تعزیر در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تعزیر است. تعزیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تعزیر در قرآن - تعزیر در فقه اسلامی - تعزیر در فقه سیاسی - تعزیر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تعزیر واژه‌ای عربی از ریشه «ع ـ ز ـ ر» و در لغت به معنای یاری کردن، تکریم، بازداشتن و تأدیب است. در اصطلاح فقهی، تعزیر مجازاتی است نامعین که هدف از آن بازداشتن مجرم و دیگران از ارتکاب جرم است و حاکم شرع با توجه به مصالح فرد و جامعه، مقتضیات زمان و مکان، نوع جرم، سوابق و ویژگی‌های مجرم میزان آن را تعیین می‌کند. تعزیر ویژه جرایمی است که در شریعت مجازات معینی ندارد. به این کیفر از آن رو تعزیر گفته می‌شود که مجرم را از ارتکاب مجدد جرم باز می‌دارد یا سبب تأدیب وی می‌گردد. تعزیر و حدّ هر دو، نوعی کیفر جُرم‌اند؛ ولی با یکدیگر تفاوتهایی دارند؛ مانند اینکه:

1. میزان کیفر تعزیر برخلاف حدّ معین نیست.
2. در کیفر تعزیر میان شخص آزاد (حُرّ) و برده‌ (عبد) تفاوتی وجود ندارد؛ ولی در حد چنین نیست.
3. تعزیر به تناسب اهمیت جرم قابل‌تشدید و تخفیف است، برخلاف حدّ که قاضی حق تشدید یا تخفیف آن را ندارد.
4. اجرای تعزیر تابع مفسده موجود در عمل مجرمانه است، هرچند آن کار معصیت به شمار نرود، ازاین‌رو گاهی کودکان هم تعزیر می‌شوند؛ ولی اجرای حد تابع معصیت بودن کار و تحقق شرایط آن، مانند بلوغ است.
5. برخلاف حد، در گزینش نوع تعزیر و میزان آن، شخصیت و پیشینه افراد دخیل است.
6. انتخاب نوع تعزیر، برخلاف حد، در مورد حق‌الله و حق‌الناس متفاوت است.
7. به نظر برخی فقها، در تعزیر امکان بخشش و شفاعت هست؛ اما در حدود عفو و شفاعت راه ندارد.
8. تعزیرات برخلاف حدود با یک بار اقرار ثابت می‌شوند. درباره اینکه آیا میزان تعزیر باید کمتر از حد باشد یا اینکه چنین قیدی وجود ندارد، اختلاف نظر است؛ بیشتر فقهای امامیه و اهل‌سنت مقدار تعزیر را همواره کمتر از حد دانسته‌اند؛ اما برخی از فقهای امامیه و بسیاری از فقهای اهل سنت تعزیر کردن به میزانی بیشتر از حد را مجاز دانسته و حتی کشتن مجرم را نیز در شمار مجازاتهای تعزیری آورده‌اند. مستند برخی از قائلان به این نظر، یکی آیه ۹ حجرات است که جنگ با باغیان را جایز می‌شمرد: ﴿وَإِن طَآئِفَتَانِ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ ٱقْتَتَلُوا۟ فَأَصْلِحُوا۟ بَيْنَهُمَا فَإِنۢ بَغَتْ إِحْدَىٰهُمَا عَلَى ٱلْأُخْرَىٰ فَقَـٰتِلُوا۟ ٱلَّتِى تَبْغِى حَتَّىٰ تَفِىٓءَ إِلَىٰٓ أَمْرِ ٱللَّهِ فَإِن فَآءَتْ فَأَصْلِحُوا۟ بَيْنَهُمَا بِٱلْعَدْلِ وَأَقْسِطُوٓا۟ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلْمُقْسِطِينَ﴾.. و دیگری به عمل برخی خلفا استناد شده است. متولی تعزیر به نظر مشهور در فقه امامیه و اهل سنت امام یا حاکم اسلامی است؛ ولی برخی فقها تعزیر کردن زن، فرزند و برده را به دست شوهر، پدر و مالک جایز دانسته و در مورد جواز تعزیر زن از سوی شوهر به آیه‌ ۳۴‌ نساء استناد کرده‌اند. به نظر سایر فقها این‌گونه موارد در واقع تأدیب است نه تعزیر به مفهوم اصطلاحی‌آن. واژه تعزیر و مشتقات آن در آیات متعددی آمده است؛ مانند آیات ۱۲ مائده، ۱۵۷ اعراف و ۹ فتح. در این آیات معنای لغوی این واژه، یعنی یاری کردن مراد است. مفهوم اصطلاحی تعزیر در آیاتی دیگر با تعابیر مختلف آمده است؛ مانند ایذاء: ﴿وَٱلَّذَانِ يَأْتِيَـٰنِهَا مِنكُمْ فَـَٔاذُوهُمَا﴾، عذاب دردناک در دنیا: ﴿لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌۭ فِى ٱلدُّنْيَا﴾، محصور کردن در خانه: ﴿فَأَمْسِكُوهُنَّ فِى ٱلْبُيُوتِ﴾ و بیرون راندن از وطن: ﴿ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَآ إِلَّا قَلِيلًا﴾ این آیات، ضمن دلالت بر مشروعیت تعزیر مجرمان، شماری از مصادیق مهم تعزیر در شرایع گذشته و اسلام و نیز شیوه‌های تعزیر در شریعت اسلام را دربردارد.

تعزیر درشرایع گذشته

در شرایع الهی پیشین افزون بر مجازاتهای با قانون ثابت و غیر قابل انعطاف، مانند قصاص و حدّ مرتد، مجازاتهایی نیز وجود داشت که جنبه عمومی و ثابت نداشت، بلکه به تناسب نوع جرم و شخصیت مجرمان تعیین می‌شد. شماری از مهم‌ترین موارد این مجازاتها که می‌توان آنها را به عنوان مصادیق تعزیرات در این شرایع برشمرد و در قرآن مورد اشاره قرار گرفته، عبارت‌اند از:

1. تازیانه زدن: یکی از روشهای تعزیر در شریعت حضرت ایوب(ع) تازیانه زدن بود، از این‌رو چون در هنگام بیماریِ او، همسرش تخلفی کرد، سوگند یاد کرد که در صورت بهبودی، او را ۱۰۰ تازیانه بزند؛ اما پس از بهبودی همسرش را بخشید؛ ولی برای فرار از ارتکاب حَنْث (شکسته شدن) سوگند، به دستور الهی چندین تازیانه را به هم منضم کرد و یک ضربه به او زد: ﴿وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًۭا فَٱضْرِب بِّهِۦ وَلَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَـٰهُ صَابِرًۭا نِّعْمَ ٱلْعَبْدُ إِنَّهُۥٓ أَوَّابٌۭ﴾ درباره نوع تخلف همسر ایوب و علت تعیین این مجازات برای وی، مفسران امور مختلفی را ذکر کرده‌اند.
2. به بردگی گرفتن: یکی از کیفرهای سرقت در میان بنی‌اسرائیل در عصر حضرت یوسف(ع) به بردگی گرفتنِ همیشگی یا موقت سارق بود، بر همین اساس هنگامی که بنیامین، برادر یوسف، به سرقت متهم شد، برادران وی تملک خود سارق را مجازات سرقت او دانستند: ﴿قَالُوا۟ جَزَٰٓؤُهُۥ مَن وُجِدَ فِى رَحْلِهِۦ فَهُوَ جَزَٰٓؤُهُۥ كَذَٰلِكَ نَجْزِى ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ به نظر برخی، این مجازات تنها در میان مردم کنعان و شریعت حضرت یعقوب(ع) معمول بوده است و آنان سارق را به تناسب ارزشِ مال مسروق تا زمانی به بردگی می‌گرفتند؛ اما مجازات سرقت در مصر جز این بود؛ زیرا آنان سارق را با تازیانه زدن و دریافت غرامت‌های سنگین مجازات می‌کردند، از این‌رو حضرت یوسف(ع) نمی‌توانست طبق قانون حاکم بر مصر، بنیامین را نزد خود نگاه دارد: ﴿فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَآءِ أَخِيهِ ثُمَّ ٱسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَآءِ أَخِيهِ كَذَٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِى دِينِ ٱلْمَلِكِ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَـٰتٍۢ مَّن نَّشَآءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذِى عِلْمٍ عَلِيمٌۭ﴾
3. منزوی کردن و مصادره اموال: در آیه ۹۷ طه از مجازات سامری به سبب جرم بزرگ او، یعنی گمراه کردن بنی‌اسرائیل، یاد شده که حضرت‌موسی(ع) او را از مراوده با مردم منع کرد: ﴿قَالَ فَٱذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِى ٱلْحَيَوٰةِ أَن تَقُولَ لَا مِسَاسَ﴾. برخی مفسران گفته‌اند: آن حضرت به مردم فرمان داد که با سامری سخن نگویند، غذا نخورند و هیچ تماسی با او نداشته باشند. در پی این فرمان، سامری شهر را ترک کرد و رو به بیابان نهاد. عده‌ای نیز برآن‌اند که تعبیر «لا‌مِساسَ» به یکی از قوانین جزایی شریعت موسی(ع) درباره مرتکبان گناهان سنگین اشاره دارد و بر پایه آن، مجرم چنان پلید و گناهکار تلقی می‌شد که هیچ‌کس با او تماس نمی‌گرفت. مجازات دیگر سامری، گرفتن گوساله وی و سوزاندن و به دریا افکندن آن بود: ﴿وَٱنظُرْ إِلَىٰٓ إِلَـٰهِكَ ٱلَّذِى ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفًۭا لَّنُحَرِّقَنَّهُۥ ثُمَّ لَنَنسِفَنَّهُۥ فِى ٱلْيَمِّ نَسْفًا﴾ شماری از فقها این کار حضرت موسی(ع) را مصداق تعزیر مالی دانسته‌اند که در شریعت اسلام نیز جاری است.

تعزیر در اسلام

اسلام نیز همچون دیگر شرایع الهی برای پاک کردن جامعه از ظلم و فساد، افزون بر تشریع حدود در مورد جرایمی خاص، مرتکبان دیگر جرایم را نیز مستحق مجازات دانسته است. از مفهوم آیه ۵۸ احزاب: ﴿وَٱلَّذِينَ يُؤْذُونَ ٱلْمُؤْمِنِينَ وَٱلْمُؤْمِنَـٰتِ بِغَيْرِ مَا ٱكْتَسَبُوا۟ فَقَدِ ٱحْتَمَلُوا۟ بُهْتَـٰنًۭا وَإِثْمًۭا مُّبِينًۭا﴾، می‌توان مشروعیت تعزیر را در شریعت اسلام استفاده کرد؛ زیرا این آیه کسانی را مذمت می‌کند که مسلمانان را بدون ارتکاب هیچ‌گونه جرمی بیازارند، بنابراین مفهوم آن دلالت دارد که اذیت کردن دیگران، مانند اجرای حد و تعزیر، در صورتی که شخص مرتکب جرمی شده باشد مجاز است. در آیه ۱۹‌ نور اشاعه دهندگان کارهای زشت در مورد مؤمنان، مستحق مجازات دردناک شناخته شده‌اند: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ ٱلْفَـٰحِشَةُ فِى ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌۭ﴾. واژه «فاحشه» در این آیه را گوناگون تفسیر کرده‌اند؛ مانند زنا، سخن یا کار زشت و چیزی که سبب خواری مؤمن و سقوط شخصیت او نزد دیگران می‌شود. مقصود از تعبیر {{متن قرآن|يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ به نظر برخی اقدام عملی برای ترویج این کارها و مراد از ﴿عَذَابٌ أَلِيمٌۭ﴾ به نظر برخی حد و به نظر عده‌ای دیگر تعزیر است.

جواز تعزیر از آیات دیگری که به برخی مجازاتهای موقتی مجرمان اشاره دارند نیز قابل استفاده است. (<= ‌انواع و شیوه‌های تعزیر) تعزیر مشروع در اسلام، افزون بر جرایمی که برای کیفر آنها حدی مشخص نشده، جرایمی را نیز شامل می‌شود که اصولا مستوجب حدّند؛ ولی شرایط اقامه حدود را کاملا دارا نیستند؛ مانند عمل زنا در صورتی که شاهدان کمتر از ۴ نفر باشند، افزون بر این، در پاره‌ای موارد، تعزیر به عنوان کیفر مکمل در کنار حد اجرا می‌شود؛ مثلا در جرم ارتکاب زنا در مکان یا زمان مقدس کیفر چنین است. در برخی احادیث شیعه و اهل سنت تنها تازیانه زدن (جَلْد) به عنوان تعزیر ذکر شده است. نظر برخی از فقها نیز همین است. در برابر، احادیثی دیگر، مصادیق دیگری را برای تعزیر ذکر کرده‌اند. بسیاری از فقها با استناد به این دسته از احادیث و برخی آیات قرآن، علاوه بر جَلْد، مجازاتهای دیگری را نیز مصداق تعزیر دانسته‌اند؛ مانند توبیخ، زندانی کردن، سختگیری در خوراک، تبعید، تراشیدن موی سر، گرداندن در شهر، سیاه کردن صورت، محروم کردن از اشتغال به شغلها و مناصب خاص و گرفتن اموال.

انواع و شیوه‌های تعزیر در اسلام

مهم‌ترین انواع و شیوه‌های تعزیر که در قرآن‌کریم بدانها اشاره شده، عبارت‌اند از:

1. ایذا: آیه ۱۶ نساء مسلمانان را امر می‌کند که مردان و زنان مرتکب عمل فحشا را آزار دهند: ﴿وَٱلَّذَانِ يَأْتِيَـٰنِهَا مِنكُمْ فَـَٔاذُوهُمَا﴾. برخی مراد آیه را همه مردان و زنان، چه همسردار و چه بی‌همسر دانسته‌اند؛ اما بیشتر مفسران آن را مختص مردان و زنان زناکار بی‌همسر می‌دانند و برخی مراد از فاحشه که در آیه قبل آمده و ضمیر ﴿يَأْتِيَـٰنِهَا﴾ در آیه مذکور به آن اشاره دارد را لواط و مساحقه دانسته‌اند. مراد از «ایذاء» در این آیه، توبیخ زبانی یا ضربه زدن با کفش یا دست است. برخی مراد از آن را هرگونه آزار زبانی و عملی دانسته‌اند. در برخی احادیث، ایذاء در این‌آیه به زندانی کردن تفسیر شده است. مجازات تعزیری مذکور در این آیه برای این مجرمان به صدر اسلام اختصاص داشت و با نزول آیات مربوط به حدود، این مجازات نسخ گردید. به این نسخ در احادیث اهل‌بیت(ع) نیز اشاره شده است.
2. بیرون راندن از موطن و تخریب اموال: یکی از مجازاتهای تعزیری، بیرون راندن مجرم از شهر خود و نیز مصادره یا از بین بردن اموال اوست. بر همین اساس بود بیرون کردن بنی‌نضیر از خانه و سرزمین خود و تخریب نخلستانهای آنان: ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنتُمْ أَن يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُم مَّانِعَتُهُمْ حُصُونُهُم مِّنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُم بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الأَبْصَارِ * وَلَوْلا أَن كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاء لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ * ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ * مَا قَطَعْتُم مِّن لِّينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيُخْزِيَ الْفَاسِقِينَ﴾جرم آنان نقض پیمانی بود که با پیامبر و مسلمانان بسته بودند. به نقلی دیگر، آنان با طرح نقشه‌ای قصد کشتن پیامبر‌اکرم(ص) را داشتند که خداوند آن حضرت را از این توطئه آگاه کرد. نمونه قرآنی دیگر، تهدید منافقان و شایعه سازان به تبعید از شهر مدینه است: ﴿لَّئِن لَّمْ يَنتَهِ ٱلْمُنَـٰفِقُونَ وَٱلَّذِينَ فِى قُلُوبِهِم مَّرَضٌۭ وَٱلْمُرْجِفُونَ فِى ٱلْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَآ إِلَّا قَلِيلًا﴾جرم آنان را برخی منابع آزار دادن زنان مدینه ذکر کرده‌اند. نیز گفته شده که برخی از آنها برای تضعیف روحیه مسلمانان اخباری نادرست، مانند شکست خوردن مسلمانان یا کشته شدن همه آنان در جنگ‌ها را منتشر می‌کردند. نمونه دیگر اینکه در پی ساختن مسجدی به دست منافقان با هدف تفرقه انداختن میان مسلمانان و ایجاد پایگاهی برای دشمنان خدا و رسول، و نزول آیات ۱۰۷ ـ ۱۰۸ توبه، مبنی بر منع پیامبر(ص) از نماز خواندن در آن: ﴿وَٱلَّذِينَ ٱتَّخَذُوا۟ مَسْجِدًۭا ضِرَارًۭا وَكُفْرًۭا وَتَفْرِيقًۢا بَيْنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًۭا لِّمَنْ حَارَبَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ مِن قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَآ إِلَّا ٱلْحُسْنَىٰ وَٱللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَـٰذِبُونَ * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًۭا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى ٱلتَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌۭ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُوا۟ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلْمُطَّهِّرِينَ﴾ آن حضرت، به دو نفر از مسلمانان به نام عاصم بن عوف و مالک بن دخشم دستور داد که مسجد منافقان را تخریب کنند و آن را آتش بزنند.
3. ممنوعیت معاشرت بامجرم: آیه ۱۱۸ توبه از ماجرای سه مسلمان سخن به میان آورده که عرصه بر آنان تنگ شده بود و راهی جز توبه و بازگشت به سوی خدا نداشتند: ﴿وَعَلَى ٱلثَّلَـٰثَةِ ٱلَّذِينَ خُلِّفُوا۟ حَتَّىٰٓ إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ ٱلْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَظَنُّوٓا۟ أَن لَّا مَلْجَأَ مِنَ ٱللَّهِ إِلَّآ إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوٓا۟ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ﴾. این آیه، درباره کعب بن مالک، مرارة بن ربیع و هلال بن امیه نازل شد که با پیامبر(ص) در جنگ تبوک همراهی نکردند؛ اما پس از جنگ پشیمان شدند و از آن حضرت بخشش خواستند؛ ولی حضرت نه تنها خود با آنان سخنی نگفت، بلکه دیگران را نیز از معاشرت با آنان منع کرد و حتی همسران و فرزندانشان نیز با آنان سخن نمی‌گفتند، از‌این‌رو‌مجبور شدند شهر را ترک کنند و به بیابانها بروند. پس از ۵۰ روز، با نزول آیه، توبه آنان پذیرفته شد.
4. محرومیت از حضور در جنگ و بهره‌مندی از غنایم: آیه ۸۳ توبه از محروم شدن برخی افراد از همراهی با پیامبر‌اکرم(ص) در صحنه نبرد سخن گفته است: ﴿فَإِن رَّجَعَكَ ٱللَّهُ إِلَىٰ طَآئِفَةٍۢ مِّنْهُمْ فَٱسْتَـْٔذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُل لَّن تَخْرُجُوا۟ مَعِىَ أَبَدًۭا وَلَن تُقَـٰتِلُوا۟ مَعِىَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضِيتُم بِٱلْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍۢ فَٱقْعُدُوا۟ مَعَ ٱلْخَـٰلِفِينَ﴾. این افراد، شماری از منافقان یا کسانی بودند که بدون عذر در جنگ تبوک شرکت نکردند. در آیه ۱۵ فتح نیز به گروهی دیگر از تخلف کنندگان از جهاد اشاره شده که وقتی شنیدند پیامبر‌اکرم(ص) در جنگی در آینده غنایم بسیار به دست خواهد آورد، درخواست همراهی و شرکت در آن جنگ را کردند؛ ولی آن حضرت به علت تخلف آنان در جنگ‌های گذشته، این خواسته را نپذیرفت: ﴿سَيَقُولُ ٱلْمُخَلَّفُونَ إِذَا ٱنطَلَقْتُمْ إِلَىٰ مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَن يُبَدِّلُوا۟ كَلَـٰمَ ٱللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا كَذَٰلِكُمْ قَالَ ٱللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا۟ لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًۭا﴾. این آیه پس از بازگشت از حدیبیه و هنگامی نازل شد که پیامبر‌اکرم(ص)، فتح خیبر و به‌دست آوردن غنایم فراوانی را بشارت داد. به‌موجب این آیه این غنایم مخصوص شرکت‌کنندگان در حدیبیه بود و آنها که حضور نداشتند از مشارکت در جنگ خیبر و بهره‌مندی از غنایم آن محروم شدند.
5. نپذیرفتن زکات: یکی دیگر از شیوه‌های تعزیر خطاکاران نپذیرفتن زکات آنان است. در آیات ۷۵ ـ ۷۶ توبه از پیمان برخی از مسلمانان با خداوند یاد شده، مبنی بر اینکه اگر خداوند آنان را از فضل خود روزی دهد، زکات دهند و از صالحان باشند؛ اما پس از برآورده شدن خواسته آنان، به پیمان خود وفادار نماندند و مغضوب خداوند شدند: ﴿وَمِنْهُم مَّنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ * فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ * فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُواْ اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُواْ يَكْذِبُونَ﴾ مورد نزول این آیات، ثعلبة بن حاطب بود که پیوسته از پیامبر(ص) می‌خواست که برای ثروتمند شدن وی دعا فرماید و با آن حضرت عهد کرد که در صورت ثروتمند شدن، حقوق مالی خود را ادا کند؛ اما پس از دعای آن حضرت و برآورده شدن خواسته‌اش، حتی زکات مال خود را هم نپرداخت. پس از نزول آیات مزبور، وی از کرده خود پشیمان شد و زکات اموالش را نزد رسول اکرم(ص) آورد؛ ولی حضرت آن را نپذیرفت. بعدها خلفا نیز از پذیرش زکات اموال وی خودداری کردند.

ساقط شدن تعزیر

گاه بر اثر عواملی تعزیر ساقط می‌شود. برخی از عوامل سقوط تعزیر از مجرم عبارت‌اند از:

1. بخشش: در جرایم مربوط به حق الله، حاکم اسلامی می‌تواند مجازات تعزیری مجرم را اسقاط کند و او را ببخشد. برخی فقها در مورد این حکم به آیاتی استناد کرده‌اند که به گونه عام، پیامبر(ص) و مؤمنان را به درگذشتن از خطای دیگران سفارش می‌کند؛ مانند آیه ۱۳ مائده: ﴿فَٱعْفُ عَنْهُمْ وَٱصْفَحْ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلْمُحْسِنِينَ﴾، آیه‌ ۱۹۹‌اعراف: ﴿خُذِ ٱلْعَفْوَ وَأْمُرْ بِٱلْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ ٱلْجَـٰهِلِينَ﴾ و آیه ۸۵ حجر: ﴿فَٱصْفَحِ ٱلصَّفْحَ ٱلْجَمِيلَ﴾. مستند دیگر، سیره عملی پیامبر‌اکرم(ص) در این مورد است؛ مثلا آن حضرت در برابر شخصی که به جرمی مستحق تعزیر اعتراف کرده بود، با استناد به آیه ۱۱۴ هود: ﴿إِنَّ ٱلْحَسَنَـٰتِ يُذْهِبْنَ ٱلسَّيِّـَٔاتِ ذَٰلِكَ ذِكْرَىٰ لِلذَّٰكِرِينَ﴾، نماز خواندن او را کفاره گناهش دانستند. در موارد حق الناس نیز صاحبان حقوق می‌توانند پیش از ثبوت جرم نزد قاضی، از حق خود گذشت کنند تا تعزیر ساقط شود.
2. توبه: آیه ۱۶ نساء پس از امر به اجرای حد یا تعزیر، مجازات مجرمان را در صورت توبه آنان منتفی دانسته است: ﴿وَٱلَّذَانِ يَأْتِيَـٰنِهَا مِنكُمْ فَـَٔاذُوهُمَا فَإِن تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا۟ عَنْهُمَآ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ تَوَّابًۭا رَّحِيمًا﴾. البته از نظر فقها توبه تنها در صورتی سبب سقوط تعزیر است که پیش از اثبات جرم در نزد حاکم روی دهد و گرنه موجب سقوط تعزیر نخواهد شد.

منابع

1. سیدکریمی، سید عباس، مقاله «تعزیر»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷