احیای قلب

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احیاگری است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«احیا» به معنای «زنده کردن»، اختصاص به مسأله بازگرداندن نفس به جسم و روان به تن ندارد، بلکه همان طوری که در فرهنگ احیای شب‌های قدر ماه رمضان روشن است، بیشترین تاثیر را در زنده کردن مردگانی دارد که به ظاهر زنده و در باطن گرفتار مرگ حقیقی هستند؛ زیرا زنده بودن آثاری دارد که در این به ظاهر زندگان دیده نمی‌شود.

از نظر آموزه‌های قرآن، پیامبر(ص) احیاگر انسان است؛ هرچند که ایشان به سبب اذن الهی توانایی احیا و اماته به مفهوم اعاده نفس به بدن و اخراج آن را دارد، ولی مهمترین و اصلی‌ترین کار آن حضرت(ص) احیای دلمردگی نفس انسانی است.

حیات معنوی، حیات حقیقی انسان

براساس آموزه‌های قرآن، حیات معنوی همان حیات حقیقی است که مدنظر خدا در زندگی انسان است؛ چراکه انسان برای زندگی ابدی نیازمند حیات معنوی است که با ایمان حقیقی تحقق می‌یابد و نورانیتی را در دل انسان بر می‌افروزد که می‌تواند نه تنها حقایق هستی را ببیند و بشناسد و بدان گرایش یابد، بلکه می‌تواند در جایگاه خلافت الهی در مظهریت ربوبیت و پروردگاری به احیای قلوب دیگران بپردازد.

عواملی که حیات معنوی و حقیقی انسان را موجب می‌شود و نورانیت الهی را در دل انسان برمی‌افروزد، اموری است که از جمله مهمترین آنها داشتن قلب سلیم است؛ داشتن قلب سلیم موجب می‌شود که خدا او را به عنوان زنده در برابر مرده بشناسد؛ چراکه دارنده قلب سلیم می‌تواند با تعقل و تفقه و تذکر و تدبر به عنوان یک موجود زنده رفتار کند و از انذارها و هشدارها بهره‌مند شود؛ از همین رو در روایتی از امام علی(ع)، ایشان واژه «حیّاً» را به عاقل تفسیرکرده است که خود بیانگر این معنا است که انسان زنده دارای قلب سلیم است؛ زیرا تعقل و تفقه که مایه حیات است از قلب سالم و سلیم به دور از بیماری صادر می‌شود.

کسی که دارای قلب سالم یا سلیم است، در برابر هدایت‌های باطنی فطری – تکوینی و تشریعی ظاهری وحیانی واکنش مثبتی از خود نشان می‌دهد و آن را به عنوان حق می‌پذیرد؛ زیرا این قلب سالم و سلیم، حق شنو بوده و آن را به گوش دل می‌شنود و می‌پذیرد و واکنش مثبت به آن نشان می‌دهد..

خدا در قرآن بیان می‌کند که حق‌پذیری دل‌های زنده و سالم آن است که دعوت الهی را می‌پذیرند؛ چراکه این دعوت الهی موجب حیات معنوی انسان است. از همین روست که آنان به وحی الهی همچون قرآن به عنوان روحی الهی، و به دعوت و رهنمودهای الهی پیامبر به عنوان دعوت حیات بخش می‌نگرند و بدان پاسخی مثبت می‌دهند و بر اساس آن عمل صالح خویش را انجام می‌دهند تا همه وجود ایشان رفعت یابد و به نورانیت حقیقی برسد.

از نظر آموزه‌های قرآن، تنها خدا منشا همه انواع حیات در هر موجودی است؛ پس حیات معنوی انسان که سعادت دنیوی و اخروی او را تضمین می‌کند، تنها در گرو عنایت الهی به انسان است. از همین رو خدا انسان را به این نور حیات معنوی دعوت کرده و اجابت مردمان را خواهان است. تا این‌گونه آنان را به سعادت دنیوی و اخروی برساند؛ چراکه سعادت دنیوی و اخروی در گرو ایمان و عمل صالحی است که در چارچوب هدایت‌های تکوینی و تشریعی انجام می‌شود..

همان طوری که انسان‌ها با چنین شیوه‌ای به سعادت می‌رسند، همچنین امت‌ها نیز در سایه سار هدایت‌های الهی به‌ویژه عمل به وحی تشریعی است که می‌توانند سعادت دنیا و آخرت را تجربه کنند..

راهکارهای قرآنی احیای قلب و زنده دلی

احیای حقیقی قلب و زنده کردن انسان به آن است که قلب از نور توحید سرشار شود. هر چند که ذات انسان به سبب نرم افزار فطرت و الهامات الهی، از هدایت و نورانیت روحی و باطنی بهره‌مند است؛ اما این دل زمانی به تمام و کمال زنده می‌شود که از هدایت‌های تشریعی الهی نیز بهره‌مند شود؛ چراکه هدایت‌های بیرونی و تشریعی که از طریق وحی و پیامبران و کتب آسمانی به انسان می‌رسد، فراتر از حقایق معمول، انسان را از حقایق غیرمعمولی نیز آگاه می‌کند که جز از راه وحی دست یافتنی نیست..

دعوت‌های الهی که از طریق پیامبران(ع) به‌ویژه رسول الله(ص) انجام می‌گیرد، دعوتی همانند دعوت دیگران نیست؛ زیرا همان طوری که جایگاه ولایت ظاهری پیامبر(ص) بسیار والا و بالاتر از هر ولایتی است و ولایت رسول الله(ص) حتی از ولایت انسان بر نفس خویش، برتر و قوی‌تر بوده و در اولویت است، ولایت باطنی رسول الله(ص) نیز این‌گونه است. پس اگر در امر ظاهری انسان را بخواند می‌بایست به شتاب به سمت رسول الله(ص) برود و اجابت امر و دعوت کند، همچنین در امر باطنی نیز می‌بایست به سمت او شتافت و اطاعت امر کرد؛ زیرا دعوت ایشان در این امر باطنی موجب احیای نفوس انسانی و زنده دلی است؛ از همین روست که خدا می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چون خدا و پیامبر،شما را به چیزی دعوت کردند که به شما حیات می‌بخشد، آنان را اجابت کنید؛ و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل می‌‌شود و هم در نزد او محشور خواهید شد

پس اگر حضرت ابراهیم(ع) در مقام احیاگر مردگان جسمی می‌ایستد و جسم متلاشی پرندگان را به هم می‌آورد و آنها را با «دعوت» خویش احیا می‌کند. به طریق اولی رسول الله(ص) بسادگی می‌تواند به اذن الله تصرفاتی در تکوین داشته باشد که ناظر به احیای جسم و احیای نفس و احیای قلب باشد. از همین رو ایشان می‌‌تواند با دعای خویش، مرده را زنده کند یا دل مرده را احیا نماید و زندگی بخشد و نفس را حیاتی نورانی عطا فرماید.

از آنجا که قرآن، روح الهی خاص برای پیامبر(ص) است ، بهره‌مندی از این روح الله تنها با عنایت و تفضل خاص پیامبر(ص) و پاسخگویی به دعوت آن حضرت(ص) امکان‌پذیر است.

باید توجه داشت که قرآن به عنوان ریسمان الهی نمی‌تواند رها و افتاده باشد، بلکه همواره آویزان است؛ یعنی یک سوی آن به دست خدا و این سوی دیگر آن به دست پیامبر(ص) و معصومان از عترت(ع) است، چنانکه در روایت است: «أَحَدُ طَرَفَيهِ بِيَدِ اللهِ سُبحَانَهُ وَ تَعَالي وَ الطَرَفُ الآخَرُ بَأَيدِيكُم»» از همین رو بر اساس حدیث الثقلین میان قرآن و عترت(ع) جدایی نیست: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ اَلثَّقَلَيْنِ أَمَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- كِتَابَ اَللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي فَإِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ اَلْحَوْضَ»؛ من میان شما دو چیز ارزشمند و سنگین گذاشتم که کتاب الله و عترت من اهل بیت من است؛ پس آنان هرگز از هم جدایی ندارند تا زمانی که بر من در حوض وارد شوند. بر این اساس بهره‌مندی از قرآن و نور احیا‌کننده قلوب آدمی، تنها با اطاعت از پیامبر(ص) و عترت طاهره(ع) شدنی است و کسی که بخواهد به تنهایی بدون پیامبر(ص) و معصومان(ع) از قرآن بهره‌مند شود، از نور احیاگر آن هیچ بهره‌ای نمی‌برد و زنده دل نمی‌شود.

پس اگر گفته می‌شود که انس با قرآن، موعظه پذیری از قرآن، تفکر و تعقل و تفقه، همنشینی با صالحان، فاضلان و عالمان، مراعات تقوای الهی، دوری از گناه، محبت دنیا و ذکر و یاد خدا و مانند آنها از اسباب زنده دلی و رهایی از دلمردگی است، به این معنا است که این امور را با توسل به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) انجام دهید؛ چراکه بدون آنان هرگز انسان به جایی نمی‌رسد؛ زیرا از نظر قرآن، لازم است تا انسان وسایلی را برای رسیدن به خدا و بهره‌مندی از نورانیت احیاگر او به کار گیرد و بجوید که مهم‌ترین آنها توسل به خود پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) ایشان است؛ چراکه توسل به ایشان هیچ منافاتی با توحید ندارد؛ زیرا خدا همه امور را بر اساس اسباب انجام می‌دهد و از انسان نیز می‌خواهد تا اسباب مناسب برای هر کاری را بیابد و با آن، کارها را پیش برد.

اسباب همان کارگزاران الهی و ابزارهایی است که به عنوان مظاهر الهی به کار گرفته می‌شود؛ پس همان طوری که اسبابی چون فرشتگان به معنای نفی توحید نیست، همچنین اسبابی چون اهل بیت(ع) یا پیامبر(ص) به معنای نفی توحید نیست؛ زیرا همان طوری که در وحی، نطق پیامبر(ص) از سوی خداست هر چند که از حلقوم رسول‌الله(ص) بیرون می‌آید ، همچنین فعل آن حضرت(ص) نیز فعل الله است. پس ایشان به عنوان مظاهر الهی و روح الله موجب احیاگری قلب و دلمردگان از بی‌ایمانی است. هرگاه اسباب الهی بریده شود هیچ چیزی نمی‌تواند آن را به کار اندازد و تاثیری برگیرد؛ چنانکه خدا درباره کافران در قیامت می‌فرماید: ﴿وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ﴾؛ زیرا آنان همه اسباب را از دست داده و پاره پاره کرده‌اند و چیزی از اسباب از جمله توسل و شفاعت را در اختیار ندارند؛ چون زمانی می‌توان از اسباب از جمله شفاعت بهره برد که با خود چیزی از مودت و محبت و اطاعت برده باشد.

خدا در قرآن بارها به عدم منافات میان توحید و استفاده از اسباب از جمله توسل به مظاهر الهی ‌اشاره کرده است؛ از همین رو توسل جویی به پیامبر(ص) برای استغفار را بیان می‌کند و به انسان‌ها می‌فرماید که استغفار آن حضرت(ص) را دست کم نگیرید که بسیار تاثیرگذار است؛ چراکه با استغفار آن حضرت(ص) نسبت به هر کسی خدا او را می‌بخشد.

انواع دلمردگان از نظر قرآن

همان طوری که انسان‌های دل زنده‌ای هستند، برخی از مردمان دلمرده هستند که شامل گروه‌ها و اقشار زیر هستند:

دلمردگان زنده‌نما

در برابر چنین افراد دارای قلب سلیم و سالم، مردمان بیماردلی هستند که نفس و دل خویش را دفن و زنده به گور کرده‌اند. آنان به سبب دلمردگی، ناتوان از شنیدن و پذیرش حق و دعوت نورانی و حیات بخش الهی هستند؛ زیرا قلبی زنده و بیدار و هوشیار ندارند تا بشنوند و بپذیرند. از همین رو از نظر قرآن کافران و مشرکان فاقد نورانیت و حیات معنوی و حقیقی هستند. .

کافران و منافقان

از نظر قرآن، مؤمنان زنده هستند و کافران و مشرکان به حقیقت مرده‌اند هر چند که به ظاهر نفس می‌کشند و می‌خورند و می‌خوابند و زنده‌اند.. خدا درباره منافقان این بیماردلان دلمرده می‌فرماید: و چون آنان را ببینی هیکل‌هایشان تو را به تعجب وا‌می‌دارد و چون سخن گویند به گفتارشان گوش فرا می‌دهی، گویی آنان چوب‌های خشک پشت بر دیوارند [که پوک شده و درخور اعتماد نیستند] هر فریادی را به زیان خویش می‌‌پندارند، خودشان دشمنند، از آنان بپرهیز، خدا بکشدشان تا کجا [از حقیقت] انحراف یافته‌‌اند؛ و چون به آنان گفته شود: بیایید تا پیامبر خدا برای شما آمرزش بخواهد سرهای خود را بر می‌‌گردانند و آنان را می‌‌‌بینی که تکبرکنان روی برمی‌تابند. .

خدا درباره دلمردگان فاقد حیات معنوی می‌فرماید: آیا کسی که مردهدل بود و زنده‌‌اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که گویی گرفتار در تاریکی‌هاست و از آن بیرون‌ آمدنی نیست، این گونه برای کافران آنچه انجام می‌‌دادند زینت داده شده است..

بنابراین، کافران به اصل توحید، همان مردگان حقیقی زنده نما در اجتماعات بشری هستند؛ چراکه حیات حقیقی انسان به توحید است و کسی که اهل توحید نیست و گرفتار کفر و شرک باشد، از حیات حقیقی بی‌بهره است؛ چنانکه امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: «توحید، زندگی نفس انسانی است».

پیامبر اکرم می‌فرماید: «ليس مَن ماتَ فاستَراحَ بِمَيِّتٍ ، إنّما المَيِّتُ مَيِّتُ الأحياءِ»؛ مرده واقعی آن نیست که از دنیا رفته و در دیار آخرت سکونت گزیده، بلکه مرده آن است که در بین زندگان می‌خورد، می‌آشامد، راه می‌رود و حرکت می‌‌کند، ولی از هدایت الهی و نور آن بی‌بهره و گرفتار فسق و کفر شده است. اینان مرده‌هایی متحرّک، زنده‌های دل مرده‌‌اند. اینان نه مرده‌های در قبرستان، بلکه مردگان حاضر در متن اجتماع هستند.

دروغگویان

دلمردگان زنده‌نما کسانی هستند دارای ملکاتی ناپسند هستند. از جمله آنان‌، دروغگویانی هستند که دروغ ملکه آنان شده است؛ چنانکه امیر مؤمنان علی(ع) در باره آنان می‌فرماید: ««اَلْكَذَّابُ وَ اَلْمَيِّتُ سَوَاءٌ فَإِنَّ لِأَنَّ فَضِيلَةَ اَلْحَيِّ عَلَى اَلْمَيِّتِ اَلثِّقَةُ بِهِ فَإِذَا لَمْ يُوثَقْ بِكَلاَمِهِ فَقَدْ بَطَلَتْ حَيَاتُه»؛ دروغگو و مرده مساوی‌اند، برای اینکه امتیاز شخص زنده بر شخص مرده، اطمینان داشتن به شخص زنده است. بنابراین، اگر به گفتار او اطمینان نباشد، پس حیات او تباه و باطل شده است».

همچنین آن دسته از انسان‌ها هستند که نه تنها به منکرات و ضد ارزش‌ها گرایش دارند، بلکه آن را ترویج می‌کنند؛ امام علی(ع) درباره تارکان فریضه امر به معروف و نهی از منکر می‌فرماید: ««مَن تَرَكَ إنكارَ المُنكَرِ بِقَلبِهِ و يَدِهِ و لِسانِهِ فَهُوَ مَيِّتٌ بَينَ الاحيا»؛ کسی که انکار منکر را به وسیله دل و دست و زبانش ترک می‌‌کند، او همان مرده در بین زندگان است»..

مرفهان بی‌درد

مرفهان بی‌درد نیز از جمله مردگان حقیقی زنده‌نما هستند؛ چنانکه پیامبر اکرم می‌فرماید: «از همنشینی با مردگان بپرهیزید». عرض شد: ای رسول خدا! مردگان کیانند؟ فرمود: «هر ثروتمندی که ثروتش او را به طغیان وادارد». امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرماید: «هَلَكَ خُزّانُ الأموالِ وهُم أحياءٌ»؛ خزانه‌داران اموال هلاک شدند و حال آنکه آنها (در دنیا) زنده هستند».

پیامبراکرم(ص)می‌فرماید: «چهار چیز قلب را می‌میراند: گناه پشت سر گناه، زیاد مناقشه کردن با زنان، مجادله کردن با شخص احمق و همنشینی با مردگان». در این هنگام عرض شد: ای رسول خدا! مردگان کیانند؟ فرمود: «ثروتمندان بی‌درد».

تحریف‌گران قرآن

از دلمردگانی که به ظاهر اهل اسلام و ایمان هستند، تحریفگران لفظی و معنوی آموزه‌های قرآن است؛ آنانی که مدعی علم و عالم بودن هستند، ولی از نورانیت علم الهی هیچ بهره‌ای نبرده‌اند. این دسته همان مردگان زنده‌نما در میان امت هستند که باید از آنان اجتناب کرد. امیرمؤمنان علی(ع) در وصف آنان چنین می‌فرماید: «و بنده دیگری (را که خداوند دشمنش دارد، کسی است که) خود را عالم و دانشمند نامیده در صورتی که نادان است. پس از نادانان، نادانی‌ها و از گمراهان، گمراهی‌ها را فراگرفته و دام‌هایی از ریسمان‌های فریب و گفتار دروغ برای مردم گسترده، کتاب (خدا را) بر اندیشه‌های خود حمل نموده (و تفسیر به رأی کرده)، حق را طبق خواهش‌های خویش قرار داده… و می‌گوید: از شبهات خودداری می‌کنم. و حال آنکه در آنها افتاده است و می‌گوید: از بدعت‌ها کناره می‌گیرم و حال آنکه در میان آنها خوابیده است. پس صورت (او) صورت آدمی و دل او دل حیوان است. باب هدایت و راه راست را نمی‌شناسد تا (در آن قدم نهاده،) پیروی کند و دروازه کوری و گمراهی را نشناخته است تا از آن دوری گزیند. پس او مرده‌ای است در میان زنده‌ها».

غافلان

از نظر آموزه‌های اسلامی غفلت زدگان نیز مردگان حقیقی زنده نما در میان مردمان هستند؛ زیرا شخص غلفت زده، قلبش مرده است. امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: «هر کس غفلت بر او غلبه کند، قلبش می‌میرد»؛ همچنین امام باقر(ع) می‌فرماید: «از غفلت بپرهیز، چون در غفلت، قساوت قلب است».

منابع

1. منصوری، خلیل، احیاگری پیامبر از نظر قرآن