بحث:علم لدنی در قرآن

علم لدنی، افاضۀ بی‌واسطۀ دانش، از ناحیۀ خداوند به برخی از بندگان شایسته؛ مانند: پیامبران یا امامان الهی S است. علم لدنی، با علمی که انسان‌های عادی می‌آموزند تفاوت دارد. مانند آنچه به حضرت خضر S داده شد: فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا ءَاتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَ عَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا. این علم به موجب ادلۀ عقلی و نقلی که آن را اثبات می‌کند قابل هیچ گونه تخلفی نبوده و تغییر نمی‌پذیرد و به اصطلاح علم است، به آنچه در لوح محفوظ ثبت شده است و آگاهی است از آنچه قضای حتمی خداوند به آن تعلق گرفته و لذا هیچ گونه تکلیفی به متعلق این گونه علم از آن جهت که حتمی‌الوقوع می‌باشد تعلق نمی‌گیرد.

مقدمه

امام دارای علمی الهی و خطاناپذیر نسبت به اصل احکام و معارف دینی و دنیوی و نیز آشنا به چگونگی اجرای آن معارف است. این برخورداری بدین دلیل است که اگر خداوند متعال کسانی را به منصب امامت برگزید و مأمور ارشاد و راهنمایی مردم و اجرای معارف و قوانین دینی کند، اما علوم لازم برای انجام دادن این مأموریت را به آنها نداده باشد، نقض غرض لازم می‌آید.

خلیفة الله کسی است که علم به اسماء را به، گونه حضوری، از خداوند دریافت کرده است: وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا.

عالم بودن به علم الهی

لازم است ولی از علم الهی برخوردار باشد تا از طریق آن بتواند اِعمال ولایت کند. این مدعا با مراجعه به قرآن کریم اثبات می‌شود؛ آنجا که خداوند می‌فرماید: قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي.

در این آیه، سخن آصف بن برخیا، وزیر و وصی حضرت سلیمانS آمده است. یقیناً، اینکه وی می‌تواند در زمانی کمتر از یک چشم برهم زدن، تخت بالقیس را نزد پیامبر خود حاضر کند، از بهره مندی وی از ولایت تکوینی حکایت می‌کند که به تصریح این آیه، از فضل خداوند بدو داده شده است. آن چه موجب توانمندی آصف بن برخا نسبت به عمل مذکور می‌شود، همان برخورداری از علم الهی است که با عبارت عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ از آن یاد شده و به تعبیر برخی محققان، همان اسم اعظم یا اسمای حسنایی است که غیر اکتسابی است و موجب نیل حضرت آدمS به مقام خلافت شد: وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا؛ با توجه به آن چه گذشت، الهی بودن علم ولی نیز ثابت می‌شود.

در پایان، یادکرد این نکته بسیار ضروری است که ولایت داشتن رسول خداa و مصداق مذکور در آیه ولایت، به معنای واگذاری برخی از امور دنیا به ایشان، به گونه تفویض یا توکیل نیست. به دیگر بیان، چنین نیست که خداوند متعال زمام برخی از امور عالم را به ولی داده باشد تا او مستقلاً به رتق وفتق امور بپردازد و خود دیگر در آن امور دخالتی نداشته باشد؛ زیرا لازمه این مدعا، محدود شدن ربوبیت خداوند متعال است، در حالی که آیات قرآن کریم به نامحدود بودن آن تصریح کرده‌اند؛ از این‌رو، همیشه باید توجه داشت که اگر ولی ولایتی دارد، ولایت او در طول ولایت خداوند متعال است.

برخورداری از علم الهی

پیامبرِ هادی کسی است که برخوردار از علم خطاناپذیر الهی است. توضیح آن‌که خداوند متعال، چنان‌که گذشت، همان‌گونه که خود و کتاب‌های آسمانی را هادی نامیده، از پیامبران الهی نیز با این عنوان یاد کرده است. روشن است که باری تعالی، آن‌گاه که در مقام هدایت برمی‌آید، همچون موارد دیگر، از علم خطاناپذیر خود بهره می‌برد؛ چنان‌که کتاب‌های آسمانی نیز که تجلی هدایت‌گری اویند، پیام‌ها و آموزه‌هایشان، در صورتی که تحریف نشده باشند، خطاناپذیرند. پیامبران الهی نیز که از جانب خداوند مأمور هدایت انسان‌هایند، لازم است از سرچشمه علم الهی برخوردار باشند؛ در غیر این صورت، نقض غرض از ارسال آنها لازم خواهد آمد. بنابراین، ویژگی دیگر پیامبرِ هدایت کننده، برخورداری از علم خطاناپذیر برای هدایت است؛ چنان‌که قرآن کریم راجع به پیامبران الهی، با تأکید بر اینکه ایشان هدایتگرند، می‌فرماید: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ.

در این آیه، پس از تأکید بر هدایت‌گری پیامبران، از مسئله وحی سخن به میان آمده است که بر غیر اکتسابی بودن علم ایشان دلالت دارد.

قرآن کریم همچنین راجع به پیامبر اکرمa می‌فرماید: مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى * وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى * عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى.

در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ...وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا.

بی‌گمان، تعلیم پیامبر از سوی خداوند متعال، برای آن است که او به هدایت انسان‌ها و رساندن پیام به مردم، مأمور بوده است؛ چنان‌که راجع به حضرت داوودS می‌فرماید: وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ.

برخوردار بودن از علم الهی، به حضرت رسول اکرمa منحصر نیست؛ از این‌رو، راجع به حضرت یعقوبS نیز چنین آمده است: ...وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ.

علم لدنّی اهل بیت(ع) در قرآن

در قرآن کریم حدود ۵۴ آیه درباره غیب و علم غیب وجود دارد که در بیش از ۱۰ آیه علم غیب مخصوص خداوند شمرده شده و علم غیب از پیامبر نفی شده است، برای نمونه:

وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ.

قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ.

وَلَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ. اما آیات مختلفی هم وجود دارد که نشان می‌دهد علم غیب و علوم ویژه به افراد مختلفی از پیامبران و اولیاء از سوی خداوند اعطاء شده است، برای نمونه:

عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ.

تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ.

وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا.

با توجه به این آیات، علم غیب ذاتی و استقلالی مخصوص خداست، اما خداوند این علم را به برخی از پیامبران و اولیاء بخشیده است. بین این دو علم فرق زیادی وجود دارد؛ علم خداوند ازلی است ولی علم امام مسبوق به عدم است؛ علم خدا عین ذات اوست ولی علم امام زائد بر ذات است؛ علم خداوند به نحو علیّت و معلولیّت است، ولی علم امام به نحو انکشاف است؛ علم خدا محتاج به توجه نیست ولی علم امام محتاج به توجه است؛ علم خداوند نامحدود است ولی علم امام محدود است؛ علم خدا ذاتی است ولی علم امام موهوبی و اکتسابی است. این تفسیر شیعه از آیات علم غیب را خیلی از اهل سنت هم قبول دارند که در مقتل مقرم به آراء و سخنان ایشان اشاره شده است، برای نمونه ابن حجر هیثمی می‌گوید: «هیچ منافاتی بین آیاتی که علم غیب را مخصوص خداوند می‌داند با علم پیامبران به جزئیات غیب وجود ندارد، زیرا ممکن است خداوند این اخبار را به پیامبران داده باشد، بله آن علمی که مخصوص خداوند است منظور علم ازلی دائمی ابدی می‌باشد، پس انکار علم غیب پیامبران نوعی عناد و دشمنی است».