امانت در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امانت است. امانت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امانت در لغت - امانت در قرآن - امانت در حدیث - امانت در فقه اسلامی - امانت در فقه سیاسی - امانت‌ در نهج البلاغه - امانت در معارف و سیره نبوی - امانت در معارف دعا و زیارات - امانت در معارف و سیره سجادی - امانت در معارف و سیره رضوی - امانت در جامعه‌شناسی اسلامی - امانت در فلسفه اسلامی - امانت در منابع اهل سنت - امانت در سیره معصوم - امانت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

دشمنان حضرت محمد (ص) در مکه، حتی پس از اعلام پیامبری‌اش همچنان نفیس‌ترین اشیای خود را نزد وی به امانت می‌گذاشتند و تردیدی به خود راه نمی‌دادند که مبادا او اموالشان را مصادره و به نفع آیین خود خرج کند. ازهمین رو، پیامبر (ص) پس از آماده شدن برای هجرت به سوی یثرب، از امام علی (ع) خواست چند روز در مکه بماند و امانت‌ها را به صاحبانشان پس بدهد. رسول گرامی اسلام درباره امانتداری می‌فرماید: امانت را به کسی که تو را امین قرار داد، باز پس بده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن.

ایشان حتی نخ و سوزن را به صاحبش برمی‌گرداند. آن حضرت امانتداری در سخن را نیز توصیه فرموده‌اند: وقتی کسی سخنی گفت و به اطراف خود نگریست، آن سخن نزد شما امانت است.

در نبرد خیبر، مسلمانان دچار کم‌غذایی شدیدی شدند، به گونه‌ای که برای رفع گرسنگی، از گوشت برخی حیوانات که خوردن آنها مکروه است، استفاده می‌کردند. مسلمانان چند دژ از دژهای خیبر را گشوده بودند، ولی دژی که مواد غذایی فراوانی در آنجا انبار کرده بودند، به دست مسلمانان نیفتاده بود. در این هنگام، چوپان سیه‌چرده‌ای که برای یهودیان خیبر گله‌داری می‌کرد، به حضور حضرت شرفیاب شد و درخواست کرد که اسلام را بر او عرضه کند. وی در همان نخستین جلسه، بر اثر گفتار مستدل و منطقی پیامبر ایمان آورد. سپس گفت: همه این گوسفندان، متعلق به یهودیان خیبر و در دست من امانت است. اکنون که رابطه من به جهت مسلمان شدن با صاحبان گوسفند قطع شده است، تکلیف من چیست؟ حضرت در برابر چشم صدها سرباز گرسنه، با کمال صراحت فرمود: در آیین ما، خیانت به امانت، یکی از بزرگ‌ترین گناهان است. بر تو لازم است همه گوسفندان را تا در قلعه ببری و به دست صاحبانشان برسانی. او نیز از دستور پیامبر پیروی کرد و بی‌درنگ در جنگ علیه یهود به جهاد پرداخت و در راه اسلام به شهادت رسید.

همچنین نقل است که پیامبر هنگام ورود به مسجدالحرام، عثمان بن طلحه را که کلیددار کعبه بود، نزد خود‌طلبید تا در کعبه را باز کند و درون کعبه را از وجود بت‌ها پاک سازد. پس از پاکسازی کعبه، عباس عموی پیامبر، از حضرت خواست تا کلید خانه خدا را به او تحویل دهد و مقام کلیدداری بیت الله را که در میان عرب، مقامی برجسته و شامخ بود، به او بسپرد. پیامبر بر خلاف این تقاضا، کلید را به عثمان بن طلحه تحویل داد، در حالی که این آیه راتلاوت می‌کرد: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا﴾.

پیش از نبوت، لقب «امین» به حضرت دادند. ابوجهل در یکی از سخنانش گفته است که محمد بن عبدالله در اجتماع ما نشو و نما کرد و ما او را امین نامیدیم؛ زیرا شخصی امانت دار، آرام و راستگو بود. او را احترام کردیم تا اینکه مقام والایی یافت. آن گاه ادعا کرد که پیامبر خداست.

امین خدا

قرآن کریم می‌فرماید: ﴿مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾.

پیامبر امین در حدیث:

1. نقل از ابو بصیر: به امام صادق (ع) گفتم: مقصود از ﴿مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾ کیست؟ فرمود: "مقصود، پیامبر خداست که نزد پروردگارش، فرمانش نافذ و در روز رستاخیز، امین است.
2. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: هان! به خدا سوگند که من، هم در آسمان، امین هستم و هم در زمین.
3. امام علی (ع) در سخنرانی‌ای که در آن، پاره‌ای از ویژگی‌های پیامبر (ص) را بر می‌شمارد: او امین و مورد اعتماد تو بود، و خزانه‌دار دانشِ نهان تو، و گواه تو در روز جزا، و فرستاده بر حقّ تو، و فرستاده تو به سوی مردمان.
4. امام صادق (ع) در زیارت پیامبر (ص) از راه دور: خدایا! درودهای فراگیر و برکت‌های بالنده‌ات، و خیرهای افزون و سلام و درودهای والایت، و کرامت‌ها و رحمت‌هایت را، و نیز درودهای فرشتگان مقرّبت، پیامبران فرستاده شده‌ات، امامان برگزیده‌ات، بندگان شایسته‌ات، زمینیان و آسمانیان و هر کس را که تسبیح تو می‌گوید- ای خدای جهانیان از اوّلین تا آخرین- برای محمّد، بنده و فرستاده‌ات، شاهد و پیامبرت، هشدار دهنده و امینت و آن که نزد تو جایگاهی دارد، قرار بده.
5. امام علی (ع) می‌فرماید: خداوند، محمد (ص) را فرستاد تا هشدار دهنده جهانیان و امین وحی باشد.
6. امام علی (ع) در سخنرانی‌ای در معرّفی پیامبر خدا (ص): امین وحیِ او بود، و خاتم فرستادگانش، و نوید دهنده رحمتش، و ترساننده از خشم و کیفرش.
7. امام علی‌(ع) می‌فرماید: گواهی می‌دهم که محمّد، بنده برگزیده خداوند، و فرستاده برگزیده او و امین مورد رضایت اوست. وی را بر حق و با بشارت و هشدار دادن روانه کرد؛ چراغی نورافشان که با اجازه خدا به سوی همو فرا میخواند و او پیام را رساند و امانت را گزارد و برای امّت، خیرخواهی کرد و خدا را عبادت نمود تا وفاتش فرا رسید.
8. امام علی (ع) در سخنرانی‌ای که در آن، برتری پیامبر (ص) را تبیین می‌کند: او را از برترین رویشگاه‌ها و ارجمندترین (نیرومندترین) ریشه‌ها برآورد؛ از درختی که پیامبرانِ خود را از آن پدید آورد و امانتدارانش را از آن برگُزید.
9. امام علی (ع) در توصیف پیامبر خدا (ص): محمّد، بنده و فرستاده خداوند است. او را فرستاد تا فرمانش را آشکار کند و از او سخن بگوید، و او رسالتش را در کمال امانت ادا کرد و ره‌یافته از دنیا رفت.
10. از مناجات‌های خداوند متعال با موسی (ع): ای موسی! تو را چونان شخص مهربان و دلسوز، درباره زاده بتول باکره، عذراء، عیسی بن مریم، آن که بر درازگوش سوار می‌شود، لباس کلاهدار می‌پوشد و خوراکش روغن و زیتون است و با محراب عبادت، مأنوس است، سفارش می‌کنم و نیز در باره آن که پس از او می‌آید، صاحب شتر سرخ‌موی، آن پاک و پاکیزه و مطهّر. وصفش در کتاب تو، این است که تصدیق کننده و نگاهبان همه کتاب‌های آسمانی است. پیوسته در رکوع و سجود و بیم و امید به سر می‌برد. برادرانش، بینوایان‌اند و یارانش، از قومی دیگر غیر از قوم خودش. در روزگار او، سختی و زلزله و کُشتار، حاکم است. نامش احمد و محمّد امین، و از باقی ماندگان آن جمع پیامبران نخستین گذشته است. به همه کتاب‌های آسمانی ایمان دارد و همه فرستادگان را تصدیق می‌کند. امّتش مورد رحمت و برکت من هستند. آنان را اوقاتی تعیین شده است که در آنها ندای نماز در می‌دهند. پس او را تصدیق کن، که او برادر توست. ای موسی! او امین من و بنده‌ای راستین و با برکت است. دستش را بر هر چه بگذارد، برکتش می‌دهیم. در علم من، چنین بوده و او را این‌گونه آفریده‌ام.
11. امام رضا (ع) می‌فرماید: محمد (ص)، امینِ خدا در میان مردم بود و چون رحلت نمود، ما اهل بیت، وارثان او گشتیم و اینک، ما امینان خدا در زمین هستیم.

امین مردم

1. به نقل از داوود بن حصین، در اوصاف پیامبر (ص): او مردی بود که از همه قوم خود، جوان‌مردتر، نیک‌خوتر، خوش‌برخوردتر، همسایه‌دارتر، بردبارتر، امانتدارتر، راستگوتر و از بدزبانی و آزاررسانی دورترین بود. هرگز دیده نشد که با کسی کشمکش و بگومگو کند؛ زیرا خداوند، خصلت‌های پسندیده را در او جمع کرده بود، تا جایی که قومش او را "امین" نامیدند و در مکّه لقب "امین" بر اسم او غلبه پیدا کرده بود.
2. قریش، پیامبر خدا (ص) را پیش از آن که بر او وحی فرود آید، "أمین" نامیده بودند.
3. به نقل از نفیسه دختر مُنیه، خواهر یعلی بن منبه: پیامبر (ص) در مکّه نامی جز "امین" نداشت، از بس که ویژگی‌ها و خصلت‌های نیکو در او به کمال رسیده بود.
4. به نقل از عایشه: کسی در مکّه نبود، جز آن که اگر چیزی داشت که بر آن بیمناک بود، آن را نزد پیامبر خدا (ص) می‌نهاد؛ چون راستی و امانتداری او را می‌دانستند.
5. قریشیان خواستند کعبه را خراب و از نو بنا کنند و به مساحت آن بی‌فزایند. سپس از این کار ترسیدند... و گفتند: به ارتفاعش می‌افزاییم. پس خرابش کردند و دوباره آن را ساختند و چون دیوار به جایگاه حجر الأسود رسید، بر سر نصب کردن آن با هم درگیر شدند و هر قبیله، خود را سزاوارتر به نصب آن دانست. هنگامی که کشمکش میان آنها بالا گرفت، به داوری هر کس که از درِ بنی شیبه وارد شود، تن در دادند، که پیامبر خدا (ص) پدیدار شد. همه گفتند: این، امین است که می‌آید. او را داور قرار دادند و پیامبر (ص) ردای خود را - که برخی آن را عبایی از خز گفته‌اند - گسترد و حجر الأسود را در آن نهاد. سپس فرمود از هر قبیله قریش مردی بیاید. عتبه بن ربیعه از قبیله عبد شمس، اسود بن مطلب از بنی اسد بن عبد العزّی، ابو حذیفه بن مغیره از بنی مخزوم، و قیس بن عَدی از بنی سهم آمدند و حجر الأسود را بلند کردند و پیامبر (ص) تا آن را در جای خود، نصب کرد.
6. به نقل از ابن اسحاق: خدیجه دختر ویلد، بانویی تاجر و بزرگ زاده و ثروتمند بود. او مردان را برای تجارت با اموال خود، استخدام می‌کرد و در قبال کارشان، مقدار معینی از سود حاصل از تجارت را به ایشان می‌داد. قریش، مردمی تاجرپیشه بودند. وقتی خبر راستگویی و امانت‌داری و اخلاق پسندیده پیامبر (ص) به گوش خدیجه رسید، کسی را نزد او فرستاد و پیشنهاد کرد با اموالی از وی برای تجارت به شام برود.
7. هنگامی که عُمر پیامبر خدا (ص) از بیست گذشت، ابوطالب به او گفت: ای برادر زاده! خدیجه دختر خویلد، زنی ثروتمند است و تجارتی گسترده دارد و او نیازمند امانت و پاکی و وفاداری کسی مانند توست. با او در باره تو گفتگو کنیم تا بخشی از کار و تجارتش را به تو بسپارد. پیامبر (ص) گفت: ای عمو! آنچه می‌دانی و می‌خواهی، بکن. ابوطالب به سوی خدیجه رفت و با وی در باره وکیل کردن پیامبر خدا (ص) در بخشی از تجارتش گفت‌وگو کرد. خدیجه به آن، مایل و راغب شد و او را به سوی شام روانه کرد و غلام و سرپرستی به نام میسره همراهش نمود. هنگامی که پیامبر (ص) از کاری که برایش روانه شده بود، فارغ شد و به مکّه آمد، میسره خدیجه را از امانت و پاکی و خجستگی او و آنچه مسیحیان و یهودیان درباره‌اش می‌گویند، باخبر کرد، و نیز از آنچه از برکت وجودی همراهی او در فراوانی سود تجارت و آسانی کارها، فهمیده بود و همچنین گفت: با او غذا می‌خوردم تا آن جا که هر دو سیر می‌شدیم؛ ولی همچنان بیشتر غذا دست نخورده باقی می‌ماند.
8. به نقل از ابوطالب، در باره پیامبر خدا (ص): تو امینی، تو ستوده‌ای بزرگ و بزرگوار و سَروری؛ سَرور سَروران پاک؛ پاکانی بزرگوار و پاک نهاد.
9. ابوطالب در باره پیامبر خدا (ص) سرود: تو امینی؛ امین راستین خداوند راستگو، بی‌آن که بازی و بیهوده‌گویی در میان باشد. تو فرستاده‌ای؛ فرستاده خدا و ما می‌دانیم از نزد خدای عزّتمند، کتاب‌ها بر تو نازل می‌شود.

سیره پیامبر (ص) در ادای امانت

1. امام صادق (ع) می‌فرماید: امانت را به صاحبش - نیک باشد یا بد- برگردانید؛ زیرا پیامبر خدا (ص) دستور می‌داد حتّی نخ و سوزن را به صاحبش برگردانید.
2. امام علی (ع) می‌فرماید: هنگامی که پیامبر (ص) رهسپار هجرت به مدینه شد، به من دستور داد پس از او بمانم تا سپرده‌هایی را که از مردم نزد او بود، به صاحبانشان باز گردانم. برای همین خصلتش بود که به او "امین" می‌گفتند. من، سه روز ماندم و آشکار می‌گشتم و حتی یک روز، پنهان نشدم. پس از آن، مکّه را ترک گفتم و راه پیامبر خدا (ص) را دنبال کردم تا به مدینه آمدم.
3. به نقل از ابوعبیده، از هند بن أبی هاله و ابو رافع و عمّار بن یاسر: قریش، محمّد (ص) را در جاهلیت، "امین" نامیده بودند و امانت پیش وی می‌نهادند و حفظ اموال و کالاهای خود را به او می‌سپردند. عرب‌هایی که در موسم حج به مکّه می‌آمدند نیز این کار را می‌کردند. پس از آن که محمد، پیامبر شد نیز همین‌گونه بود. از این رو، پیامبر خدا (ص) به علی (ع) فرمان داد که پس از خروجش از مکّه با صدای بلند و رسا در وادی مکّه صبح و شام، ندا دهد: آگاه باشید! هر کس امانت یا ودیعه‌ای نزد محمد دارد، بیاید تا امانتش به او باز گردانده شود. پیامبر (ص) به علی (ع)] فرمود: "آنان از اکنون تا آن گاه که بر من وارد شوی، نمی‌توانند هیچ گزندی به تو برسانند. پس، امانت‌های نزد مرا آشکارا و جلوی چشم مردم، بازگردان".
4. به نقل از عبد الواحد بن ابی عون: هنگامی که پیامبر خدا (ص) وفات یافت، علی (ع) فرمان داد که کسی بانگ زند: "هر کس نزد پیامبر خدا وعده یا‌طلبی دارد، نزد من بیاید". علی (ع) هر سال روز عید قربان در انتهای مِنی کنار عقبه کسی را روانه می‌کرد تا این ندا را در دهد؛ و این کار تا هنگام وفات علی (ع) ادامه داشت. پس از امام علی (ع)، حسن مجتبی (ع) آن را انجام می‌داد تا آن که وفات نمود و سپس حسین (ع) آن را انجام داد و پس از ایشان که رضایت و سلام خدا بر همه آنها باد دیگر ادامه نیافت . هیچ کس از خلق خدا نزد علی (ع) نمی‌آمد و به حق یا باطل ادّعای چیزی نمی‌کرد، مگر آن که آن را به او می‌داد.
5. به نقل از امام حسن مجتبی (ع): مردی نزد پیامبر (ص) آمد و از او چیزی‌ طلبید. پیامبر (ص) به او فرمود: "بنشین. خداوند، روزی‌ات می‌دهد. سپس دیگری و دیگری آمدند و پیامبر (ص) به همه فرمود: "بنشینید". آن‌گاه، مردی چهار اوقیه (نقره) آورد و به پیامبر (ص) داد و گفت: ای پیامبر خدا! این، صدقه است. پیامبر (ص) فرد اوّل را فراخواند و یک اوقیه به او داد و نفر دوم را فرا خواند و یک اوقیه به او داد و نفر سوم را فرا خواند و به او نیز یک اوقیه داد و یک اوقیه باقی ماند. پیامبر (ص) آن را به مردم عرضه کرد؛ اما کسی برنخاست. شب که فرا رسید، پیامبر (ص) آن یک اوقیه را زیر سرش نهاد. ایشان روی عبایش می‌خوابید. اما آن شب خوابش نمی‌برد. بر می‌خاست و نماز می‌خواند و سپس باز می‌گشت و باز خوابش نمی‌برد و دوباره باز می‌گشت و نماز می‌خواند. عایشه به ایشان گفت: ای پیامبر خدا! چیزی رخ داده است؟ پیامبر (ص) فرمود: نه. عایشه گفت: فرمانی از خداوند به تو رسیده است؟ فرمود: نه. عایشه گفت: تو از اوّل شب، کاری می‌کنی که هیچ‌گاه نمی‌کردی؟ پیامبر (ص) آن اوقیه را بیرون آورد و فرمود: این، موجب آن چیزی شده است که دیدی. می‌ترسم امری پیش آید و بمیرم، در حالی که آن را رد نکرده باشم".
6. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) چون در حجة الوداع، اعمال منی را به جا آورد، در آن جا ایستاد و فرمود: "... هان! هر که در نزدش امانتی است، آن را به سپارنده‌اش باز گرداند".
7. امام علی (ع) می‌فرماید: سوگند یاد می‌کنم که پیامبر خدا (ص) ساعتی پیش از وفات خود، سه بار به من فرمود: "ابو الحسن! امانت را به صاحبش باز گردان، نیک باشد یا بد و امانت بزرگ باشد یا کوچک، حتّی نخ و سوزن را".

منابع

1. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱
2. اسحاقی، سید حسین، مروارید نبوت