زنانی است که برای جادوکردن، در گره‌های بند می‌دمند. گفته شده: آنان زنانی هستند که قلب مردان را به دوستی خود می‌ربایند یا زنانی که تصمیم مردان را تغییر داده و آنان را به رأی خود باز می‌گردانند. از این آیه، تأثیر سحر استفاده می‌شود؛ اما برخی، تأثیر آن را نپذیرفته و گفته‌اند: لزوم پناه بردن به خدا از شر ساحران، برای این است که آنان این توهم را ایجاد می‌کنند که قدرت دارند انسان را بیمار کنند یا شفا بخشند یا قادر به انجام کارهای خیر و شرّند. یا اینکه مقصود از استعاذه از زنان جادوگر را استعاذه از جادوگری و گناه جادوی آنان، استعاذه از فتنه‌ای که با آن مردم را فریب می‌دهند و استعاذه از شری که آن را خداوند هنگام جادوی آنان ایجاد می‌کند دانسته‌اند.

ج. حسودان: در آیه پایانی سوره فلق فرمان داده شده از شر حسود، زمانی که حسد می‌ورزد به پروردگار پناه برده شود: ﴿وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ﴾ مقصود از قید «إذا حَسَد» این است که به حسد خویش ترتیب اثر داده، طبق آن عمل کند. گفته شده: آیه، پناه بردن از نفس حسود و چشم زخم وی را بیان می‌کند. برخی، یهود را مصداق حاسد برشمرده‌اند..

۸. عناد کافران: خداوند به پیامبرش دستور داده است که در برابر جدال و عناد بی‌دلیل کافران درباره آیات خدا، به خدا پناه ببرد؛ زیرا در دلشان جز کبر نیست: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُجَـٰدِلُونَ فِىٓ ءَايَـٰتِ ٱللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَـٰنٍ أَتَىٰهُمْ إِن فِى صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌۭ مَّا هُم بِبَـٰلِغِيهِ فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلْبَصِيرُ﴾، بنابراین، استعاذه در آیه، به معنای پناه بردن به خدا از جدال و عناد کافران است.

یادآور می‌شویم که یکی از مصادیق مستعاذٌ منه، خداوند است که مراد از آن، پناه بردن از کیفر خدا به عفو او و از خشم خدا به رضای اوست..

مراتب استعاذه

استعاذه دارای دو مرتبه است:

استعاذه زبانی

اولین مرتبه استعاذه، گفتن الفاظی خاص با زبان است. قرآن برای استعاذه عبارتهایی را از اولیای الهی نقل کرده است؛ از موسی(ع) ﴿أَعُوذُ بِاللَّهِ﴾، از نوح(ع) ﴿قَالَ رَبِّ إِنِّىٓ أَعُوذُ بِكَ﴾ و از مریم ﴿قَالَتْ إِنِّىٓ أَعُوذُ بِٱلرَّحْمَـٰنِ مِنكَ إِن كُنتَ تَقِيًّۭا﴾ و از یوسف(ع) ﴿مَعَاذَ ٱللَّهِ﴾، چنان‌که به رسول اکرم(ص) نیز فرمان داده شده که الفاظی را بر زبان جاری سازد. در اینکه با چه عبارتی باید استعاذه کرد میان مفسران اختلاف است؛ آنان عبارتهایی را مانند: «أعوذ باللّه من الشّيطن الرّجيم»، «أستعيذ باللّه..».، «معاذ اللّه»، «أعوذ باللّه السّميع العليم..». و «أللّهمّ إنّی أعوذ..». ذکر کرده‌اند.

استعاذه قلبی

مرتبه بالای استعاذه، پناه بردن قلبی به خداست و گفتار زبانیِ صرف، بدون معرفت قلبی بی‌فایده است، چنان‌که یاد دارو، شفابخش نیست. عبارت ﴿إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلْعَلِيمُ﴾ پس از فرمان استعاذه در آیه ۳۶ فصّلت اشاره دارد که استعاذه زبانی وقتی مؤثر است که حقیقت آن در قلب جای گیرد؛ گویا خداوند فرموده است: با زبان استعاذه را بگو، من شنوا هستم و در قلب و اندیشه‌ات متوجه آن باش، من از نهانت خبر دارم. برخی گفته‌اند: تمامیت استعاذه به این است که بنده بداند از جلب منفعت و دفع ضرر عاجز است و خداوند بر آن قدرت دارد و در قلب بخواهد که خداوند او را پناه دهد و با زبان آن را بطلبد. عده‌ای نیز حقیقت استعاذه را مرتبه قلبی آن دانسته و گفته‌اند: استعاذه کیفیتی نفسانی است که از علم کامل برهانی و ایمان به مقام توحید فعلی حق حاصل می‌شود. استعاذه یادآوری نعمت‌های بزرگ خدا و ذکر شدّت کیفر اوست و این دو، بنده را به دوری از هوای نفس و رویکرد به شریعت فرا می‌خوانند. بر اساس این نظر، گفتار زبانی، فقط بیانگر حقیقت استعاذه محسوب شده و اشاره به حالتی است که انسان در مواجهه با شرور می‌یابد و در گفتار و عقیده و عمل از آنها می‌گریزد. برخی نیز حقیقت استعاذه را دارای سه مرتبه دانسته‌اند:

1. استعاذه در مقام توحید فعلی.
2. استعاذه در مقام توحید صفاتی.
3. استعاذه در مقام توحید ذات، و احتمال داده‌اند که دعای منسوب به رسول اکرم(ص): «عُوذُ بِعَفْوِكَ مِنْ عِقابِكَ، وَ أَعُوذُ بِرِضاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَ أَعُوذُ بِمُعافاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْكَ» به این سه مقام اشاره داشته باشد.

جستارهای وابسته

• آیه استعاذه

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. سرمدی، محمود، مقاله «آیه استعاذه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
3. مرادی، محمد، مقاله «استعاذه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳