بقیع
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مدینة النبی است. بقیع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بقیع در سیره معصومین - پرسش مرتبط ندارد
بقیع نام آرامگاهی در مدینه منوّره کنار حرم حضرت رسول (ص) است که مدفن هزاران نفر از مسلمانان برجسته از صدر اسلام تاکنون بوده است. تعدادی از امامان اهل بیت (ع)، اصحاب پیامبر (ص) و همسران و دختران و عمّه‌های حضرت محمد (ص) نیز در آنجا مدفونند.
از مشهورترین قبور این مزار، مرقد چهار امام از اهل بیت (امام حسن مجتبی، امام زین العابدین، امام باقر و امام صادق (ع)) و نیز قبر فاطمه مادر حضرت علی (ع) و عباس عموی پیامبر، عقیل برادر امیرالمؤمنین، و ام البنین مادر اباالفضل العباس است.
پیامبر خدا (ص) بارها به زیارت بقیع می‌رفت و برای مدفونین آنجا از خداوند، طلب رحمت و آمرزش می‌کرد. بقعه‌هایی که در گذشته روی قبور امامان و برخی بستگان پیامبر اسلام بوده، در دوران سلطه وهّابی‌ها خراب شده است و بقیع را به صورت مزاری غربت گرفته و مظلوم در آورده است.
بقیع
بقیع نام مقدس‌ترین و بافضیلت‌ترین مکان‌ها و بقعه‌ها پس از مدفن رسول خدا(ص) در مدینه منوره است. که به «جنة البقیع» مشهور است.
برای بقیع معانی مختلفی آورده‌اند از جمله: به مکانی وسیع که در آن درخت و یا ریشه آن باشد گفته شده است[۱]. این درختان در مکان‌های مختلفی وجود داشته و به «غرقد» معروف بوده‌اند؛ لذا قبرستان عمومی مدینه را که زمینی مملو از آن درختان بوده «بقیع الغرقد» نامیده‌اند. برخی نیز بقیع را از بقعه گرفته‌اند[۲]؛ زیرا قبور این قبرستان دارای بقعه بوده است. این قبرستان، مشهورترین قبرستان تاریخی جهان اسلام است که در فاصله حدود ۲۰۰ متری شرق مسجد النبی قرار دارد و محدود است از شمال به شارع "ملک عبد العزیز"، از شرق به شارع ستین، از غرب به شارع ابوذر و از جنوب به شارع باب العوالی.
مقدس‌ترین قبرستان پس از مدفن رسول خدا(ص) در مدینه منوره است. اولین مدفن و مزاری است که به دستور رسول اکرم(ص) و به وسیله مسلمانان صدر اسلام به وجود آمده است. این قبرستان جایگاه حرم مطهر چهار امام معصوم(ع) (امام حسن مجتبی، امام زین العابدین، امام باقر و امام صادق (ع)) و مدفن همسران و فرزندان و اقوام و عشیره پیامبر اسلام و جمع کثیری از صحابه و یاران آن حضرت و تعداد بیشماری از شهدا و علما و تاریخ سازان در طول تاریخ است مانند: فاطمه مادر حضرت علی (ع) و عباس عموی پیامبر، عقیل برادر امیرالمؤمنین و ام البنین مادر اباالفضل العباس. این قبرستان از دیدگاه معنوی جایگاهی والا و از نظر تاریخی از ارزش فوق العاده برخوردار است. سمهودی از امام مالک نقل می‌کند که تعداد ده هزار نفر از صحابه رسول خدا در مدینه از دنیا رفته‌اند و طبیعی است که همه یا بیشتر آنان در بقیع به خاک سپرده شده‌اند.
شمال غربی این قبرستان را که عمه‌های پیامبر در آن مدفونند «بقیع العمات» نام نهاده‌اند. این قسمت قبلا به وسیله دیواری از بقیه بقیع جدا بوده و در سال ۱۳۷۳ ق، دیوار آن را برداشته‌اند. جنوب شرقی بقیع را که محل دفن اموات، یهود و غیر مسلمان بوده «حش کوکب» خوانده‌اند. بعدها در دوران اموی دیوار آن را خراب و به بقیع ملحق کرده‌اند.
«بقیع» تاریخچه‌ای دیرینه در دل شبه جزیره دارد؛ زیرا تاریخ نگاران قدمت آن را به سال‌های عصر جاهلیت بازگردانیده‌اند. در ابتدا این مکان قبرستان مردم یثرب بوده و قبل از اسلام آنان اموات خود را در آن به خاک می‌‌سپرده‌اند. پس از اسلام صرفا به دفن اموات مسلمانان اختصاص یافت و یهودیان و غیره را در حش کوکب به خاک می‌‌سپردند. قبرستان بقیع که به صورت مستطیل شکل و بسیار کوچک بوده بیرون از دیوارشهر قرار داشته[۳] و مساحت آن ۳۴۹۳ متر مربع بوده است. این قبرستان به «بقیع الغرقد» و «بقیع» نامیده میشد و در قرن‌های اخیر، گاهی «جنة البقیع» هم گفته می‌شود.
پس از هجرت رسول خدا(ص)، خانه‌ها و منازل مدینه تا بقیع ادامه داشته و بقیع پیش از آنکه به صورت آرامگاه عمومی درآید از طرف غرب در پشت منازل مدینه قرار داشت و کوچه‌های متعددی این منازل را به همدیگر وصل می‌نمود و به محل بقیع منتهی می‌گردید که بعضی از این منازل به تدریج برای دفن افراد متشخص مورد استفاده قرار گرفته و بعضی از آنها هم تخریب و به بقیع منضم شده است[۴].
مستحبات بقیع
زیارت ائمه بقیع و ابراهیم فرزند رسول الله و حضرت فاطمه بنت اسد مستحب مؤکد است و برای زیارت ایشان آدابی است مانند:
- غسل کردن؛
- آهسته و آرام و با خضوع و خشوع آمدن؛
- لباس‌های پاکیزه‌تر پوشیدن؛
- عطر خوشبو استعمال کردن؛
- در ورود اذن دخول خواندن و ابتدا پای راست را گذاشتن؛
- بعد از ورود نماز زیارت به جای آوردن؛
- دعاها و زیارت‌های وارده را خواندن؛
- وقت زیارت صدای خود را بلند ننمودن؛
- ثواب تلاوت قرآن مجید به روح مطهر هدیه کردن؛
- به جهت گناهان خود توبه و استغفار نمودن؛
- سخنان بیهوده نگفتن و سخنان دنیایی را ترک کردن[۵].
قسمت‌های بقیع
- محوطه حرم قبور محوطه حرم در سمت غربی و منتهی الیه در زیر یک گنبد و دارای ضریح و صندوق زیبا بود. حرم مطهر هشت ضلعی و دارای دو درب بود، اما صحن و سرا نداشت، ولی دارای محراب بود، بنای اصلی گنبد و بارگاه حرم در قرن پنجم به دستور "مجد الملک بر اوستانی" صورت گرفت و تعمیرات چندی از جمله در قرن ششم به‌وسیله "مسترشد بالله عباسی" و در قرن هفتم به‌وسیله "مستنصر بالله عباسی" و در قرن سیزدهم قمری به دستور "سلطان محمود عثمانی" در آن انجام پذیرفت؛ اما وهابیون در شوال سال ۱۳۴۴ هجری قمری آن را تخریب کردند.
- روحاء: قسمتی در بخش میانی بقیع است که قبر حضرت ابراهیم فرزند رسول الله و قبر عثمان بن مظعون در آن واقع است و وجه تسمیه روحاء به معنی جایگاه انبساط از بیان حضرت رسول بود که هنگام دفن عثمان بن مظعون فرمودند: «هذه الروحاء». شهداء الجنه قبور شهیدانی است که در قسمت شمالی بقیع مدفونند و دیوار کوتاهی در اطراف آرامگاه آنها کشیده شده بود. این شهیدان عبارت بودند از شهدای احد (یعنی آن دسته از شهیدان غزوه احد که در مدینه به خاک سپرده شدند و شهدای حره آنان که در واقعه حره در سال ۶۲ یا ۶۳ هجری توسط سپاه یزید بن معاویه به فرماندهی مسلم بن عقبه در مدینه به شهادت رسیدند).
- بقیع العمات: مقابر عمه‌های رسول الله (صفیه و عاتکه است واقع در شمال غربی): بقیع که ابتدا به عنوان جزیی از بقیع الغرقد به وسیله دیواری از آن جدا بود ولی بعدا این دیوار برداشته شد و به صورت یک قبرستان درآمد اما این را نیز نوشته‌اند که در این محل تنها «صفیه» مدفون است و تا نیمه قرن سیزدهم نه هیچ یک از نویسندگان از عاتکه یاد کرده‌اند و نه تعبیر بقیع العمات را آورده‌اند و این خود حاکی از آن است که قبر دوم متعلق به هر کسی که باشد پس از این تاریخ به‌وجود آمده و اصولا از نظر تاریخی هجرت عاتکه به مدینه معلوم نیست.
- بیت الاحزان[۶]
بقیع العمه
بقیع العمه بخشی از بقیع است که صفیه ـ عمه گرامی رسول خدا ـ در آنجا دفن شده است. در این محل تنها یکی از عمه‌های رسول خدا (ص) یعنی صفیه مدفون است و «بقیع العمه» تعبیر صحیحی است. بقیع العمات اصطلاحی است که بعدها در زبان مردم رایج شده و شاید علت آن دفن شدن فرد دیگری در کنار قبر صفیه بوده و این تعدد این توهم را به وجود آورده است که آن دو قبر متعلق به دو عمه پیامبر تصفیه و عاتکه است، لکن تا نیمه قرن سیزدهم، هیچ یک از نویسندگان، نه از عاتکه یاد کرده‌اند و نه تعبیر بقیع العمات را آورده‌اند و این خود حاکی از آن است که قبر دوم متعلق به هر کسی که باشد پس از این تاریخ به وجود آمده و به تدریج در زبان مردم به بقیع العمات معروف گشته است و با گذشت زمان به بعضی از کتاب‌ها و سفرنامه‌ها که به تازگی نوشته شده راه یافته است. در صورتی که هیچ منبع تاریخی و مبنای صحیح علمی ندارد، مثلا "رفعت پاشا" (۱۳۲۵)، د.ق) در معرفی گنبدهای بقیع و اطراف آن میگوید: «گنبدی که در سمت راست دو برج قرار گرفته به عاتکه و صفیه، عمه‌های رسول خدا تعلق دارد»[۷]. همچنین بیست و هفت سال قبل از وی حسام السلطنه در سفرنامه‌اش از بقعه خارج بقیع به عنوان بقعه صفیه و عاتکه نام می‌برد[۸].
و اما "علی حافظ" از نویسندگان اخیر و از اهالی مدینه میگوید در این محل دو قبر وجود دارد، یکی قبر صفیه و دیگری میان مردم مدینه شهرت دارد که به عاتکه متعلق است و لذا این بخش را بقیع العمات می‌گویند آن گاه اضافه می‌کند ولی از نظر تاریخی، هجرت عاتکه به مدینه معلوم نیست و حتی پذیرفتن اسلام از سوی وی نیز مورد اختلاف است[۹]. مراجعه به همه کتب رجال و تراجم هم مبین این است که میان پنج رسول خدا تنها صفیه به مدینه مهاجرت کرده و بقیه آنها یا قبل از اسلام از دنیا رفته‌اند و یا به عللی از جمله در اثر ممانعت همسرشان به مدینه هجرت نکرده‌اند[۱۰].[۱۱]
بقیع خیل
موضعی است در مدینه که عامه کشتگان احد در این مکان به خاک سپرده شدند[۱۲].[۱۳]
بقیع مصلی
موضعی است در مدینه که طبق نقل رسول خدا لله در آنجا نماز عید به جا آوردند[۱۴].[۱۵]
امامان بقیع(ع)
چهار امام معصوم در بقیع دفن شده‌اند که ترتیب دفن و قبر آنان چنین است: امام حسن، امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع). اکنون زندگی و شخصیت هر کدام از آن بزرگواران را به صورت گذرا مرور می‌کنیم.
۱. امام حسن بن علی بن ابی طالب(ع): دومین امام شیعه است. آن امام همام در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری متولد شد و پیامبر(ص) او را حسن نامید. آن مظلوم با توطئه معاویه توسط همسر خود «جعده بنت اشعث» مسموم و پس از چهل روز در هشتم ماه صفر سال پنجاه هجری درگذشت. از نوفل بن فرات نقل شده است که حسن بن علی(ع) وقتی در حال احتضار بود، برادر گرامی خود حسین(ع) را فراخواند و به او فرمود: من تمایل دارم که اگر وفات یافتم کنار قبر جدم رسول خدا(ص) دفن شوم؛ نمی‌دانم آیا چنین خواهد شد؟ آیا بنی امیه اجازه خواهند داد؟ اگر تو را منع کردند مرا در بقیع دفن کن.
هنگامی که امام حسن(ع) وفات یافتند، خبر تشییع و تصمیم به خاکسپاری ایشان کنار قبر پیامبر(ص) به گوش مروان رسید. وی دست به سلاح برد و امام حسین(ع) نیز دست به سلاح بردند. مروان گفت نمی‌گذارم فرزند علی(ع) را جایی دفن کنند که فرزند عفان را نگذاشتند. امام حسین(ع) نیز بر اساس وصیت برادر از این امر گذشته و ایشان را در بقیع و در مقابر بنی هاشم دفن کردند[۱۶]. بعضی می‌گویند بنی‌امیه به سوی تشییع کنندگان تیراندازی کردند که بعضی از تیرها به تابوت امام اصابت کرد[۱۷]. قبر شریف آن حضرت در ابتدای بقیع و نزدیک قبر «عباس بن عبدالمطلب» است که سه امام دیگر نیز بعدها کنار ایشان به خاک سپرده شدند.
۲. امام سجاد(ع): چهارمین امام شیعه در سال ۳۸ قمری در مدینه متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی(ع) و پدر خود حسین بن علی(ع) سپری کرد. آن حضرت در کربلا حضور داشت، اما به دلیل بیماری در جنگ شرکت نکرد. پس از آن نزدیک به ۳۴ سال یعنی تا سال ۹۴ قمری رهبری شیعه را بر عهده داشت. این دوره، دوره‌ای سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند. آن حضرت از راه‌های گوناگونی توانست شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را برای فرزندش امام باقر(ع) باز کند. از مهم‌ترین یادگارهای امام سجاد(ع) دعاهای آن حضرت است که سرشار از مفاهیم عالی اخلاقی، عبادی و سیاسی است. بخشی از آنها در صحیفه سجادیه است که پس از قرآن و نهج البلاغه، یکی از مهم‌ترین متون دینی ما به شمار می‌آید. به گواه منابع تاریخی، امام سجاد(ع) در سال ۹۴ قمری در ۵۷ سالگی به تحریک ولید بن عبدالملک مسموم شد و به شهادت رسید و در کنار امام حسن مجتبی(ع) در بقیع دفن شد[۱۸].
۳. امام باقر(ع): پنجمین امام شیعه در سال ۵۸ قمری به دنیا آمد و تا سال ۹۴ قمری در کنار پدرش در مدینه زندگی می‌کرد. پس از رحلت پدر، رهبری شیعه را در دست گرفت. آن امام مشغول حفظ عقاید دینی از تحریف شد و کوشید تا با ترتیب شاگردان معروف، معارف اصیل اسلام را از تحریف امویان حفظ کند. امام باقر را به دلیل علم و دانش بسیارش، باقرالعلوم شکافنده علوم لقب داده‌اند. جابر انصاری از آخرین صحابه بر جای مانده، سلام رسول خدا(ص) را به او رساند و امام را بوسید. امام در اوج نزاع‌هایی که میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادی و احکام فقهی در گرفته بود، خطوط روشنی را در فقه و تفسیر و سیره نبوی تبیین کرد که تکیه‌گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است. امام باقر(ع) در سال ۱۱۴ یا ۱۱۷ قمری به تحریک هشام بن عبدالملک به شهادت رسید و در کنار پدرش امام سجاد(ع) در بقیع دفن شد.
۴. امام صادق(ع): ششمین امام معصوم است و مذهب شیعه با نام او به عنوان مذهب جعفری شناخته می‌شود. در سال ۸۰ یا ۸۳ قمری در مدینه به دنیا آمد و پس از رحلت پدر، رهبری فکری و سیاسی شیعیان اصیل پیرو مذهب امامیه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال ۱۴۸ قمری در قید حیات بود. در این مدت نزدیک به چهار هزار نفر شاگرد در محفل درسش حاضر شدند و از دانش آن حضرت بهره بردند. امام صادق(ع) مورد ستایش تمامی عالمان عصر خویش بود. در متون دینی شیعه، چندین هزار روایت از آن حضرت در تفسیر، اخلاق و به ویژه فقه، رسیده که باعث عظمت حدیث شیعه و موجب تقویت بنیه علمی آن است. امام صادق(ع) کوشید تا شیعیان را در برابر دیگران، مسلح به دانش حدیث و فقه کند و با انحرافاتی که ممکن بود در میان شیعه به وجود آید، به مبارزه برخیزد. در دوره این امام نیز جز در چند سال نخست دولت عباسی، فشاری سخت بر شیعیان وجود داشت. منصور دومین خلیفه عباسی نسبت به امام صادق(ع) و سخت کینه داشت و عاقبت نیز به نوشته مورخان، در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری، آن حضرت به تحریک وی مسموم شد و به شهادت رسید. امام صادق(ع) در کنار جد و پدرش در بقیع به خاک سپرده شد[۱۹]. در آن زمان بر قبور این ائمه بزرگوار سنگ مرمری بود که بر آن این جمله دیده میشد: بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله مبيد الأمم و محيي الرمم هذا قبر فاطمة بنت رسول الله سيدة نساء العالمين و قبر الحسن بن علي(ع) و علي بن الحسين(ع) و قبر محمد بن علي(ع) و جعفر بن محمد(ع). مسعودی این سنگ قبر را در سال ۳۳۲ ق. دیده است[۲۰].[۲۱]
جستارهای وابسته
منابع
تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، فرهنگ جامع الفبایی تاریخ اسلام، تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه، فرهنگنامه حج
محدثی، جواد، فرهنگنامه دینی
بلادی، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویة
پانویس
- ↑ معجم البلدان یاقوت حموی ج ۲، ص۴۷۳.
- ↑ لسان العرب، ابن منظور ج ۱، ص۴۶۳.
- ↑ دائرة المعارف الاسلامیه، ج ۷، ص۴۶۳.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص۱۸۸ ـ ۱۸۹؛ محدثی، جواد، فرهنگنامه دینی، ص۴۵؛ بلادی، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویة ص ۴۷.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۸۹.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۸۹ ـ ۱۹۰.
- ↑ مرآت الحرمین، رفعت پاشا، ج ۱، ص۴۲۶.
- ↑ سفرنامه مکه، ص۱۵۲.
- ↑ فصول من تاریخ المدینه، ص۱۷۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، نجمی، ص۲۸۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۹۱ ـ ۱۹۲.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۳۱.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۹۲.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۳۱.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص۱۸۸ ـ ۱۹۷.
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ابن شبد، ج۱، ص۱۱۰-۱۱۱؛ مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۱۰.
- ↑ سیرة الائمه اثنی عشر، هاشم معروف الحسینی، ج۱، ص۵۶۴.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص۳۳۷.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص۳۳۸.
- ↑ مروج الذهب، مسعودی، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۲۵.