بحث:آیا علم غیب منحصر به خداست؟ (پرسش)

مقدمات پاسخ

ضرورت دارد پیش از پاسخ به این پرسش، به معناشناسی غیب و علم غیب و همچنین اقسام علم غیب به طور مختصر توجه شود:

معناشناسی غیب و علم غیب

«غیب» در لغت به معنای امری که از حواس ظاهری یا باطنی انسان پوشیده باشد اطلاق شده است و در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات و همچنین آثار تفسیری و اعتقادی، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی است و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی آنها را تنها به خود اختصاص داده است (امور مستأثر). واژه «علم غیب» نیز در بیان مفسران و دانشمندان علم کلام دو کاربری متفاوت دارد: نخست: آن علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد) و دوم: خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، از آن به علم مستأثر یاد شده است. اما در اصطلاح آیات قرآن کریم و روایات، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که قطعاً این علم ذاتی بوده (اکتسابی نیست) اطلاق می‌شود و به علوم غیر از خدا - اگرچه به تعلیم الهی باشد - «علم غیب» گفته نمی‌شود.

جزئیات و مستندات این تعریف‌ها و کاربری‌ها در دو پرسش مستقل: «غیب در لغت و اصطلاح به چه معناست؟» و «غیب در قرآن و حدیث به چه معنا به کار رفته است؟» بررسی شده و برای اطلاع بیشتر به آنها مراجعه شود.

اقسام علم غیب

علم به غیب با نگاه به اقسام امور غیبی بر دو قسم است: نخست: علم به غیب مطلق؛ یعنی علم به حقیقت و واقعیت ناشناخته‌ای است که تنها خدای متعال می‌‌داند و دسترسی به آن برای هیچ کس، امکان پذیر نیست (علم مستأثر یا علم غیب مکفوف)؛ هر چند ممکن است پرده ای از آن علم را به برخی از برگزیدگان خود عطا کند (علم غیب مبذول). دوم: علم به غیب نسبی؛ یعنی علم به حقیقت و واقعیت ناشناخته‌ای است که برای بعضی از انسان‌ها غیب و برای بعضی دیگر آشکار به شمار می‌‌رود. علم غیب از منظر دیگری، با نگاه به عالم به آن علم نیز بر دو قسم است: علم غیب ذاتی یعنی علم غیبی که از کسی گرفته نشده (لذا تنها به خداوند متعال اختصاص دارد) و علم غیب اکتسابی (علم غیب تبعی): یعنی اطلاع از غیبی که از راه تعلیم الهی به دست می‌آید.

جهت کسب اطلاعات بیشتر از جزئیات و مستندات این اقسام به پرسش: «اقسام و انواع علم غیب کدام‌اند؟» مراجعه فرمایید.

انحصار علم غیب ذاتی و مطلق به خداوند

بر اساس دسته‌ای از آیات قرآن کریم، علم به غیب، تنها در اختیار خداوند و مختص به اوست، زیرا تنها اوست که احاطۀ همه جانبه بر تمامی عالم دارد. علم خدا به زمان، مکان و یا حالت خاصی منحصر نمی‌شود، جز او کسی عالم به غیب نیست و در حقیقت، همه چیز نسبت به او مشهود است. آیاتی همچون ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ﴾، ﴿وَيَقُولُونَ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلَّهِ فَانتَظِرُواْ إِنِّي مَعَكُم مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ﴾، ﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾ و ... از این جمله‌اند.

مراد از غیب در این آیات همان علم غیب ذاتی و مطلق است که جز خدای متعال، دیگران دستیابی به آن ندارند.

امکان دسترسی غیر خدا به غیب تبعی و محدود

بر اساس برخی آیات مانند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ و ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾، برخی از برگزیدگان الهی می‌توانند از علم غیب برخوردار باشند گرچه اصل برخورداری از این علم، منحصر در خدای متعال است؛ لکن قرآن کریم اطلاع از امور غیبی که توسط خدای متعال به برگزیدگان اعطا می‌شود را "علم غیب" نمی‌نامد بلکه با تعبیر ﴿يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ﴾ و امثال آن از این علم یاد می‌کند که به معنای آگاهی و اطلاع بر این غیب است و این نشانه تفاوت بین این دو واژه و عنوان در کاربری‌های قرآن کریم است.

نتیجه‌گیری

در قرآن کریم دو دسته آیات پیرامون آگاهی از غیب وجود دارد. دسته‌ای این علم را تنها مختص خداوند می‌دانند و دسته ای دیگر آگاهی از آن را برای برخی برگزیدگان الهی و با اذن و رضایت خدای متعال، ممکن می‌دانند. تأمل در این آیات نشان می‌دهد علم غیب مراتب و درجاتی دارد که بخشی از آن تنها در اختیار خداست و هیچ کس را به آگاهی از آن راهی نیست و بخشی دیگر غیبی است که خدای متعال آن را به بندگان برگزیده خود آن هم بر اساس شرایط و موقعیت هر فرد تعلیم داده است. به عبارت دیگر مراد از علم غیب در آیات دسته اول، علم غیب ذاتی و استقلالی است و منظور از غیب در آیات دسته دوم، علم غیب تبعی و تعلیمی است. البته با توجه به معنای غیب در قرآن و روایات باید گفت: غیب تنها به علوم مختص خدا گفته می‌شود و علوم اکتسابی و تعلیمی اولیای الهی گرچه به لحاظ لغوی غیب است اما از منظر قرآنی غیب نیست. بلکه در قرآن کریم از این بخش با تعبیر ﴿يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ﴾ و امثال آن که بر اطلاع و آگاهی از غیب دلالت دارد نام برده شده است.

پاسخ تفصیلی

معناشناسی غیب و علم غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد)، و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است. لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

اقسام علم غیب

با نگاه به اقسام امور غیبی

1. علم به غیب مطلق: به حقیقت و واقعیت ناشناخته‌ای «غيب مطلق» گفته می‌شود که اطلاع از آن جز از راه دریافت علم از خدای متعال برای هیچ کس، در هیچ زمان و شرایطی امکان پذیر نیست. این غیب مطلق نیز بر دو گونه است: نخست: غیبی است که تنها برای برخی از برگزیدگان خود آشکار می‌‌کند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾ . از جمله موارد این غیب: اموری که عقلاً تعلّق ادراکات حسی یا ادراکات عقلی به آنها ممکن نیست؛ مانند: ذات خدا یا برخی از نشانه‌های او؛ همچون: وحی، فرشتگان، بهشت و جهنم و رستاخیز که همه آنها از حواس ما غایب‌اند. دوم: غیبی است که نزد خود نگاه داشته و مختص ذات اوست. به این غیب مطلق دوم، «غیب مستأثر» یا «علم مستأثر» می‌‌گویند: ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ﴾. لذا آگاهی از این نوع از غیب، «علم به غیب مطلق» نامیده می‌شود که در اصل مختص خدای تبارک و تعالی است، اما مانعی عقلی یا نقلی از دادن جزئیاتی از آن به برخی برگزیدگان الهی وجود ندارد؛ البته به مخلوق تعلیم‌یافته از این علم، در تعبیر قرآن و روایات، صفت «عالم به غیب» داده نمی‌شود؛ بلکه لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» به‌کار رفته است.
2. علم به غیب نسبی: به حقیقت و واقعیت ناشناخته‌ای گفته می‌شود که برای بعضی از انسان‌ها غیب و برای بعضی دیگر آشکار به شمار می‌‌روند؛ یعنی: در مقایسه با شخص یا مکان یا زمان خاص غیب است، اما در برابر شخص یا مکان و زمان دیگر آشکار باشد یا به آشکار مبدل شود؛ مثلاً: اگر پیامبری از وجود غذایی در خانه شخص خبر می‌دهد برای خود پیامبر(ص) امر غیبی است؛ زیرا در خانه آن شخص حضور ندارد و از راهی دیگر نیز از اشیاء موجود در آن خانه اطلاع نیافته است. اما برای خود آن شخصی که در آن مکان زندگی می‏‌کند و از محتویات آن آگاه است، امری آشکار خواهد بود. اين نوع از غیب می‌‌تواند مربوط به گذشته باشد که برای مردمان آن زمان آشکار بوده اما برای زمان ما غیب است؛ مثلاً: داستان حضرت یوسف (ع) که جزئیات آن را خدای متعال به پیامبر خاتم(ص) وحی کرده است: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾ و می‌‌تواند مربوط به آینده باشد که برای حاضران در زمان خاص غیب بوده اما در زمان آینده که رخ می‌‌دهد آشکار می‌‌شود؛ مثلاً: زمان رحلت حضرت سلیمان (ع) برای جنیانی که برای او کار می‌‌کردند غیب بود اما پس از این رخداد آشکار شد: ﴿فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ﴾. لذا آگاهی از این نوع از غیب، با مسامحه و بدون اعمال دقت علمی می‌توان آن را «علم به غیب نسبی» اطلاق کرد.

با نگاه به عالِم به آن

1. علم غیب ذاتی (علم غیب مستقل): مراد از مستقل یا ذاتی بودن علم اینکه آگاهی و احاطه به امور غیبی دارنده این علم از کسی گرفته نشده و نیاموخته؛ بلکه به طور استقلالی از ذات خود دارد. این‌گونه از آگاهی و احاطه تنها به خداوند متعال اختصاص دارد و هیچ آفریده‌ای این ویژگی را ندارد. خدای متعال درباره این نحوه از علم می‌فرماید: ﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ﴾. بنابر این، علم خداوند به اموری که ما به آنها «غیب» می‌گوییم، از این قبیل است؛ زیرا تنها ذات باری تعالی به همه هستی احاطه وجودی و علمی دارد. البته چنین علمی ازلی و ابدی و نامتناهی است.
2. علم غیب اکتسابی (علم غیب تبعی): این علم، در مقابل علم غیب ذاتی قرار دارد. مراد از تبعی یا اکتسابی بودن علم اینکه اطلاع دارنده این دانش از امور غیبی از ذات خود نمی‌خیزد؛ بلکه دانشی است که از دیگری گرفته شده و از راه تعلیم الهی به دست می‌آید. این علم با این ویژگی‌ها قطعاً علمی غیر مستقل، غيرذاتی، مقید به اراده الهی و نسبت به علم الهی محدود است. این‌گونه از آگاهی‌ها علومی هستند که خدای متعال به برخی برگزیدگان خود عنایت می‌‌کند؛ در قرآن کریم فرمود: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾. اطلاق «علم غیب» به اینچنین علمی تنها از باب مسامحه و عدم اعمال دقت است؛ و گرنه در اصطلاح قرآن و حدیث به چنین دانشی «علم غیب» گفته نمی‌شود. بهترین نامی که برای اینگونه از علم‌ها به کار رفته «اطلاع از مغیبات» یا «اخبار از غیب» است. بنابر این، این علم تنها در مواردی که خدای متعال اذن دهد و با تعلیم الهی به رسولان، فرشتگان و اولیای الهی داده می‌‌شود. قرآن کریم مملو از خبرهای غیبی پیامبران و غیر پیامبران است و آگاهی از غیب هر کدام به جهت مراتب با دیگری متفاوت است.

با نگاه به اختصاصی بودن علم

بر اساس چند روایت از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) ​می‌‌توان علم غیب را بر دو گونه تقسیم کرد:

1. علم غیب مکفوف (علم غیب مستأثر): یعنی علمی که خدای متعال آن را مخصوص خود قرار داده و بنا نیست به کسی داده شود؛ به یکی از دو دلیل؛ یکی: اینکه اصولاً آگاهی از این علم در توان مخلوقات و ممکنات نیست و عقلاً موجود محدود ناتوان از دریافت علم نامحدود است. دیگری: اینکه برفرض که این علم از لحاظ عقلی امکان اعطای به دیگری داشته باشد، اما اراده الهی بر این تعلق گرفته که داده نشود. از این علم در روایت به علم خاص، علم مکفوف، علم موقوف، علم مخزون، علم مکنون و علم مستأثر یاد شده است.
2. علم غیب مبذول: یعنی علمی که در اصل از آن خدای متعال است (چون علم غیب مختص اوست) اما به دلایلی به برخی از برگزیدگان الهی داده شده است. این علم به معنای علمی است که در عرصۀ جهان هستی به مرحلۀ ظهور رسیده یا خواهد رسید. آنچه در جهان پهناور هستی تحقق پذیرفته است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز اتفاق خواهد افتاد، در قلمرو مصداق‌های علم مبذول جای دارد. در روایت آمده است که بداء الهی نیز در این علم واقع می‌شود. از این علم در روایت به علم عام، علم مبذول، و علم محمول نام برده شده است.

انحصار علم غیب ذاتی و مطلق به خداوند

بر اساس دسته‌ای از آیات قرآن کریم، علم به غیب، تنها در اختیار خداوند و مختص به اوست، زیرا تنها اوست که احاطۀ همه جانبه بر تمامی عالم دارد. علم خدا به زمان، مکان و یا حالت خاصی منحصر نمی‌شود، جز او کسی عالم به غیب نیست و در حقیقت، همه چیز نسبت به او مشهود است. آیاتی همچون ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ﴾، ﴿وَيَقُولُونَ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلَّهِ فَانتَظِرُواْ إِنِّي مَعَكُم مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ﴾، ﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾ و ... از این جمله‌اند.

مراد از غیب در این آیات همان علم غیب ذاتی و مطلق است که جز خدای متعال، دیگران دستیابی به آن ندارند.

امکان دسترسی غیر خدا به غیب تبعی و محدود

بر اساس برخی آیات مانند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ و ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾، برخی از برگزیدگان الهی می‌توانند از علم غیب برخوردار باشند گرچه اصل برخورداری از این علم، منحصر در خدای متعال است؛ لکن قرآن کریم اطلاع از امور غیبی که توسط خدای متعال به برگزیدگان اعطا می‌شود را "علم غیب" نمی‌نامد بلکه با تعبیر ﴿يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ﴾ و امثال آن از این علم یاد می‌کند که به معنای آگاهی و اطلاع بر این غیب است و این نشانه تفاوت بین این دو واژه و عنوان در کاربری‌های قرآن کریم است.

روشن است که مراد از علم غیب در این آیات، علم غیب، تبعی، محدود و اکتسابی است چرا که هیچ‌کس‌ جز خدا به علم غیب به صورت ذاتی و استقلالی دسترسی‌ نداشته و علومی که‌ از جانب‌ خدا به‌ غیر عنایت‌ شده‌، از ناحیۀ او بوده‌ و تمام‌ موجودات‌ هر یک‌ در حدّ خود و به‌ نوبۀ خود دارای علم‌ هستند، منتها به‌ تعلیم و رضایت خدا و با تأییدات او. در این‌ صورت‌ بین‌ آیاتی که‌ علم‌ غیب‌ را منحصر به‌ خدا می‌دانند‌ و آیاتی که‌ رسولان‌ الهی را نیز عالم‌ به‌ غیب‌ می‌‌دانند، تنافی و تضادّی نیست‌‌، چرا که اولا انبیا به غیب مطلق و نامحدود دسترسی‌ نداشته و بیش از ظرفیت محدود وجودی‌ خود نمی‌‏توانند از آن عالم نامحدود استفاده کنند؛ ثانیا در همان استفاده‏‌های‌ محدود خود نیز استقلال ندارند و علومشان بالذات نیست بلکه به تأییدات و افاضات پروردگار جهان نیازمندند. به عبارت دیگر علم آنها به غیب، تبعی است و نه ذاتی و استقلالی. لذا می‌‌توان گفت: در مواردی که پیامبر و امام، علم غیب را از خود نفی می‌کنند مانند: ﴿قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ﴾، منظورشان، علم غیب ذاتی و مطلق است، نه علم غیب تبعی و مقید که به تعلیم خداوند است.

بله براساس حقیقت و چیستی غیب در قرآن و روایات که غیب تنها به آن دسته از علومی اطلاق شده که اختصاص به خدای متعال داشته و خداوند نیز احدی را از آن مطلع نکرده مگر با اراده خود، به علومی که برگزیدگان الهی به واسطه تعلیم او از خزانه علم خداوند آگاه می‌شوند علم غیب گفته نمی‌شود، بلکه غیب تنها علومی است که اختصاص به خدای متعال دارد و طبق این معنا دیگران دسترسی به آن ندارند. با این بیان جمع میان آن دسته از آیات و روایاتی که علم غیب را منحصر در خدا می‌دانند با دسته‌ای که به آگاهی اولیای الهی از غیب اشاره دارند، چنین است که مراد از آیات و روایات دسته اول همان علومی است که مختص خداوند است و احدی از آن مطلع نیست و مراد از دسته دوم، آن دسته از علوم فراطبیعی و غیراکتسابی آنهاست که خدای متعال از علم خود در اختیارشان گذاشته و در اصطلاح قرآن به آن غیب گفته نمی‌شود. هرچند به لحاظ لغوی و نسبت به دیگران، این بخش نیز غیب نامیده می‌شود.

نتیجه گیری

در قرآن کریم دو دسته آیات پیرامون آگاهی از غیب وجود دارد. دسته ای این علم را تنها مختص خداوند می‌دانند و دسته ای دیگر آگاهی از آن را برای برخی برگزیدگان الهی و با اذن و رضایت خدای متعال، ممکن می‌دانند. تأمل در این آیات نشان می‌دهد علم غیب مراتب و درجاتی دارد که بخشی از آن تنها در اختیار خداست و هیچ کس را به آگاهی از آن راهی نیست و بخشی دیگر غیبی است که خدای متعال آن را به بندگان برگزیده خود آن هم بر اساس شرایط و موقعیت هر فرد تعلیم داده است. به عبارت دیگر مراد از علم غیب در آیات دسته اول، علم غیب ذاتی و استقلالی است و منظور از غیب در آیات دسته دوم، علم غیب تبعی و تعلیمی است. البته با توجه به معنای غیب در قرآن و روایات باید گفت: غیب تنها به علوم مختص خدا گفته می‌شود و علوم اکتسابی و تعلیمی اولیای الهی گرچه به لحاظ لغوی غیب است اما از منظر قرآنی غیب نیست. بلکه در قرآن کریم از این بخش با تعبیر ﴿يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ﴾ و امثال آن که بر اطلاع و آگاهی از غیب دلالت دارد نام برده شده است.

حسن مهدی‌فر فعلا در بحث بماند

۱۲. حجت الاسلام و المسلمین مهدی‌فر؛

مهدی‌فر حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن مهدی‌فر در پایان‌نامه دکتری خود با عنوان «علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن» در این‌باره گفته‌ است: «صاحبان این دیدگاه معتقدند که علم غیب منحصراً از آن خداوند است و داشتن علم غیب برای غیر خداوند شرک و کفر است. و خداوند تنها برخی از انبیاء را از بعضی غیب‌ها آگاه کرده است آن هم در محدوده احکام شریعت و به‌واسطه وحی؛ و علم غیب داشتن آنان معجزه و دلیل نبوت آنان بوده است. لذا غیر از انبیاء احدی از علم غیب برخوردار نیست. این افراد برای اثبات مدعای خود به پاره‌ای از ادله عقلی و نقلی استناد کرده‌اند. الف. ادله عقلی: دلیل اول: داشتن علم غیب مستلزم کفر و شرک است: اگر کسی ادعای علم غیب بکند این مستلزم کفر و شرک است زیرا احدی غیر از خدا علم غیب ندارد و اگر قرار باشد کسی غیر از خداوند علم غیب داشته باشد در این صفت شریک خداوند شده است و این شرک و محال است. همچنین اگر کسی چنین اعتقادی را در باره شخصی داشته باشد، از دیدگاه وهابیت چنین کسی کافر است. بن باز عالم وهابی در پاسخ سوالی چنین فتوا می‌دهد: هر کس بمیرد بر این اعتقاد که محمد(ص) بشر نیست و علم غیب دارد این عقیده کفری است و صاحب چنین عقیده کافر است و به کفری بزرگ دچار شده است دلیل دوم:اعتقاد به علم غیب، غلو است، اگر ما معتقد باشیم که پیامبر(ص) و امامان(ع) به همه امور گذشته و آینده تا روز حشر و بلکه اخبار آسمان‌ها و آنچه پس از قیامت واقع می‌شود، علم دارند. این اعتقاد، غلو در حق ایشان و فراتر از حد آنهاست. دلیل سوم: علم غیب ذاتی مخصوص خدا است. اگر هم فرض کنیم که غیر خداوند به تعلیم خدوند از غیب مطلع بشوند باز این به معنای علم غیب داشتن آنان نیست برای این که علم غیب یعنی خود شخص بالإستقلال یعنی بدون معلم آن را بداند و کسی که علمش چنین نباشد علم غیب ندارد. دلیل چهارم: احاطه محدود بر نامحدود محال است پیامبر(ص) و امام(ع) و به‌طور کلی غیر خداوند، از نظر وجودی محدودند، در حالی که غیب محدود نیست و موجود محدود نمی‌تواند بر غیر محدود احاطه داشته باشد. نقد و بررسی: نقد دلیل عقلی اول: جواب نقضی: اولا؛ اگر قرار باشد هر کسی که دارای آگاهی‌های غیبی است مشرک است، نعوذ بالله انبیاء(ع) همه مشرک خواهند بود. چرا قرآن در آیات مختلف علم غیب را به انبیاء(ع) نسبت داده است. و اگر بپذیریم که انبیاء(ع) استثناء بوده باشند. این مسئله در مورد ملائکه نیز صادق است و ملائکه نیز باید مشرک باشند که به لوح محفوظ علم دارند. در نتیجه تمامی مسلمانان باید طبق این دیدگاه مشرک باشند. علاوه بر این، طبق اعتقاد اهل سنت افرادی مانند عمر و حذیفه علم غیب دارند باید مشرک باشند. حذیفه می‌گوید: " أَخْبَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِمَا هُوَ كَائِنٌ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ ". ابن حجر در مورد علم غیب داشتن عمر می‌گوید: روز جمعه عمر در روی منبر در حال خطبه بود ناگهان بانگی زد ای ساریه مواظب کوه باش و ساریه که به جنگ نهاوند رفته بود و دشمن آنان در کوه کمین کرده بود صدای عمر را شنید و متوجه کمین دشمن شده و به آنان پیروز شدند. ثانیاً: این مطلب اختصاص به علم غیب هم ندارد در مورد قدرت تکوینی ملائکه و انبیاء(ع) نیز این جاری خواهد بود در قرآن آیاتی است که خلق، احیاء و میراندن، را به برخی انبیاء(ع) و ملائکه نسبت می‌دهد در حالی احدی این را شرک در قدرت خدا تلقی نمی‌کند. مانند: حضرت عیسی(ع) می‌گوید: ﴿﴿أَنِّي أَخْلُقُ لَكُم مِّنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ﴾﴾ و ﴿﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾﴾ ثالثاً: حتی آن دسته از اهل سنت نیز که قائل به کرامت اولیا نیستند و علم غیب غیر خدا را برنمی‌تابند با این حال درباره پیامبران قبول دارند که پیامبران(ع) به‌واسطه خداوند از غیب آگاه است. زمخشری ذیل آیه ﴿﴿إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا﴾﴾ می‌گوید: این آیه دلیل است بر ابطال کرامات زیرا کسانی که نسبت کرامات به آنها داده می‌شود اگرچه اولیاء پسندیده باشند اما رسول نیستند و خداوند رسولان پسندیده را بر اطلاع از غیب مخصوص کرده است. خلاصه پرسش و پاسخ چنین است: سوال: آیا جایز است به استناد این آیه شریفه ﴿﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا﴾﴾ معتقد به علم غیب پیامبر(ص) باشیم یا نه؟ جواب: علم غیب مخصوص خداوند است. لکن خداوند سبحان هر کس از بندگانش مانند ملائکه و انبیاء(ع) و مرسلین را که بخواهد به هر مقدار از غیب خودش مطلع می‌کند به دلیل آیه ارتضاء و علم آنان از پیش خودشان نیست بلکه با اعلام خداست. جواب علامه حلی: این ادعا زمانی مستلزم شرک خواهد بود که علم غیب را بالاصاله و به‌صورت استقلالی و ذاتی برای کسی قائل شوند زیرا چنین صفتی مختص خداست و غیر خداوند احدی از آن برخوردار نیست. امام علی(ع) علم خداوند را چنین توصیف می‌کند: داناست نه آنکه آگاهی او از جایی گرفته شده یا درحال فزونی باشد و یا از کسی فرا گیرد اما اگر علم غیب، افاضه خداوند باشد به صورت الهام یا تعلیم از دیگری به هیچ وجه مستلزم شرک نخواهد بود. آلوسی ضمن نقل اقوال مختلف اهل سنت در باره علم غیب به کلام ابن حجر در کتاب بیان قواطع الاسلام اشاره می‌کند که ایشان می‌گوید: در هر صورت جایز است انسان‌های خاص علم غیب داشته باشند همان‌طوری که درمورد بسیاری از آنان واقع شده است و علمی که مختص خداوند است علم به تمام غیب است و علم مفاتیح غیب است. بنابر این کسی که درباره قضایایی ادعای علم غیب بکند کافر نیست آلوسی بعد از بیان دیدگاه‌های مختلف چنین نتیجه گیری می‌کند و می‌گوید: حق آن است که گفته شود علم غیبی که که از غیر خدا نفی شده است آن علمی است که ذاتاً برای شخص ثابت است بدون واسطه در ثبوت و آنچه برای خواص واقع شده از این علم منفی نمی‌باشد زیرا چنین علمی را ضرورتاً خداوند برای آنان افاضه کرده است. ایشان برای دفع محذور کفر که برخی معتقدند می‌گوید: تعابیر علم غیب درباره افراد باید طوری باشد که واسطه بودن را برساند. از دیدگاه علامه طباطبائی، کتاب الهی هر چند ناطق به اختصاص پاره‌ای از صفات و افعال به‌خداست مثل علم غیب و زنده کردن و میراندن و آفریدن اما همه این آیات با آیات دیگری تفسیر شده است. انضمام این آیات به‌یکدیگر شکی باقی نمی‌گذارد که مراد از آیاتی که این امور را از غیر خدا نفی می‌کند این است که این امور اصالتاً و به‌صورت مستقل مختص به‌خداست و آیاتی که آنها را برای غیر خدا اثبات می‌کند این است که امور مزبور به‌صورت تبعی و غیر مستقل در مورد غیر خدا نیز تحقق دارد. بنابراین اگر کسی برخی از علوم مکنونه و قدرت‌های غیبی یعنی علمی که از طریق فکر و قدرتی‌که از مجرای عادی طبیعی حاصل نشده باشد برای کسی جزء خدا یعنی انبیاء(ع) و اولیاء ثابت کند مانعی ندارد به‌شرط آنکه اصاله و استقلال را نفی کند ابن حجر می‌گوید: انکار وقوع تعلیم خدا غیب را به انبیاء(ع) و اولیاء عناد است و بدیهی است که آنان شریک علم خدا نمی‌شوند چون علم خدا ذاتی است و هیچ کس علم ذاتی ندارد اگر کسی برای فردی علم ذاتی ادعا کرد او شریک برای علم خدا قرار داده است صاحب تفسیر روح البیان ذیل آیه شریفه ﴿﴿وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ﴾﴾ می‌نویسد: "اعلم ان علم الغیوب بالذات مختص باللّه تعالی و اما اخبار الأنبیاء و الأولیاء صلوات اللّه علیهم أجمعین فبواسطة الوحی و الإلهام و تعلیم اللّه تعالی‏ بدان که علم غیب ذاتی مختص خداوند است اما اخبار انبیا واولیا" پس بواسطه وحی والهام وتعلیم الهی است مؤلف تفسیر بیان المعانی نیز غیب را به دو قسم حقیقی و اضافی تقسیم کرده و معتقد است تنها غیب حقیقی را غیر خداوند احدی نمی‌داند اما غیب اضافی را اشخاص دیگری نیز می‌توانند بدانند و حتی ایشان معتقد است که خداوند برخی از علم غیب حقیقی را نیز در اختیار پیامبران(ع) می‌گذارد زهاوی از دانشمندان اهل سنت در کتاب الفجر الصادق که رد بر وهابیت است سؤالی را طرح می‌کند مبنی بر این که: آیا علم غیب داشتن برای انبیاء(ع) و اولیاء جایز است یا نه؟ بعد خودش چنین پاسخ می‌دهد: بدان که علم غیب که در قرآن ثابت است دو نوع است ذاتی و عطایی. ذاتی خاص خداوند است و عطایی برای انبیاء(ع) و اولیاء ثابت است. ایشان بعد از ذکر آیات زیادی که بیانگر علم غیب برای غیر خداوند است درباره گستره علم پیامبر(ص) نیز چنین می‌گوید: علم غیب پیامبر(ص) نسبت به علم مخلوقات کلی است و نسبت به علم خداوند جزئی است زیرا پیامبر(ص) به لوح محفوظ علم دارد که در آن همه چیز هست تا روز قیامت یعنی هر آنچه بوده و خواهد بود تا روز قیامت. ابن ابی الحدید بعد از بیان راه‌های دست‌یابی به غیب چنین می‌گوید: بدان که ما منکر این نیستیم که در نوع بشر اشخاصی باشند از غیب خبر بدهند لکن همه اینها از حیث توانایی و آماده ساختن مقدمات و اسباب مستند به خداوند هستند. به‌ نظر ایشان کسی که از غیب خبر می‌دهد یکی از سه گروه است یا پیامبر است که به اذن خداوند اخبار از غیب می‌کند یا انسان‌های صالح و با تقوا هستند که اخبار از غیب آنان کرامتی است که خداوند به دست آنان آشکار می‌کند همان‌طور که در حق علی بن ابی طالب(ع) چنین است. و یا ساحر و کاهن و مانند آن است. بنابر این کسانی که قائل به علم غیب داشتن برای غیر خدا هستند معتقدند که علم خداوند از چند جهت با علم غیر خدا تفاوت دارد. اول: علم خداوند ذاتی و استقلالی است و علم غیر خدا کسبی و عرضی است؛ دوم: علم خداوند ازلی و ابدی است و علم غیر خداوند حادث و موقت است؛ سوم: علم خداوند نا متناهی است و علم غیر خداوند محدود و متناهی است. بنابراین ادعای شرک به‌کلی منتفی است و اگر کسی چنین بپندارد که شیعه، امامان(ع) را شریک در علم خداوند می‌دانند، دروغ و افتراء بزرگی را مرتکب شده است، زیرا همه علمای شیعه معتقدند که علم غیب اهل بیت(ع) کسبی، حادث، محدود و اعطایی از ناحیه خداوند و به تعلیم پیامبر(ص) است. بنابراین اگر کسی به‌طور استقلال ادعای علم غیب کند یا آن را برای پیامبر(ص) و امام(ع) و شخصی دیگری قائل شود مرتکب کفر شده است. با این بیانی که گذشت شاید به‌توان سخن بن باز را توجیه کرد. اما اگر کسی ادعا می‌کند که از طرف خدا، و به تعلیم او علم غیب دارد، بایستی در وهله اول از او مطالبه دلیل کرد. برای این که علم غیب به تعلیم خداوند امری ممکن است و به هر مقدار از آن با دلیل قابل اثبات باشد مورد قبول خواهد بود. و این چنین عقیده‌ای هیچ‌گاه شرک و کفر نخواهد بود. برای چنین ادعایی نمی‌توان کسی را تکفیر کرد. اتهام کفر گناهی بزرگ: اتهام کفر زدن و تکفیر مسلمانان یکی از گناهان بزرگ است و قرآن از آن نهی کرده است. ﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾﴾ در این آیه شریفه دو بار امر به تبیین شده است و به مسلمانان دستور می‌‏دهد که دقت کنند مبادا کسانی را که اظهار اسلام می‌کنند آنها را به کفر متهم کرده و به عنوان یک دشمن به قتل برسانند و اموال آنها را به غنیمت بگیرند. مفسرین گفته‌‏اند این آیه در موقعی نازل گردید اسامة بن زید مردی را که اظهار اسلام کرده بود به قتل رساند و پیامبر(ص) وقتی از این ماجرا با خبر شد او را توبیخ کرد که چرا مردی را کشتی که بوحدانیت خدا و رسالت من شهادت داده بود در منابع اهل سنت ابن عمر از پیامبر(ص) روایت کرده است که آن حضرت فرمود: از "أَهْلَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ" دست بردارید. آنها را به بهانه ارتکاب گناه تکفیر نکنید. هر کسی "أَهْلَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ" را تکفیر کند خودش به کفر نزدیک‌تر است نقد دلیل عقلی دوم: چنین نیست که هر چه را انسان بزرگ می‌شمارد غلو و افراط در اعتقاد و خروج از حد اعتدال محسوب شود. زیرا غلو آنگاه است که تصور ما از ائمه(ع) به گونه‌ای باشد که مستلزم خروج آن بزرگواران، از حد بشریت و رساندشان به مقام ربوبیت باشد و یا آنکه آنان را در خلق یا رزق و یا دیگر اموری که اختصاص به خداوند دارد، شریک او قرار دهیم در حالی‌که شیعه هر چند معتقد به دانش گسترده آنان است و یا صفات والای دیگری را برای آنان قائل است ولی در عین حال آنان را انسان‌هایی که مخلوق خداوند و تحت ربوبیت اویند می‌داند که روزی‌شان به مانند سایر انسان‌ها از خداوند به آنها می‌رسد. آری ما معتقدیم که خداوند موهبت‌های بزرگ و صفات والایی به آنها عطا فرموده که کنه و حقیقت آن را نتوان درک کرد، و این عقیده غلو به شمار نمی‌آید، زیرا مستلزم خروج از بشریت و یا مشارکت با خداوند سبحان در بعضی از صفات خاص او نیست. و خود اهل بیت(ع) فرموده‌اند که: مورد ما غلو نکنید ما را از مقام ربوبیت دور بدارید و پس از آن هر چه می‌خواهید درباره فضائل ما بگوئید. نقد دلیل سوم: منشا این اشکال در حقیقت در نوع تلقی غیر صحیح از علم غیب است. علم غیب چنان‌چه تعریفش گذشت عبارتست از: علم و آگاهی به امور غایب واین دو نوع است ذاتی و اکتسابی، ذاتی مختص خداست و اکتسابی افاضه خداوند است برای دیگران، و همه کسانی که قائل به علم غیب برای پیامبر(ص) و یا اهل بیت(ع) هستند همه قائلند که خداوند به آنها عطا کرده است. و خود فتوای الازهر نه تنها علم غیب دیگران را نفی نکرده است بلکه آن را به تعلیم خداوند جایز می‌شمارد. نقد دلیل چهارم: در محدود بودن پیامبر(ص) و امام(ع) از حیث وجودی و صفات کمالی، نسبت به خداوند شکی نیست اما مدعا این استکه خداوند متعال از خزانه غیب خود پیامبر(ص) و امامان(ع) را آگاه می‌کند به‌خاطر اخلاص و عمل صالح و تقوی و فداکاری آنان. ب. ادله نقلی: طرفداران این نظریه برای اثبات مدعای خود به پاره‌ای از آیات و روایات نیز استناد کرده‌اند که در آنها علم غیب برای غیر خداوند نفی شده است. الف: آیات: آیاتی که مورد استشهاد دیدگاه اول قرار گرفته است سه طایفه است. طایفه اول:آیاتی که علم غیب را در انحصار خداوند قرار می‌دهد. آیاتی که با صراحت بیان می‌کنند که آگاهی به غیب و به نزول باران، فرزندان در رحم و علم به قیامت و علم به زمان و مکان مرگ اختصاص به خداوند سبحان دارد و هیچ کس دیگری از آن آگاه نیست و عموم این آیات انبیاء(ع) و امامان(ع) را نیز شامل می‌شود به عنوان نمونه: ﴿﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ﴾﴾ و ﴿﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾﴾ و ﴿﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّي﴾﴾ و ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾﴾ گذشته از اینکه لحن آیه فوق حکایت از این دارد که آگاهی از قیامت و نزول باران و چگونگی جنین در رحم‌ها، و اموری را که انسان در آینده انجام می‌دهد، و محل مرگ او، در اختیار خداوند است و دیگران را به آن راهی نیست، روایاتی که در ذیل این آیه شریفه وارد شده نیزاین حقیقت را تاکید می‌کند. هنگامی که علی(ع) از بعضی حوادث آینده خبر می‌داد یکی از یاران عرض کرد: ای امیر مومنان(ع)! از غیب سخن می‌گویی؟ و به علم غیب آشنائی؟ امام(ع) خندید و به آن مرد که از طایفه بنی کلب بود فرمود: ای برادر کلبی! این علم غیب نیست، این فرا گرفته‌ای است از عالمی (یعنی پیامبر(ص)) علم غیب تنها علم قیامت است، و آنچه خداوند سبحان در این آیه بر شمرده... و بعد از ذکر آیه شریفه فرمود: خداوند سبحان از آنچه در رحم‌ها قرار دارد آگاه است، پسر است یا دختر؟ زشت است یا زیبا؟ سخاوتمند است یا بخیل؟ سعادتمند است یا شقی؟ چه کسی آتش‌گیره دوزخ است و چه کسی در بهشت دوست پیامبران؟... اینها علوم غیبی‌ای هستند که غیر از خدا کسی نمی‌داند و غیر از این موارد علومی است که خداوند به پیامبرش تعلیم کرده واو به من آموخته است، و برایم دعا نمود که خدا آن را در سینه‌ام جای دهد و اعضای پیکرم را از آن مالامال سازد. ابواسامه از امام صادق(ع) نقل کرده است که پدرم به من فرمود: آیا خبر ندهم تو را به پنج چیزی که خداوند مطلع نساخته احدی را از آن، گفتم چرا؟ آن حضرت در پاسخ آیه﴿﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّي﴾﴾ را تلاوت فرمود. نقد و بررسی: جواب کلی: این آیات مانند سایر آیات که علم غیب را مختص به خدا می‌داند بیش از این دلالت ندارد که علم غیب ذاتاً مختص خدای تعالی است و اما اینکه خداوند این علم را به کسی تعلیم می‌کند یا نه، آیات از آن ساکت است. جواب اختصاصی: آیه ﴿﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ﴾﴾ نفی می‌کند که کسی به‌ذات خود به مفاتح غیب آگاهی داشته باشد و منافات ندارد که خدا هر که را بخواهد راه علم غیب را برای او باز فرماید. تفسیر السلمی (از تفاسیر اهل سنت) ذیل آیه شریفه فوق از جریری نقل می‌کند: نمی‌داند مگر خداوند و کسی که خداوند او را مطلع نماید که عبارت است از برگزیده و دوست و حبیب و ولی درباره آیه ﴿﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾﴾ طبرسی از مفسران شیعه در تفسیر این آیه گفته است: غیب را نمی‌داند مگر خدای یگانه و کسی که خداوند او را تعلیم فرماید ابن حجر هیتمی نیز معتقد است که: بین آیه شریفه﴿﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾﴾ و ﴿﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا﴾﴾. و بین علم انبیاء(ع) و اولیاء به جزئیات غیب منافاتی نیست چون علم آنان به اعلام خداست و این غیر از علم خداست باقلانی در تمهید القواعد در تفسیر آیات فوق می‌نویسد: "وفی نظائر هذه الایات ما یدل علی أن علم ما یکون لا یدرکه إلا علام الغیوب أو من أطلعه علی ذلک..." این آیات و نظائر آن، دلالت می‌کند بر اینکه علم " مَا يَكُونُ " را خداوند و هر آن کسی که خداوند تعلیمش دهد می‌داند. علاوه بر اینها، ممکن است، مراد از این غیب، قیام رستاخیز باشد، چنان‌چه آخر آیه هم آن را تاکید می‌کند. چنان‌چه در تفسیر ابن زمنین می‌نویسد: ﴿﴿ قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ ﴾﴾ والغیب هاهنا: القیامة ؛ لا یعلم مجیئها إلا الله"}}. اما در خصوص آیه ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾﴾ چند نکته قابل توجه است: ۱. جمله اول و دوم آن مورد بحث نیست زیرا آیه اول درباره علم به قیامت است و نیز نزول باران (نه زمان آن) و این دو اختصاص به خداوند دارد. و اما جمله ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ﴾﴾ واضح است که دانایی خداوند به آنچه در ارحام است نه آگاهی دیگران را نفی می‌کند و نه علم به ﴿﴿وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾﴾ را منحصر در خداوند می‌کند. و این جمله شبیه به آیات: ﴿﴿وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾﴾ و امثال آن است. و اگر بر فرض هم مفید حصر باشد، این یا مربوط به خصوصیات جنین اعم از سعادت و شقاوت و روزی و امثال آن است که غیر از خدا کسی نمی‌داند و یا اشاره به گستردگی علم خداست خصوصاً با توجه اینکه "ال" در "الارحام" برای استغراق است که بر سرجمع (ارحام) وارد شده است و استغراق در استغراق شده است بنابراین آیه به این معناست که خداوند در هر لحظه می‌داند که در جهان چقدر از رحم‌ها، چه انسان، چه حیوان و چه گیاه بارور شده است. اما در غیر این دو صورت، حصر معنای مقبولی نخواهد داشت چرا که بشر می‌تواند با وسایلی جنین را شناسایی کند. بلکه از هزاران سال پیش از نبض زن پی می‌بردند که در رحم او پسر است یا دختر. و معلوم است که آنچه با وسایل عادی قابل شناسایی است اصطلاحاً غیب اطلاق نمی‌شود. ۲. برفرض که علم به موارد پنج‌گانه اختصاص به خداوند داشته باشد باز هم جایز است که خداوند علم به برخی از آنها را در اختیار پیامبران(ع) و اولیا خود قرار دهد. در کتاب کافی بابی است به این عنوان "ائمه(ع) می‌دانند کی خواهند مرد". در آن روایاتی را نقل می‌کند که ائمه(ع) از زمان مرگ خود خبر داده‌اند. هم‌چنین علاوه بر اهل بیت(ع) طبق برخی روایات، مسلم است که فرشتگان مدبره، به اوقات وقوع حوادث و همچنین ملک‌الموت به اوقات اجل‌ها علم دارد . بنابراین با این آیات نمی‌توان علم پیامبران(ع) و اهل بیت(ع) را نفی کرد. ۳. آیاتی که مربوط به قیامت است صرفاً مربوط به غیبی بودن زمان دقیق حدوث قیامت است نه تمام مسائل و جزئیات آن، به خاطر اینکه خود قرآن کریم بسیاری از جزئیات و نقاط مبهم قیامت را در آیات مختلف بازگو کرده است. حتی برخی دانشمندان دانستن زمان قیامت را نیز محتمل می‌دانند. آلوسی در تفسیر معروف خود می‌گوید: "و أنه یجوز أن یطلع اللّه تعالی بعض أصفیائه علی إحدی هذه الخمس". جایز است که خداوند بعضی بر گزیدگان خود را بر برخی از این موارد پنج‌گانه آگاه نماید. وی معتقد است که پیامبر(ص) به زمان قیامت علم اجمالی دارد و حتی جایز است خداوند علم کامل را آن را در اختیار وی قرار دهد اما پیامبر(ص) به لحاظ مصالحی آن را کتمان کند. صاوی در حاشیه خود بر تفسیر جلالین ذیل آیه شریفه ﴿﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّي﴾﴾ می‌نویسد: آن‌چه که ایمان به آن لازم است این که پیامبر(ص) پیش از آن‌که از دنیا برود خداوند وی را به تمامی غیب‌ها مطلع کرده بود ولی دستور داده بود تا آن را کتمان کند. تفتازانی نیز احتمال اینکه خداوند برخی از پیامبران(ع) و یا ملائکه را از زمان وقوع قیامت آگاه نماید را بعید نمی‌داند. اما علم غیبی را که علی(ع) نفی کرده است علمی است که بدون تعلم و آموختن از صاحب علم باشد و آن علم ذاتی است که از کسی یاد نگرفته و این مخصوص خداوند است. اما روایت ابو اسامه چند اشکال دارد: اول: سند آن مجهول است؛ دوم: با بسیاری از آیات قرآن که اهل بیت(ع) تفسیر کرده‌اند مخالفت دارد؛ سوم: با روایات متواتره‌ای که با اسناد صحیح بیان شده و دلالت بر علم غیب اهل بیت(ع) دارد مغایر است. و بر فرض صحت سند ممکن است تقیه‌ای در کار بوده باشد. در مجموع برای موارد پنج‌گانه آیه ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾﴾ می‌توان چند توجیه بیان کرد. الف: آنچه نفی شده است علم تفصیلی به تمام جزئیات آنهاست و این منافات ندارد با علم اجمالی به آن موارد، و از سخن علی(ع) نیز به خوبی بر می‌آید که منظور از عدم آگاهی مردم از این امور پنج‌گانه تمام خصوصیات آنها است. بنابراین اگر کسی مثلاً از جنین در رحم آگاهی اجمالی پیدا کند یا بشر به وسیله ابزاری از پسر یا دختر بودن جنین به طور قطع آگاه شوند، باز این امر مشکلی ایجاد نمی‌کند، چرا که آگاهی از جنین به آن است که تمام خصوصیات جسمانی، زشتی و زیبائی، سلامت و بیماری، استعدادهای درونی ذوق علمی و فلسفی و ادبی، و سایر صفات و کیفیات روحی را بدانیم، و این امر برای غیر خدا امکان پذیرنیست؛ ب: چون در این موارد احتمال بداء وجود دارد لذا علم حتمی و قطعی آن نزد خداست؛ ج: این‌که خداوند علم برخی مسائل را در زمان خاص خودش در اختیار دیگران می‌گذارد مثلاً ممکن است ملک الموت تا لحظه فرا رسیدن مرگ، از مرگ کسی با خبر نباشد اما در موقع خودش خداوند او را آگاه بکند و اهل بیت(ع) هم تا زمانی که خداوند علم آن موارد را در اختیار آنان نگذاشته نسبت به آن بی‌خبر هستند و از خودشان نفی می‌کنند.».

در بحث بماند

در پایان نامه علم غیب پیامبر و ائمه

شیخ مفید می¬فرماید: الا من شذٌ عنهم من المفوّضه و من نتمّی الهم من الغلاء؛ اما اینکه بگوئیم ائمه علیهم‌السلام بطور مطلق علم غیب دارند چیزی است که منکر و فسادش آشکار است چون علم غیب را بطور مطلق کسی می¬داند که اشیاء را بنفسه ذاتاً بداند نه به علم مستفاد «تعلیمی» و آن خداوند است و بر طبق گفتار من «مفید» جماعت امامیه معتقدند مگر اندکی از مفوضه و غالیان. (محمد بن محمد بن لغمان، مفید (مغفات عفید)، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اوّل، ج 4، ص67.)

شیخ طوسی می¬فرمایند: «... و اذا قیل علم الغیب معناه علم من غیر تعلّم و هو جمیع الغیب و علی هذا «لا یعلم الغیب الاّ الله»؛ وقتی گفته می-شود دانای غیب است بدین معنا است که بدون تعلیم از غیر می¬داند و این جمیع غیب است و بنابراین غیب را جز خدا کسی نمی¬داند.(محمد بن الحسن، طوسی، مجمع البیان، بیروت: دار الاحیاء ترات العربی، ج 5، ص476 و ص393. ج 8 ، ص421 ـ 416. ج 4، ص63 ـ 432. که همه مجلدات با مشخصات جلد 3 مجمع البیان است.)

مرحوم طبرسی می¬فرمایند: حاکم ابو سعید در تفسیرش در آیه 109 مائده گفته است: دلیل بطلان قول امامیه است که می¬گویند ائمه علیهم‌السلام علم غیب دارند و من «طبرسی» این گفتار را ظلم در حقه شیعه می¬دانم چون هیچ شیعی و مسلمانی احدی از مردم را متصف به علم غیب نکرده و هر کسی مخلوقی را متصف به علم غیب کند از دین و از تشیع مبری است .(فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص522. ج 5، ص497.)

سید مرتضی می¬فرمایند: اگر بگوئیم امام همه چیز را می¬داند معنایش این است که علم امام ذاتی است ولی کسیکه علمش ذاتی نیست ممکن نیست همه چیز را بداند بلکه علم او محدود است. (فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص522. ج 5، ص497.)

پس خداوند سبحان از آنچه در رحم مادران است، از پسر یا دختر، از زشت یا زیبا، سخاوتمند یا بخیل، سعادتمند یا شقی آگاه است و آن کسی که آتشگیره آتش جهنم است یا در بهشت همسایه و دوست پیامبر(صلی الله علیه وآله) است از همه اینها آگاهی دارد. این است آن علم غیبی (ذاتی) که غیر از خدا کسی نمی داند جز اینها، علومی است که خداوند به پیامبرش تعلیم داده و او به من آموخته است. پیامبر(صلی الله علیه وآله) برای من دعا کرد که خدا این دسته از علوم و اخبار را در سینه‌ام جای دهد و اعضا و جوارح بدن من از آنها پر شود.

شیخ طبرسی نوشته: به عقیده شیعه کسی را می توان عالم به غیب توصیف کرد که همه غیب ها را بداند و علم او ذاتی باشد. و هیچ کس جز خدا این چنین نیست. اما خبرهای فراوانی که دانشمندان شیعه و سنی از حضرت علی(علیه السلام) و سایر امامان نقل کرده‌اند همه از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) به آنان رسیده و رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) از خداوند آموخته است.(مجمع البیان، ج 3، ص 261)

محمدبن محمد بن نعمان مفید نوشته: کسی را می توان به‌طور مطلق دارای صفت عالم به غیب دانست که علم او ذاتی بوده و از کسی نیاموخته باشد و علم هیچ کس جز خداوند بزرگ ذاتی نیست. (بحارالانوار، ج 26، ص 10)

کمال‌الدین ابن میثم بحرانی نوشته: "منظور از علم غیبی که جز خدا نمی داند علم غیبی است که بدون تعلیم و آموختن باشد. علم غیب بدون تعلیم اختصاص به خدا دارد". (شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 1، ص 84)

به نوشته رشیدالدین محمدبن شهر آشوب مازندرانی، "فقط پیامبر و امام از غیب آگاهی دارند. اما نه به این معنی که علم آنان ذاتی باشد. بلکه خداوند بخشی از علم غیب را به آنان آموخته است. (متشابهات قرآن، ص 211)

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان متذکر شده: "خداوند ذاتاً از غیب آگاه است و هرجا پیامبر(صلی الله علیه وآله) آگاهی خود از غیب را انکار می کند، می گوید: علم غیب ندارم و معنای آن این است که مستقلاً و ذاتاً عالم به غیب نیستم و هرچه می دانم از جانب خدا به من آموخته شده است". (تفسیرالمیزان، ج 20، ص 131-132)

https://article.tebyan.net/230231/%D8%AE%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D8%BA%DB%8C%D8%A8

در بحث بماند

در پایان نامه علم غیب پیامبر و ائمه

شیخ مفید می¬فرماید: الا من شذٌ عنهم من المفوّضه و من نتمّی الهم من الغلاء؛ اما اینکه بگوئیم ائمه علیهم‌السلام بطور مطلق علم غیب دارند چیزی است که منکر و فسادش آشکار است چون علم غیب را بطور مطلق کسی می¬داند که اشیاء را بنفسه ذاتاً بداند نه به علم مستفاد «تعلیمی» و آن خداوند است و بر طبق گفتار من «مفید» جماعت امامیه معتقدند مگر اندکی از مفوضه و غالیان. (محمد بن محمد بن لغمان، مفید (مغفات عفید)، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اوّل، ج 4، ص67.)

شیخ طوسی می¬فرمایند: «... و اذا قیل علم الغیب معناه علم من غیر تعلّم و هو جمیع الغیب و علی هذا «لا یعلم الغیب الاّ الله»؛ وقتی گفته می-شود دانای غیب است بدین معنا است که بدون تعلیم از غیر می¬داند و این جمیع غیب است و بنابراین غیب را جز خدا کسی نمی¬داند.(محمد بن الحسن، طوسی، مجمع البیان، بیروت: دار الاحیاء ترات العربی، ج 5، ص476 و ص393. ج 8 ، ص421 416. ج 4، ص63 432. که همه مجلدات با مشخصات جلد 3 مجمع البیان است.)

مرحوم طبرسی می¬فرمایند: حاکم ابو سعید در تفسیرش در آیه 109 مائده گفته است: دلیل بطلان قول امامیه است که می¬گویند ائمه علیهم‌السلام علم غیب دارند و من «طبرسی» این گفتار را ظلم در حقه شیعه می¬دانم چون هیچ شیعی و مسلمانی احدی از مردم را متصف به علم غیب نکرده و هر کسی مخلوقی را متصف به علم غیب کند از دین و از تشیع مبری است .(فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص522. ج 5، ص497.)

سید مرتضی می¬فرمایند: اگر بگوئیم امام همه چیز را می¬داند معنایش این است که علم امام ذاتی است ولی کسیکه علمش ذاتی نیست ممکن نیست همه چیز را بداند بلکه علم او محدود است. (فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص522. ج 5، ص497.)

ص80