افترا در جامعه‌شناسی اسلامی

تهمت و افترا

تهمت و افترا انتساب غیر واقعی عیوب به دیگران است. به بیان شهید مطهری، تهمت یعنی دروغ به علاوه غیبت؛ یعنی دو گناه که با همدیگر همراه شوند، اسمش می‌شود تهمت^[۱]. در تفسیر نمونه نیز می‌خوانیم: بهتان و تهمت بدترین انواع کذب و دروغ است؛ زیرا هم مفاسد عظیم کذب را دارد و هم زیان‌های غیبت و هم بدترین نوع ظلم و ستم است^[۲].

رواج این آفت، امنیت و آرامش روانی و اجتماعی را از جامعه سلب و بدبینی، سوءظن، بی‌اعتمادی، میل به فاصله گزینی و انزوا و احیاناً مقابله به مثل به قصد انتقام و تشفی را در افراد تشدید می‌کند. واژه قرآنی دیگر دال بر تهمت واژه “افک” است که در لغت به معنای دروغ بزرگ، روی‌گردانی از حق به باطل، از صدق و راستی به دروغ، از کار پسندیده به عمل زشت و قبیح و ادعای بدون شاهد به کار رفته است^[۳]. “افک” بیشتر در مطلق دروغ‌ها استعمال نمی‌شود؛ بلکه آن را معمولاً در موردی به کار می‌برند که پای تهمتی در میان باشد؛ مثلاً برای اینکه شخصی، کتابی یا دینی را خراب و لکه‌دار کنند و مردم را از او منصرف و منحرف نمایند به او تهمت می‌زنند و دروغ می‌بندند، و این بدترین نوع دروغ است^[۴].

علامه طباطبایی در توضیح ذیل آیه ۱۶ سوره نور بر آن است: کلمه بهتان به معنای افتراست و اگر آن را بهتان نامیده‌اند، چون شخص مورد افترا را مبهوت می‌کند که یا للعجب من کی چنین حرفی را زده یا چنین کاری را کرده‌ام؟^[۵] و در موضعی دیگر می‌نویسد: بهتان عبارت است از دروغ بستن به کسی در پیش روی خود او، و اگر ایذای مؤمنین را بهتان خوانده، و جهش این است که آزاردهنده مؤمنین حتماً پیش خودش علتی برای این کار درست کرده علتی که از نظر او جرم است، در حالی که در واقع جرمی نیست، و این همان دروغ بستن، و نسبت جرم به بی‌گناهی دادن است. این طور نسبت دادن بهتان است و اگر آن را اثم مبین خوانده، بدین جهت است که گناه بودن افترا و بهتان، از چیزهایی است که عقل انسان آن را درک می‌کند، و احتیاجی ندارد به اینکه از ناحیه شرع نهیی در مورد آن صادر شود^[۶].^[۷]

آیات قرآنی مرتبط

توجه دادن به قبح آشکار گناه تهمت: وَمَنْ يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا^[۸].
توجه دادن مؤمنان به بزرگی گناه تهمت و توصیه به عدم تکرار آن: وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ مَا يَكُونُ لَنَا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهَذَا سُبْحَانَكَ هَذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ * يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ^[۹].

در آیاتی نیز تهمت و افترا عمل شیطانی معرفی شده است^[۱۰]. طبق برخی آیات، آن حضرت (ص) از زنان مؤمنه در خصوص دوری جستن از بهتان بیعت گرفت^[۱۱].

مؤمنان همچنین از توسل به تهمت و بهتان برای باز پس گرفتن مهریه‌های اعطایی خود به همسرانشان باز داشته شده‌اند^[۱۲]. برخی آیات نیز به لزوم اجرای حدود الهی مقرر توسط مؤمنان یا دستگاه قضایی جامعه اسلامی در مورد تهمت زنندگان، توجه داده است^[۱۳]. تهمت زنندگان به مؤمنین، همچنین به استحقاق لعن و نفرین در دنیا و آخرت و ابتلا به عذاب سخت جهنم تهدید شده‌اند^[۱۴].^[۱۵]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ مرتضی مطهری، گفتارهای معنوی، ص۱۴۶.
↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۱۲۰.
↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۷۹.
↑ مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج۵، ص۱۷۵.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۱۳۲.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۵۱۰.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۹۱.
↑ «و هر کس خطایی یا گناهی کند سپس آن را به گردن بی‌گناهی اندازد بار بهتان و گناهی آشکار را بر دوش کشیده است» سوره نساء، آیه ۱۱۲.
↑ «و چرا چون آن را شنیدید نگفتید: سزیده ما نیست که در این باره چیزی بگوییم، پاکا که تویی، این بهتانی سترگ است * خداوند به شما پند می‌دهد که اگر مؤمنید هرگز به (بازگویی) مانند آن باز نگردید» سوره نور، آیه ۱۶-۱۷.
↑ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ * تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ «آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ * بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۲.
↑ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از فرمان تو نپیچند، با آنان بیعت کن و برای آنها از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.
↑ وَإِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَكَانَ زَوْجٍ وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئًا أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا «و اگر بر آن بودید که همسری جایگزین همسری (که دارید) کنید، و به یکی از ایشان دارایی فراوانی داده بوده‌اید، چیزی از آن را باز مگیرید، آیا با دروغ بافتن و گناهی آشکار آن را باز می‌ستانید!» سوره نساء، آیه ۲۰.
↑ وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ «و به کسانی که به زنان پاکدامن تهمت (زنا) می‌زنند سپس چهار گواه نمی‌آورند هشتاد تازیانه بزنید و دیگر هرگز گواهی آنان را نپذیرید و آنانند که نافرمانند» سوره نور، آیه ۴.
↑ وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ «وای بر هر دروغزن گناهکار!» سوره جاثیه، آیه ۷؛ إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ «به راستی آنان که به زنان پاکدامن بی‌خبر مؤمن، تهمت (زنا) می‌زنند، در این جهان و در جهان واپسین لعنت شده‌اند و آنان را عذابی سترگ خواهد بود» سوره نور، آیه ۲۳.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۹۱.

[1] مرتضی مطهری، گفتارهای معنوی، ص۱۴۶.

[2] ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۱۲۰.

[3] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۷۹.

[4] مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج۵، ص۱۷۵.

[5] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۱۳۲.

[6] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۵۱۰.

[7] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۹۱.

[8] «و هر کس خطایی یا گناهی کند سپس آن را به گردن بی‌گناهی اندازد بار بهتان و گناهی آشکار را بر دوش کشیده است» سوره نساء، آیه ۱۱۲.

[9] «و چرا چون آن را شنیدید نگفتید: سزیده ما نیست که در این باره چیزی بگوییم، پاکا که تویی، این بهتانی سترگ است * خداوند به شما پند می‌دهد که اگر مؤمنید هرگز به (بازگویی) مانند آن باز نگردید» سوره نور، آیه ۱۶-۱۷.

[10] هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ * تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ «آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ * بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند» سوره شعراء، آیه ۲۲۱-۲۲۲.

[11] يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از فرمان تو نپیچند، با آنان بیعت کن و برای آنها از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.

[12] وَإِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَكَانَ زَوْجٍ وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئًا أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا «و اگر بر آن بودید که همسری جایگزین همسری (که دارید) کنید، و به یکی از ایشان دارایی فراوانی داده بوده‌اید، چیزی از آن را باز مگیرید، آیا با دروغ بافتن و گناهی آشکار آن را باز می‌ستانید!» سوره نساء، آیه ۲۰.

[13] وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ «و به کسانی که به زنان پاکدامن تهمت (زنا) می‌زنند سپس چهار گواه نمی‌آورند هشتاد تازیانه بزنید و دیگر هرگز گواهی آنان را نپذیرید و آنانند که نافرمانند» سوره نور، آیه ۴.

[14] وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ «وای بر هر دروغزن گناهکار!» سوره جاثیه، آیه ۷؛ إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ «به راستی آنان که به زنان پاکدامن بی‌خبر مؤمن، تهمت (زنا) می‌زنند، در این جهان و در جهان واپسین لعنت شده‌اند و آنان را عذابی سترگ خواهد بود» سوره نور، آیه ۲۳.

[15] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۹۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]