خرافه در جامعه‌شناسی اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث خرافه است. خرافه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خرافه در لغت - خرافه در قرآن - خرافه در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارداجتناب از پیروی بینش‌ها و رسوم خرافی
قرآن کریم با اعطای بینش روشن و تشریع نظام ارزشی و هنجاری دارای پشتوانه منطقی و معقول و حمایت از سنت‌ها، رویه‌ها و شیوه‌های رفتاری و زیستی مقبول و موجه به مثابه معیارهای تعیین کننده خط مشی‌های زندگی در ساحت‌های مختلف فردی و اجتماعی، مؤمنان را از پیروی سنت‌ها و رسوم جاهلی اعم از جاهلیت سنتی و مدرن به دلیل اشتمال بر عناصر و آمیزه‌های خرافی، بازدارنده، تباه‌کننده، توجیه‌ناپذیر و فاقد پشتوانه عقلانی، وحیانی و تجربی برحذر داشته است. تفسیر نمونه در توضیح آیه ۵۰ سوره مائده می‌نویسد: حکم دو گونه بیشتر نیست یا حکم خداست یا حکم جاهلیت و هر کس حکم خدا را رها کند به حکم جاهلیت تن در داده است و از اینجا روشن می‌شود، مسلمانانی که با داشتن احکام آسمانی به دنبال قوانین ساختگی ملل دیگری افتاده‌اند، در حقیقت در مسیر جاهلیت گام نهاده‌اند[۱].
ایزوتسو نیز در توضیح رسوبات فرهنگ جاهلی در دوره‌های بعد می‌نویسد: هدف اسلام در قلمرو اخلاق اصلاح کامل حیات بر پایه از میان برداشتن آداب و رسوم جاهلی و جایگزین ساختن آنها به وسیله اخلاق و رفتاری بود که از روح حلم و بردباری نشئت گرفته باشد. از نظر اسلام، جاهلیت احساس تند و کور و صفت ویژه آن کسانی است که نمی‌دانند چگونه میان خوب و بد تمییز دهند، و هرگز از کار بدی که می‌کنند، پوزش نمی‌طلبند، و در برابر حق لال و در برابر آیات رهنماینده الهی کور هستند[۲].[۳]
آیات قرآنی مرتبط
- برحذر داشتن از ترجیح قواعد و احکام جاهلی بر قواعد و احکام دین:
أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ
[۴]. - نکوهش ارجاع دهندگان به شیوه‌های جاهلی در مقابل شیوه‌های متخذ از آیات الهی: قَدْ كَانَتْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ تَنْكِصُونَ[۵].
- سیر قهقرایی به جاهلیت عامل خسران و بدبختی: يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَرْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ[۶].
- تبعیت از کافران از جمله زمینه‌های سوق‌یابی خسارت‌بار به سنت‌های جاهلی: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا الَّذِينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ[۷].
برخی آیات نیز به نمونه‌هایی از باورها و رسوم خرافی توجه داده است. از آن جمله: اعتقاد به فرزندداری خداوند[۸]؛ شوم شمردن ظهور پیامبران الهی[۹]؛ واکنش منفی به تولد دختران[۱۰]؛ زنده به گور کردن دختران[۱۱]؛ توسل به ظهار برای طرد همسران به جای طلاق[۱۲]؛ ارث بردن زنان به‌رغم نارضایتی ایشان[۱۳]؛ اعمال فشار بر زنان برای پس گرفتن مهریه‌های اعطایی[۱۴]؛ ترجیح همجنس‌بازی بر ازدواج[۱۵]، تبرج و آشکار ساختن اندام و زینت برای نامحرمان[۱۶]؛ تعصب‌ورزی کورکورانه به سنت‌های پیشینیان[۱۷].[۱۸]
منابع
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۰۷.
- ↑ توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ص۳۴-۳۵ و ۳۷؛ برای آگاهی بیشتر از عصبیت جاهلی و آثار و جلوه‌های آن، ر. ک: سیدروح الله خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۴۵-۱۵۲.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۰۲.
- ↑ «آیا داوری (دوره) “جاهلیّت” را می‌جویند؟ و برای گروهی که یقین دارند، در داوری از خداوند بهتر کیست؟» سوره مائده، آیه ۵۰.
- ↑ «زیرا آیات من برایتان خوانده می‌شد اما شما پشت کردید» سوره مؤمنون، آیه ۶۶.
- ↑ «ای قوم من! به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرّر فرموده است وارد شوید و واپس مگرایید که زیانکار گردید» سوره مائده، آیه ۲۱.
- ↑ «ای مؤمنان! اگر از کافران پیروی کنید شما را به (باورهای) گذشته‌تان (در جاهلیت) باز می‌گردانند و از زیانکاران می‌گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۴۹.
- ↑ تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا * أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمَنِ وَلَدًا «نزدیک است که از آن، آسمان‌ها پاره‌پاره گردد و زمین شکافته شود و کوه‌ها در هم شکسته، فرو ریزند * که برای (خداوند) بخشنده فرزندی خواندند» سوره مریم، آیه ۹۰-۹۱.
- ↑ قَالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَلَيَمَسَّنَّكُمْ مِنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ «گفتند: ما به شما فال بد می‌زنیم، اگر دست نکشید، سنگسارتان خواهیم کرد و از ما به شما عذابی دردناک خواهد رسید» سوره یس، آیه ۱۸.
- ↑ وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ «و چون یکی از ایشان را به دختر (دار شدن) نوید دهند چهره‌اش (از خشم) سیاه می‌شود و او (ناگزیر) خشم خود را فرو می‌خورد» سوره نحل، آیه ۵۸.
- ↑ وَإِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ «و آنگاه که از دختر زنده در گور نهاده، بپرسند: که به کدام گناه او را کشته‌اند؟» سوره تکویر، آیه ۸-۹.
- ↑ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ «خداوند در درون هیچ کس دو دل ننهاده است؛ و آن همسرانتان را که «ظهار» می‌کنید مادران (راستین) شما و فرزند خواندگانتان را پسران (راستین) شما نکرده است؛ این تنها گفتار شما بر زبانتان است و خداوند است که حقّ می‌گوید و اوست که راه را نشان می‌دهد» سوره احزاب، آیه ۴.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا «ای مؤمنان! بر شما حلال نیست که از زنان بر خلاف میل آنان (با نگه داشتن در نکاح خود) میراث برید و برای آنکه (با طلاق خلع) برخی از آنچه بدیشان داده‌اید باز برید، با آنان سختگیری نکنید مگر آنکه به زشتکاری آشکاری دست یازیده باشند و با آنان شایسته رفتار کنید» سوره نساء، آیه ۱۹.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا «ای مؤمنان! بر شما حلال نیست که از زنان بر خلاف میل آنان (با نگه داشتن در نکاح خود) میراث برید و برای آنکه (با طلاق خلع) برخی از آنچه بدیشان داده‌اید باز برید، با آنان سختگیری نکنید مگر آنکه به زشتکاری آشکاری دست یازیده باشند و با آنان شایسته رفتار کنید» سوره نساء، آیه ۱۹.
- ↑ أَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ «آیا با شهوت به جای زنان به مردان رو می‌آورید؟ بلکه شما قومی هستید که نادانی می‌ورزید» سوره نمل، آیه ۵۵.
- ↑ وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا «(یاد کن) آنگاه را که کافران به ننگ - ننگ جاهلی- دل نهادند و خداوند، آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آنان را به فرمان پرهیزگاری پایبند کرد و آنان بدان سزاوارتر و شایسته آن بودند و خداوند به هر چیزی داناست» سوره فتح، آیه ۲۶.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۰۲.