دلایل قرآنی اثبات عصمت پیامبر خاتم چیست؟ (پرسش)

دلایل قرآنی اثبات عصمت پیامبر خاتم چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.

دلایل قرآنی اثبات عصمت پیامبر خاتم چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ عصمت
مدخل بالاتر	اثبات عصمت پیامبر خاتم
مدخل اصلی	اثبات عصمت پیامبر خاتم در قرآن
مدخل وابسته	عصمت پیامبر خاتم
تعداد پاسخ	۵ پاسخ

پاسخ جامع اجمالی

عصمت پیامبر خاتم(ص) را می‌توان از آیات متعددی به اثبات رساند. عصمت آن حضرت با استناد به سه دسته از آیات قابل اثبات است. نخست آیاتی که مشتمل بر عصمت تمامی انبیای الهی است. دوم آیاتی که منحصر در عصمت پیامبر خاتم(ص) بوده و به نوعی مصونیت آن حضرت را از ارتکاب انواع معاصی، خطا، اشتباه و نیز فراموشی ثابت می‌کنند و سوم: آیاتی که مشتمل بر عصمت اهل بیت یا جانشینان پیامبر هستند. در توضیح دسته نخست باید گفت: بدیهی است که پس از اثبات عصمت انبیا (ع)، اثبات عصمت رسول خدا (ص) که خود افضل از سایر انبیا و رسل است امری سهل خواهد بود.؛ چراکه شخص افضل نمی‌تواند فاقد مقامی باشد که مفضول آن را دارا است. در ادامه ابتدا به آیات دسته نخست اشاره می‌نماییم و سپس آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم(ص) را ذکر می‌کنیم.

آیات مشتمل بر عصمت پیامبران

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت ایشان از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾ . فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾، نكره در سياق نفى و مفيد عموم است، در نتيجه هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند. از طرفی عمومیت این فراز از آیه، قرینه است بر اینکه مراد از «عبادی»، صرفا بندگان خالص و حقیقی خداوند است و نه گنه‌کاران یا کسانی که در زندگی خویش مرتکب برخی گناهان شده‌اند. با این بیان، مراد از اثر، اعم از ارتکاب معاصی، خطا، اشتباه و نسیان است که از تأثیر وسوسه‌های ابلیس نشأت می‌گیرد. بدیهی است که انتفای اثر صرفا به معنای نفی تأثیر وسوسه در عبادالله است و نه نفی خروج ایشان از دایره وسوسه‌های ابلیس. همین معنا در آیه دیگری از قرآن کریم و با بیان دیگر نیز آمده و تسلط شیطان بر مؤمنانی که به خدا توکل می‌کنند را نفی نموده است که حقیقت عصمت را در بندگان واقعی خدا، ثابت می‌نماید.

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست.

به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است.؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ..﴾، «قطعاً براى شما در [پيروى از] ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست.».

واژه «اسوه» در کتب لغت به معنای «قُدوه» است. قدوه نیز در مورد کسی به کار می‌رود که به او اقتدا می‌شود. کیفیت استدلال به این آیات چنین است که خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و چنانچه سابقا گذشت، امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم(ص)

آیات دال بر عصمت رسول خدا(ص) را می‌توان در چهار دسته کلی زیر خلاصه نمود.

خبر از دوری حضرت از گمراهی و هوای نفس

قرآن کریم ضمن بیان اوصاف پیامبر خاتم(ص) و نفی هر گونه گمراهی از آن حضرت، سخنان و گفته‌های پیامبر(ص) را مستند به وحی الهی دانسته و می‌فرماید: ﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى ‏* وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي‏ * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحي﴾.

مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر این آیات می‌گوید: ﴿ما يَنْطِقُ﴾، مطلق است و مقتضای این اطلاق آن است که هوای نفس از تمام سخنان پیامبر نفی شده باشد، اما از آن جایی که در این آیات خطاب ﴿صَاحِبُكُمْ﴾ به مشرکین است، به خاطر این قرینه مقامی باید گفت که منظور این است که سخنان آن جناب در آنچه شما مشرکین را به سوی آن می‌خواند و آنچه از قرآن برایتان تلاوت می‌کند، ناشی از هوای نفس نیست، بلکه هرچه در این باب می‌گوید، وحیی است که خدای متعال به او نازل می‌کند».

با این وجود برخی مفسران معاصر معتقدند، از آیه ﴿وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي﴾ چنین استفاده می‌شود که رفتار و سیره پیامبر(ص) هم علاوه بر گفتار آن جناب، هیچگاه بدون اذن وحی نبوده است و اگر هم فرضا چنین معنای فراگیری را نتوانیم از این آیه استنباط کنیم از آیات دیگری مثل آیه ۵۰ سوره انعام و آیات دیگر، چنین چیزی استظهار می‌شود..

امر به اطاعت مطلق از آن حضرت

قرآن کریم در آیه‌ای به طور مطلق به اطاعت از فرامین پیامبر خاتم(ص)، امر کرده و بدیهی است، مقام آمریت مطلق مستلزم عصمت است. این معنا از آیات دیگری که به وجوب اطاعت مطلق از اوامر و نواهی رسول خدا(ص)امر فرموده نیز قابل استفاده است. ﴿... مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا...﴾.

معرفی حضرت به عنوان اسوه حسنه

توضیح این بخش در مورد چهارم از عنوان ادله قرآنی عصمت انبیا بیان شد.

تاکید بر عدم ارتکاب فراموشی

آنچه باقی می‌ماند عصمت آن حضرت از نسیان و فراموشی است که قرآن کریم در این باره نیز چنین می‌فرماید: ﴿ سَنُقْرِؤُكَ فَلا تَنسَى﴾ .

آیات دال بر عصمت پیامبر اکرم و اوصیاء ایشان

دسته‌ای دیگر از آیات بر عصمت پیامبراکرم و اهل بیت یا اوصیای ایشان دلالت دارند. روشن است که با اثبات عصمت اوصیای آن حضرت، عصمت خود پیامبرخاتم(ص) نیز به طریق اولی ثابت خواهد شد.

1. آیه تطهیر: یکی از آیاتی که به روشنی بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء ایشان دلالت دارد، «آیه تطهیر» است. در این آیه، از اراده خداوند بر دور کردن پلیدی از اهل‌بیت (ع) و پاک گردانیدن ایشان سخن به میان آمده است.
2. آیه ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾؛ ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾. بدون تردید این آیه بر عصمت تمام هدایت کنندگان به سوی حق دلالت می‌کند؛ زیرا کسی که می‌خواهد دیگران را به حق هدایت و بر اساس آن داوری کند، لزوماً باید دو خصوصیت داشته باشد. نخست اینکه حق را کاملاً بشناسد تا هیچ گاه در تشخیص آن از باطل به اشتباه نیفتد و دوم اینکه همواره بر محور حق حرکت کند و هرگز از آن دور نگردد تا برای دادگری، بر اساس حق صلاحیت داشته باشد. روشن است که اگر کسی از حق جدا شود، صلاحیت هدایت مردم به سوی حق و دادگری بر اساس آن را نخواهد داشت و کسی که حق را بشناسد و از آن عدول نکند، به یقین معصوم است. بنابراین امتی که خداوند آنها را برای هدایت و دادگری بر اساس حق برگزیده است، معصوم هستند و می‌دانیم که تنها پیامبران و اوصیاء ایشان شأنیت هدایت و دادگری به حق را دارند. در نتیجه این آیه یقیناً بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء حضرتش (ع) دلالت دارد و بلکه از یک نگاه، به عصمت تمامی انبیاء الهی و اوصیاء ایشان نیز دلالت می‌کند.
3. آیه دیگری که عصمت پیامبر اکرم (ص) و امامان اهل‌بیت (ع) را بیان می‌کند، آیه یکصد و سوم سوره آل عمران است. خدای تعالی در این آیه، با امر بر اعتصام و تمسّک به حبل خویش می‌فرماید: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾. چنانکه می‌بینیم، در این آیه بندگان خدا به صورت مطلق به اعتصام بر حبل خداوند امر شده‌اند و روشن است که امر مطلق به اعتصام به کسانی که مرتکب خطا و عصیان شوند محال است. پس آیه فوق بی‌شک بر عصمت حبل الله دلالت دارد و چون در سنّت رسول اکرم (ص) ـ که تنها مفسّر و تبیین‌کننده کتاب است ـ اوصیاء پیامبر اکرم (ص) به عنوان مصداق حبل‌الله معرفی شده‌اند، پس این آیه بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء ایشان اشاره دارد.
4. آیه دیگر، آیه شریف انذار است. خداوند در این آیه می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾. این آیه نیز بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع) دلالت دارد؛ زیرا ـ چنانکه پیش از این نیز اشاره شد ـ انذار و هدایت دیگران بدون برخورداری از عصمت ناممکن است. پس آن کس که وظیفه انذار و هدایت قومی را بر عهده دارد باید معصوم باشد. روشن است که خطاب خداوند در این آیه به پیامبر اکرم (ص) است و خداوند پیامبر خویش را منذر می‌خواند و بر اساس سنّت صحیح و صریح نبوی، «هاد» در این آیه را حضرت امیرالمؤمنین (ع) قصد کرده است. در نتیجه آیه فوق نیز به عصمت پیامبر اکرم (ص) و وصی ایشان نظر دارد.
5. خدای تعالی در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ﴿بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾. پر واضح است که این فقط معصوم است که هرگز در سخن گفتن بر خدا پیشی نمی‌گیرد و همواره بر اساس امر و فرمان خداوند عمل می‌کند و از آنجا که در سنّت نبوی، پیامبر و اهل بیت او (ع) مصداق «عباد مکرمون» معرفی شده‌اند؛ از این‌رو این آیه شریف نیز بی‌شک بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء حضرتش دلالت دارد.
6. آیه ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ نیز بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) دلالت دارد.
7. آیه دیگر، آیه مودّت است. از این آیه نیز می‌توان عصمت رسول خدا (ص) و امامان اهل‌بیت (ع) را استفاده نمود.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

1. سید علی حسینی میلانی؛

سید علی حسینی میلانی آیت الله میلانی در کتاب «عصمت از منظر فریقین» در این‌باره گفته‌ است: «برخی از آیات قرآن کریم تنها بیانگر عصمت حضرت خاتم الانبیاء (ص) هستند و به عصمت انبیاء دیگر و یا اوصیاء الاهی نظر ندارند. خدای تعالی در سوره نجم، به بیان اوصاف حضرت محمد مصطفی (ص) می‌پردازد و ضمن نفی گمراهی از ایشان، تمام سخنان حضرتش را مستند به وحی الاهی می‌داند. در آیات دوم تا چهارم این سوره می‌خوانیم: ﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى * وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. هر یک از این سه آیه به روشنی بیانگر عصمت پیامبر اکرم (ص) هستند. خدای تعالی در آیه‌ای دیگر، نسیان و فراموشی را نیز از رسول گرامی اسلام (ص) نفی می‌کند و می‌فرماید: ﴿سَنُقْرِئُكَ فَلَا تَنْسَى﴾. همچنین در آیه‌ای دیگر، به صورت مطلق به اطاعت از دستورات پیامبر اکرم (ص) امر کرده و می‌فرماید: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾. مقام آمریت مطلق لزوماً نیازمند عصمت است؛ پس این آیه نیز با اثبات آن مقام برای پیامبر اکرم (ص)، عصمت ایشان را ثابت می‌کند.> آیاتی که به عصمت پیامبر اکرم و اوصیاء ایشان نظر دارد ۱. آیه تطهیر: یکی از آیاتی که به روشنی بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء ایشان دلالت دارد، «آیه تطهیر» است. در این آیه، از اراده خداوند بر دور کردن پلیدی از اهل‌بیت (ع) و پاک گردانیدن ایشان سخن به میان آمده است. آیه تطهیر که مهم‌ترین آیه در اثبات عصمت پیامبر اکرم و اوصیاء الاهی (ع) است، به جهت اهمیت آن در مبحث عصمت امامان (ع) به بررسی تفصیلی آن پرداخته و بحث آن را به آن بخش موکول می‌کنیم. ۲. آیه ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾. ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾. بدون تردید این آیه بر عصمت تمام هدایت کنندگان به سوی حق دلالت می‌کند؛ زیرا کسی که می‌خواهد دیگران را به حق هدایت و بر اساس آن داوری کند، لزوماً باید دو خصوصیت داشته باشد. نخست اینکه حق را کاملاً بشناسد تا هیچ گاه در تشخیص آن از باطل به اشتباه نیفتد، و دوم اینکه همواره بر محور حق حرکت کند و هرگز از آن دور نگردد تا برای دادگری، بر اساس حق صلاحیت داشته باشد. روشن است که اگر کسی از حق جدا شود، صلاحیت هدایت مردم به سوی حق و دادگری بر اساس آن را نخواهد داشت و کسی که حق را بشناسد و از آن عدول نکند، به یقین معصوم است. بنابراین امتی که خداوند آنها را برای هدایت و دادگری بر اساس حق برگزیده است، معصوم هستند و می‌دانیم که تنها پیامبران و اوصیاء ایشان شأنیت هدایت و دادگری به حق را دارند. در نتیجه این آیه یقیناً بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء حضرتش (ع) دلالت دارد و بلکه از یک نگاه، به عصمت تمامی انبیاء الاهی و اوصیاء ایشان نیز دلالت می‌کند که به جهت پرهیز از طولانی شدن بحث از پرداختن به این موضوع صرف نظر می‌کنیم. ٣. آیه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾. آیه دیگری که عصمت پیامبر اکرم (ص) و امامان اهل‌بیت (ع) را بیان می‌کند، آیه یکصد و سوم سوره آل عمران است. خدای تعالی در این آیه، با امر بر اعتصام و تمسّک به حبل خویش می‌فرماید: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾. چنانکه می‌بینیم، در این آیه بندگان خدا به صورت مطلق به اعتصام بر حبل خداوند امر شده‌اند و روشن است که امر مطلق به اعتصام به کسانی که مرتکب خطا و عصیان شوند محال است. پس آیه فوق بی‌شک بر عصمت حبل الله دلالت دارد و چون در سنّت رسول اکرم (ص) - که تنها مفسّر و تبیین‌کننده کتاب است - اوصیاء پیامبر اکرم (ص) به عنوان مصداق حبل‌الله معرفی شده‌اند، پس این آیه بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء ایشان اشاره دارد. ۴. ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾. آیه دیگر، آیه شریف انذار است. خداوند در این آیه می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾. این آیه نیز بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع) دلالت دارد؛ زیرا ۔ چنانکه پیش از این نیز اشاره شد -انذار و هدایت دیگران بدون برخورداری از عصمت ناممکن است. پس آن کس که وظیفه انذار و هدایت قومی را بر عهده دارد باید معصوم باشد. روشن است که خطاب خداوند در این آیه به پیامبر اکرم (ص) است و خداوند پیامبر خویش را منذر می‌خواند و بر اساس سنّت صحیح و صریح نبوی، «هاد» در این آیه را حضرت امیرالمؤمنین (ع) قصد کرده است. در نتیجه آیه فوق نیز به عصمت پیامبر اکرم (ص) و وصی ایشان نظر دارد. ۵. آیه ﴿بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾ خدای تعالی در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: آیه ﴿بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾. پر واضح است که این فقط معصوم است که هرگز در سخن گفتن بر خدا پیشی نمی‌گیرد و همواره بر اساس امر و فرمان خداوند عمل می‌کند، و از آنجا که در سنّت نبوی، پیامبر و اهل بیت او (ع) مصداق «عباد مکرمون» معرفی شده‌اند؛ از این‌رو این آیه شریف نیز بی‌شک بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و اوصیاء حضرتش دلالت دارد. ۶. آیه ﴿مَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ...﴾ آیه مبارک زیر نیز بر عصمت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) دلالت دارد. خداوند سبحان می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ ۷. آیه «مودّت»: آیه دیگر، آیه مودّت است. از این آیه نیز می‌توان عصمت رسول خدا (ص) و امامان اهل‌بیت (ع) را استفاده نمود که در مباحث پیش رو، به بحث تفصیلی پیرامون آن خواهیم پرداخت»

2. محمد هادی فرقانی؛

محمد هادی فرقانی حجت الاسلام و المسلمین فرقانی در مقاله «خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم» گفته است: «عصمت پیامبر خاتم(ص) را می‌توان از آیات متعددی به اثبات رساند. عصمت آن حضرت با استناد به سه دسته از آیات قابل اثبات است. نخست آیاتی که مشتمل بر عصمت تمامی انبیای الهی است. دوم آیاتی که منحصر در عصمت پیامبر خاتم(ص) بوده و به نوعی مصونیت آن حضرت را از ارتکاب انواع معاصی، خطا، اشتباه و نیز فراموشی ثابت می‌کنند و سوم: آیاتی که مشتمل بر عصمت اهل بیت یا جانشینان پیامبر هستند. در توضیح دسته نخست باید گفت: بدیهی است که پس از اثبات عصمت انبیا (ع)، اثبات عصمت رسول خدا (ص) که خود افضل از سایر انبیا و رسل است امری سهل خواهد بود.؛ چراکه شخص افضل نمی‌تواند فاقد مقامی باشد که مفضول آن را دارا است. در ادامه ابتدا به آیات دسته نخست اشاره می‌نماییم و سپس آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم(ص) را ذکر می‌کنیم. آیات مشتمل بر عصمت پیامبران در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت ایشان از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. عدم تسلط شیطان بر پیامبران به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾ . فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾، نكره در سياق نفى و مفيد عموم است، در نتيجه هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند. از طرفی عمومیت این فراز از آیه، قرینه است بر اینکه مراد از «عبادی»، صرفا بندگان خالص و حقیقی خداوند است و نه گنه‌کاران یا کسانی که در زندگی خویش مرتکب برخی گناهان شده‌اند. با این بیان، مراد از اثر، اعم از ارتکاب معاصی، خطا، اشتباه و نسیان است که از تأثیر وسوسه‌های ابلیس نشأت می‌گیرد. بدیهی است که انتفای اثر صرفا به معنای نفی تأثیر وسوسه در عبادالله است و نه نفی خروج ایشان از دایره وسوسه‌های ابلیس. همین معنا در آیه دیگری از قرآن کریم و با بیان دیگر نیز آمده و تسلط شیطان بر مؤمنانی که به خدا توکل می‌کنند را نفی نموده است که حقیقت عصمت را در بندگان واقعی خدا،ثابت می‌نماید. اصطفای الهی پیامبران واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست. به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود. امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است.؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد. معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ..﴾، «قطعاً براى شما در [پيروى از] ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست.». واژه «اسوه» در کتب لغت به معنای «قُدوه» است. قدوه نیز در مورد کسی به کار می‌رود که به او اقتدا می‌شود. کیفیت استدلال به این آیات چنین است که خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و چنانچه سابقا گذشت، امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید. اتمام حجت هدف از بعثت انبیا در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾. آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم(ص) آیات دال بر عصمت رسول خدا(ص) را می‌توان در چهار دسته کلی زیر خلاصه نمود. خبر از دوری حضرت از گمراهی و هوای نفس قرآن کریم ضمن بیان اوصاف پیامبر خاتم(ص) و نفی هر گونه گمراهی از آن حضرت، سخنان و گفته‌های پیامبر(ص) را مستند به وحی الهی دانسته و می‌فرماید: ﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى ‏* وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي‏ * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحي﴾. مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر این آیات می‌گوید: ﴿ما يَنْطِقُ﴾، مطلق است و مقتضای این اطلاق آن است که هوای نفس از تمام سخنان پیامبر نفی شده باشد، اما از آن جایی که در این آیات خطاب ﴿صَاحِبُكُمْ﴾ به مشرکین است، به خاطر این قرینه مقامی باید گفت که منظور این است که سخنان آن جناب در آنچه شما مشرکین را به سوی آن می‌خواند و آنچه از قرآن برایتان تلاوت می‌کند، ناشی از هوای نفس نیست، بلکه هرچه در این باب می‌گوید، وحیی است که خدای متعال به او نازل می‌کند». با این وجود برخی مفسران معاصر معتقدند، از آیه ﴿وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي﴾ چنین استفاده می‌شود که رفتار و سیره پیامبر(ص) هم علاوه بر گفتار آن جناب، هیچگاه بدون اذن وحی نبوده است و اگر هم فرضا چنین معنای فراگیری را نتوانیم از این آیه استنباط کنیم از آیات دیگری مثل آیه ۵۰ سوره انعام و آیات دیگر، چنین چیزی استظهار می‌شود. امر به اطاعت مطلق از آن حضرت قرآن کریم در آیه‌ای به طور مطلق به اطاعت از فرامین پیامبر خاتم(ص)، امر کرده و بدیهی است، مقام آمریت مطلق مستلزم عصمت است. این معنا از آیات دیگری که به وجوب اطاعت مطلق از اوامر و نواهی رسول خدا(ص)امر فرموده نیز قابل استفاده است. ﴿... مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا...﴾ . معرفی حضرت به عنوان اسوه حسنه توضیح این بخش در مورد چهارم از عنوان ادله قرآنی عصمت انبیا بیان شد. تاکید بر عدم ارتکاب فراموشی آنچه باقی می‌ماند عصمت آن حضرت از نسیان و فراموشی است که قرآن کریم در این باره نیز چنین می‌فرماید: ﴿ سَنُقْرِؤُكَ فَلا تَنسَى﴾ . آیات دال بر عصمت پیامبر اکرم و اوصیاء ایشان دسته‌ای دیگر از آیات بر عصمت پیامبراکرم و اهل بیت یا اوصیای ایشان دلالت دارند. روشن است که با اثبات عصمت اوصیای آن حضرت، عصمت خود پیامبرخاتم(ص) نیز به طریق اولی ثابت خواهد شد».

3. محمد حسین فاریاب؛

محمد حسین فاریاب حجت الاسلام و المسلمین دکتر فاریاب در کتاب «عصمت امام» در این‌باره گفته‌ است: «در این باره آیاتی در قرآن کریم هست که برخی از آنها عبارت‌اند از: ﴿وَإِنْ كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَإِذًا لَاتَّخَذُوكَ خَلِيلًا * وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا﴾. در تفسیرهای روایی از ابن عباس، ابن شهاب و سعید بن جبیر نقل شده است که مشرکان از پیامبر اکرم (ص) تقاضا کردند که اگر تو خدایان ما را استلام کنی، ما دین تو را می‌پذیریم. بنابر برخی نقل‌ها پیامبر اکرم (ص) قاطعانه این پیشنهاد را رد کرد و طبق برخی دیگر، نزدیک بود این پیشنهاد را بپذیرد که آیه نازل شد، و او از پذیرفتن منصرف شد. از سوی دیگر مرحوم طبرسی ذیل این آیات از ابن عباس چنین نقل می‌کند: رسول الله (ص) معصوم و لكن هذا تخويف لأمته لئلا يركن أحد من المؤمنين إلى أحد من المشركين في شيء من أحكام الله و شرائعه؛ «رسول خدا (ص) معصوم است؛ اما این آیه برای هشدار به امتش بود که مبادا مؤمنان در برخی از احکام خدا و شریعت او به سوی مشرکان تمایل پیدا کنند». افزون بر آن، بسیاری از مفسران شیعه و سنی در قرون بعد نیز در تفسیر این آیه بر این نظرند که واژه «تثبیت» به معنای عصمت و محافظت الهی است، و قرآن کریم در این آیه در مقام القای این مطلب است که اگر خداوند متعال پیامبر خود را حفظ نمی‌کرد، ممکن بود میل اندکی به مشرکان پیدا کند. فخر رازی از مفسران بزرگ اهل سنت نیز با طرح شبهات منکران عصمت پیامبران که این آیه را دلیل بر صدور گناه از پیامبر اکرم (ص) دانسته‌اند، و پاسخ به آنها، بر دلالت آن بر عصمت پیامبر گرامی اسلام (ص) تأکید می‌کند. در منابع شیعی نیز روایاتی دال بر استناد امامان پاک (ع) به آیه مزبور، برای اثبات عصمت پیامبر گرامی اسلام (ص) به چشم می‌خورد؛ چنان که امام کاظم (ع) از امام صادق (ع) نقل می‌کند: ﴿وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا﴾ که معنای آن چنین است که اگر به وسیله نبوت و عصمت تو را بر امر حق ثابت قدم نمی‌ساختیم، قطعاً تو به سوی آنان گرایش پیدا می‌کردی...؛ اما چون ما تو را به وسیله عصمت ثابت قدم کرده بودیم، به سوی آنها گرایش پیدا نکردی. با توجه به آنچه گذشت، می‌توان گفت بر اساس این آیه، نه تنها فهم تاریخی مسلمانان از آن بر صادر نشدن گناه از پیامبر اکرم (ص) و عصمت ایشان استوار بوده است، بلکه سازوکارهای لغوی و عرفی نیز این معنا را به ذهن القا می‌کنند، که برداشت مفسران نیز مؤید همین ادعاست. از دیگر آیاتی که می‌توان با توجه به آنها به برداشت نخستین مسلمانان از عصمت پیامبر اکرم (ص) دست یافت، آیات زیر است: ﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى * وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. بر اساس معنای عرفی و ظاهر این آیات، پیامبر اکرم (ص) گمراه نشده است، از روی هوا و هوس سخن نمی‌گوید و آنچه می‌گوید، همان وحی است. از مفسران نخستین اسلام نظریه ویژه‌ای درباره آیات یادشده به چشم نمی‌خورد؛ اما در برخی تفاسیر روایی اهل سنت، ذیل همین آیات، روایاتی از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است که فرمودند: «من چیزی جز حق نمی‌گویم. برخی از اصحاب گفتند: ای رسول خدا، تو با ما شوخی و مزاح هم می‌کنی. پیامبر خدا (ص) فرمود: من چیزی جز حق نمی‌گویم». این روایت نیز نقل شده است که فرمودند: «آنچه به شما خبر می‌دهم که از جانب خداوند است، تردیدی در آن نیست». گفتنی است مفسران شیعه و سنی قرون بعد در تفسیر این آیات دو گروه شده‌اند: گروهی از آنها بر آن‌اند که این آیه عصمت پیامبر گرامی اسلام (ص) را در مقام ابلاغ وحی بیان می‌کند، و گروه دوم از مفسران اهل سنت، پا را فراتر نهاده و تأکید کرده‌اند که این آیه بیانگر عصمت پیامبر در همه افعال و اقوال است. بر اساس این آیه نیز می‌توان مدعی شد که مسلمانان عصر رسالت، پیامبر اکرم (ص) را فردی معصوم می‌دانسته‌اند»

4. رحمت‌الله احمدی؛

رحمت‌الله احمدی آقای احمدی در کتاب «پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی» در این‌باره گفته‌ است: «در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود».

5. حجت الاسلام و المسلمین منصوری؛

خلیل منصوری حجت الاسلام و المسلمین خلیل منصوری در مقاله «عصمت مطلق پیامبر» در این‌باره گفته است: «تعالیم قرآن تأکید دارد که پیامبر(ص) دارای عصمت مطلق است. این عصمت مطلق او را معیاری برای حق قرار می‌دهد تا جایی که اطاعت ایشان عین اطاعت الهی می‌شود و آن حضرت(ص) به عنوان «اسوه حسنه» معرفی می‌گردد. اسوه حسنه کسی است که همه امورش مطابق حق باشد و هیچ‌گونه ظلم و باطلی در او راه نیابد و از عصمت مطلق و کامل برخوردار باشد. از سوی دیگر، هر گونه احتمال خطا، اشتباه، سهو، نسیان، غفلت، جهل و مانند آنها در شخصی که در مقام پیامبری قرار می‌گیرد و می‌خواهد اسوه حسنه باشد، به دور از عقل و عقلانیت است؛ زیرا اگر احتمال این امور برود، نمی‌توان به او اعتماد کرد. از این رو خدا در قرآن بیان می‌کند که پیامبر(ص) در عصمت کامل و تمام قرار دارد و او هیچ سخنی جز سخن حق تعالی و خدا نگوید و هیچ کاری جز کار خدا نکند و در خیال و قلبش جز خدا نباشد و نبیند؛ لذاست که معصوم مطلق بوده و می‌تواند معیار حق و اسوه حسنه الهی باشد که طاعتش عین طاعت خدا و محبت به او عین محبت به خداست. بر این اساس حتی اگر اخبار و روایاتی وارد شده باشد که برخلاف این حکم قطعی قرآنی باشد، می‌بایست به حکم فاضربوه علی الجدار عمل کرد و آن را بر دیوار کوبید و نادیده گرفت؛ چراکه ما احتمال این امور را جایز نمی‌دانیم؛ زیرا با عصمت کامل و اسوه حسنه بودن و معیار حق بودن در تضاد است. جالب این است که برخی برای توجیه اعمال خلاف نه تنها احتمال آن را برای پیامبرمی‌دهند تا این‌گونه عصمت ایشان را مخدوش یا محدود سازند، بلکه ایشان را در سطح خلفای ناحق پایین آورند و بگویند پیامبر(ص) خطا کرده و پذیرفته است؛ بنابراین، خلفای صدر اسلام نیز می‌توانند خطا کنند. در حقیقت نه تنها از احتمال خطا در پیامبر(ص) سخن می‌گویند، بلکه از وقوع آن نیز سخن می‌گویند. از جمله این موارد می‌توان به خطای پیامبر(ص) در امر «تأبیر نخل یا همان لقاح نخل و خرما» و زدن شخصی با چوبه‌دستی و حلالیت‌جویی در زمان احتضار اشاره کرد که از موارد جعلی بسیاری است که بر خلاف عصمت مطلق وکامل پیامبر(ص) به شکل ظاهرا اخلاقی و مانند آن جعل شده است. در حالی که شروط صحت حدیث شامل موارد زیر است: مطابقت یا عدم مخالفت با کتاب خدا؛ موافقت یا عدم مخالفت با سنت قطعی؛ موافقت یا عدم مخالفت با دلایل عقلی؛ عدم مخالفت با آنچه امامیه بر آن اجماع و اتفاق کرده‎اند؛ با مسلمات تاریخی مخالف نباشد؛ با هدف و مقصد شارع مخالف نباشد؛ برخلاف سیره و رفتار و گفتار عقلا نباشد؛ مبالغة در موضوع‎های بی‎اهمیت و کوچک، اضطراب در معنا و غلط‎های فاحش ادبی نداشته باشد..

منبع‌شناسی جامع عصمت

• کتاب‌شناسی عصمت؛
• مقاله‌شناسی عصمت؛
• پایان‌نامه‌شناسی عصمت.