امامت امام علی در تاریخ اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امامت امام علی است. امامت امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امامت امام علی در قرآن - امامت امام علی در حدیث - امامت امام علی در کلام اسلامی - امامت امام علی در تاریخ اسلامی - امامت امام علی در معارف و سیره فاطمی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
امام علی بن ابی طالب (ع) روز جمعه سیزدهم ماه رجب، سی سال پس از عام الفیل و بیست و سه سال قبل از هجرت در مکه و در داخل کعبه معظمه به دنیا آمد. پدرش ابوطالب فرزند عبدالمطلب و مادرش فاطمه دختر اسد بود.
ابوالحسن، ابوالحسنین، ابوالسبطین، ابوالریحانتین و ابوتراب، کنیه‌های وی و امیرالمؤمنین، المرتضی، یعسوب الدین، قسیم الجنة و النار، سیدالعرب، الصدیق الأکبر، الوصی، الفاروق و الانزع البطین برخی از القاب مشهور وی است.
علی (ع) از کودکی زیر نظر پیامبر (ص) تربیت شد و راه و روش رشد و کمال را از او آموخت و آنگاه که رسول گرامی (ص) به پیامبری برگزیده شد، نخستین فرد از مردان بود که به او ایمان آورد. وی به پیامبر (ص) ارادت و انقیاد کامل داشت و سرباز فداکاری بود که هرگاه خطری اسلام را تهدید می‌کرد، به دفاع از آن برمی خاست، در شعب ابی طالب و در سفر پیامبر به طائف رسول خدا (ص) را همراهی و یاری کرد و در شب هجرت در بستر او خوابید، تا به پیامبر (ص) گزندی نرسد و آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾[۱] در شأن او نازل شد. آنگاه که پیامبر (ص) به مدینه رسید به حضرت علی (ع) دستور داد تا امانت‌های مردم مکه را، که به پیامبر سپرده بودند، به آنان بازگرداند و همراه با مسلمانانی که در مکه باقی مانده بودند، به مدینه هجرت نماید. او پس از سه روز مکه را به قصد مدینه ترک کرد و پس از چند روز در قبا به پیامبر پیوست.
در مدینه در جنگ‌های سختی چون بدر، احد، احزاب و خیبر با شجاعت و فداکاری تمام پیامبر را یاری و دشمنان اسلام را سرکوب و مأیوس کرد، در سال نهم هجری از سوی پیامبر (ص) مأموریت یافت تا آیات اول سوره برائت را در مکه بر مشرکان فرا خواند. این مأموریت قبلاً به ابوبکر سپرده شده بود، ولی مطابق فرمان خداوند علی (ع) برای انجام این مأموریت برگزیده شد. وی در ذی الحلیفه (مسجد شجره) آیات را از ابوبکر گرفت و در مکه بر مشرکان فرو خواند. پیامبر (ص) در سال دهم هجری علی (ع) را به یمن فرستاد تا مردم را به آیین اسلام دعوت کند. این مأموریت پس از آن بود که خالد بن ولید و جمعی از مسلمانان را برای این هدف به یمن فرستاده بود و آنان شش ماه در آنجا اقامت گزیده بودند، اما به توفیقی در این باره دست نیافته بودند. علی (ع) در مأموریت خود کامیاب شد و همه قبیله همدان آیین اسلام را پذیرفتند. پیامبر (ص) با مسلمانان برای انجام مناسک حج (حجة الوداع) رهسپار مکه گردید و علی (ع) نیز به دستور پیامبر از یمن به مکه رفت و در مراسم شکوهمند حج شرکت کرد و پس از انجام مناسک حج به هنگام بازگشت در سرزمین جحفه و در کنار غدیر خم در جمع انبوه مسلمانان علی (ع) را به جانشینی خود منصوب کرد.
پس از مدت کوتاهی از این جریان، پیامبر (ص) در حالی که سرش بر دامان علی (ع) بود، به ملکوت اعلی پیوست و بدین ترتیب فصل جدیدی در زندگی علی (ع) گشوده شد. با ماجرای سقیفه، رهبری امت اسلامی که حق او بود از وی باز ستانده شد و این جریان تا ۲۵سال ادامه یافت.
رعایت مصلحت اسلام و مسلمانان مانع آن شد که امام (ع) برای اعمال حق خود به عمل قهرآمیز توسل جوید، اما در موارد مناسب حقیقت را آشکار می‌ساخت و در حد ضرورت با خلفا همکاری می‌کرد.
با کشته شدن عثمان به دست عده‌ای از مسلمانان، مردم با حضرت علی (ع) بیعت کردند و بدین ترتیب شرایط برای اعمال حق امامت او فراهم گردید، اما طولی نکشید که عده‌ای پیمان شکستند و آتش جنگ جمل را برافروختند. معاویه و هوادارانش جبهه قاسطین را در برابر امام گشودند و جنگ صفین را پدید آوردند که در جریان آن با نقشه شیطنت آمیز عمرو بن عاص و معاویه از یک سو و ساده لوحی و سطحی نگری گروهی از سپاه امام (ع) از سوی دیگر، ماجرای تلخ حکمیت پدید آمد و به ظهور خوارج و جنگ نهروان انجامید.
سرانجام در سحرگاه شب نوزدهم ماه رمضان سال ۴۰ هجری هنگامی که امام (ع) در حال نماز بود ابن ملجم مرادی با شمشیر زهرآلود فرق مبارک پیشوای بزرگ فضیلت و عدالت را نشانه گرفت و در پی آن در شب ۲۱ همان ماه به شهادت رسید.
به اعتقاد شیعه، علی بن ابی طالب (ع) جانشین بلافصل پیامبر گرامی (ص) و نخستین امام امت اسلامی پس از رسول خدا (ص) است. اهل سنت و دیگر مذاهب غیر شیعی علی (ع) را چهارمین خلیفه پیامبر (ص) می‌دانند[۲].
دوران امامت امیرالمؤمنین (ع)
دوران امامت امام علی (ع) به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اوّل مدت ۲۵ سال در دوران خلفای سه‌گانه و بخش دوّم در دوران حکومت ۴ سال و ۹ ماه و چند روزه خود حضرت بود.
بخش نخست، نظارت
در این دوره حضرت نقش یک ناظر مراقب را داشت و بین امّت حضور داشت، جلوی بسیاری از تحریف‌های بنیادی را می‌گرفت. هر جا حکمی تحریف می‌شد یا حدّی نابجا تعیین می‌شد یا قضاوتی ناحقّ صورت می‌گرفت یا تعلیمی نادرست داده می‌شد، علی (ع) حضور می‌یافت و آن را تصحیح می‌کرد و در این مهمّ گروهی از پاک‌ترین صحابه پیامبر (ص) که از اصحاب و پیروانش بودند، به صورت دیده‌بان حضرت را یاری می‌دادند. او در این دوره بر فتوحات نظارت داشت، به شبهاتی که به سوی مدینه سرازیر می‌شد، پاسخ می‌داد، در ضمن به کارهای تولیدی و کشاورزی نیز می‌پرداخت.
در این دوره تا جایی که که امور مسلمانان به گونه‌ای سالم فیصله می‌یافت و حدّی از حدود اسلام تعطیل نمی‌شد و تنها حقّ خود حضرت تضییع می‌شد، سکوت می‌کرد؛ امّا اگر حدّی ضایع می‌شد وارد صحنه شده، جلوگیری می‌کرد. هنگامی که عثمان از اقامه حدّ شراب‌خواری درباره ولید بن عقبه - که مرتکب شرب خمره شده بود- خودداری کرد، حضرت فرمود: "تا من حاضر باشم اجازه نخواهم داد حدّی از حدود الهی از بین برود". آنگاه خود ولید بن عقبه را حدّ زد[۳].
بخش دوّم، تصحیح فرهنگ
در دوران حکومت، جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی قسمت عمده وقت حضرت را گرفت؛ ولی در عین حال، با تمام قوا کوشید تا انحرافاتی را که در طول بیست و پنج سال در جامعه اسلامی به وجود آمده بود اصلاح کند. نمود این تلاش‌ها را در لا به لای سخنان حضرت در نهج البلاغه می‌توان مشاهده نمود.
علی (ع) انحراف عمده جامعه را در از بین رفتن معنویّت و دنیاگرایی شدید مردم تشخیص داد که مولود سیاست‌های خلفا و فتوحات اسلامی و سرازیر شدن ثروت‌های هنگفت به سوی مرکز اسلام بود؛ بنابراین تشویق مردم به زهد و تقوی و بی‌میلی نسبت به دنیا یکی از محورهای سخنان حضرت و تلاش‌های او محسوب می‌شد.
محور دیگر اجرای عدالت اسلامی بود که حضرت در راه آن بهای زیادی پرداخت و سرانجام نیز از شدّت عدالت در محراب عبادت به شهادت رسید. از دیگر نتایج حیات پر برکت امام، شرح و تبیین معارف اسلامی و تربیت شاگردانی بلند مرتبه و کم‌نظیر بود[۴].
منابع
پانویس
- ↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت امام علی، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۴۴۱ ـ ۴۴۲.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵، ص۱۳۳.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵، ص۱۳۳-۱۳۴.