رؤیا در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث رؤیا است. رؤیا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رؤیا در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

خواب دیدن یا خواب که در قرآن کریم با تعبیر «رؤیا» از آن یاد شده است، از کلمات همسوی آن «نوم»، «منام»، «نائم»، «سنة»، «نعاس»، «قائلون = صاحبان خواب قیلوله»، «یتوفی» و «یهجعون» «احلام» و «احادیث» را می‌‌توان نام برد. راغب می‌گوید: رؤیا یعنی آنچه در خواب دیده شود.

رؤیا به معنی خواب دیدن و آنچه در خواب دیده می‌شود است. افعال مشتق از آن به صورت: رَأَیْتُ (ماضی)؛ آری (مضارع معلوم) آمده است. از کلمات همسوی آن: رُؤیه به معنی

1. دیدن
2. شناختن
3. متوجه شدن.

اگر با «إلی» بیاید به معنی پنداشتن، گمان کردن است. أَرَأَیْتَ: به معنی «آیا دیده‌ای»، «چه بینی؟»، «آیا می‌دانی این ترکیب پرسش برای آگاهی و توجه بیشتر مخاطب است. ولی اصطلاحاً به جای اَخبِرنی به کار می‌رود؛ یعنی «به من بگو» و یا «به من خبر بده». این عبارت گاهی با حرف کاف خطاب و گاهی بدون آن ذکر می‌شود أَرَأَیْتَ ۔ أَرَأَیْتَکَ: أَرَأَیْتُکُمْ.

ارائه:

1. نشان دادن، نمایاندن
2. به خواب آوردن در خواب نشان دادن
3. فهماندن، شناساندن، متوجه کردن.

مشتقات آن در قرآن کریم به صورت: اَری، ﴿أَرَيْنَا﴾ (ماضی)؛ یُرِی، یُرِیَ، ﴿يُرِيكُمُوهُمْ﴾، ﴿تُرِيَنِّي﴾، اُری [در رسم الخط قرآنهای موجود، این کلمه همراه با یک واو زائد و به صورت «اُورِیکُم» ثبت شده است]، نُرِی، نُرِیَ، نُرِیَنَّ (مضارع)؛ آر، اَروُا (امر)؛ یُرَوا (مضارع مجهول). رئاء: مُراءاة: انجام دادن کار برای نشان دادن به دیگران، ظاهرسازی کردن، ریا کاری کردن، خودنمایی کردن (مصدر یا اسم مصدر)؛ ﴿يُرَاءُونَ﴾ (مضارع معلوم). ﴿تَرَانِي﴾: همدیگر را دیدن (مصدر)؛ تَراءَا، تَرائَت (ماضی). رِئی: چشم انداز، منظره، ظاهر (اسم مفرد) ﴿هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثًا وَرِئْيًا﴾. بین آنها دارای اسباب زندگانی و فرّ و شکوه بهتری بودند. ﴿بَادِيَ الرَّأْيِ﴾: به نظر سطحی و ابتدایی به حسب ظاهر. ﴿أَحْلَامٍ﴾ و ﴿أَحَادِيثِ﴾ از واژه‌های همسوی «رؤیا» در قرآن هستند.

در قرآن کریم به رؤیای ابراهیم (ع) درباره ذبح اسماعیل (ع) و ابتلا و آزمایشی که برای آن دو مطرح بوده، اشاره شده است: ﴿ فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاء الْمُبِينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الآخِرِينَ سَلامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ ﴾

جالب‌ترین رؤیا در قرآن، رؤیای یوسف (ع) است که محور داستان یوسف قرار گرفته که از آن با تعبیر «احسن القصص» یاد شده است: ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ قَالَ يَا بُنَيَّ لاَ تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَى إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُواْ لَكَ كَيْدًا إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلإِنسَانِ عَدُوٌّ مُّبِينٌ وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِن قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾.

در همین داستان عبرت‌آموز و پر از نکته‌های شگفت است که دو همراه زندانی یوسف خواب می‌بینند و تعبیر آن را از یوسف (ع) می‌پرسند: ﴿وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾، ﴿مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُمَا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ﴾.

شگفت‌تر از همه تعبیر خواب شاه مصر توسط یوسف (ع) است که: ﴿وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ﴾

پس از عاجز ماندن معبران دربار از تعبیر صحیح خواب شاه، سرانجام یکی از آن دو زندانی آزاد شده به یاد یوسف می‌افتد و او را به عنوان بهترین معبر به شاه معرفی می‌کند: ﴿يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ﴾. ﴿قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ﴾، ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ﴾، ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ عَامٌ فِيهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَفِيهِ يَعْصِرُونَ﴾.

از دیگر رؤیاهایی که در قرآن کریم ذکر گردیده، رؤیای پیامبر اکرم (ص) است که باعث آگاهی مسلمانان از ورود به مسجد الحرام با امنیت و اجرای اعمال حج شده است: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾

پیامبر اکرم (ص) در مدینه خواب دید که به اتفاق یاران خود برای مناسک عمره وارد مکه می‌شوند و این خواب را برای یاران بیان کرد. اما چون در حدیبیه از ورود به مکه باز داشته شدند برخی از یاران اعتراض کردند که چرا وعده شما عملی نشد؟ حضرت فرمود: مگر گفته بودم همین امسال وارد مکه می‌شویم؟! بنابراین، زیارت کعبه به تأخیر افتاد و پیش از آن صلح حدیبیه واقع شد که برکات فراوانی برای مسلمان داشت و سال بعد یعنی سال هفتم، پس از پیروزی خیبر، مسلمانان آزادانه به زیارت رفتند که به آن «عمرة القضاء» گویند.

از دیگر موارد رؤیا، رؤیای پیامبر اسلام (ص) در مورد افراد دشمن و ضرورت پیکار با سپاه کفر در جنگ بدر است﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ و همچنین رؤیای آن حضرت درباره فتنه مردمان و شجره ملعونه است: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾

در تفسیر این رؤیا میان مفسران اختلاف وجود دارد. جمعی از مفسران گفته‌اند: پیامبر در خواب دید میمون‌هایی از منبر او بالا می‌روند و پایین می‌آیند، از این مسئله بسیار غمگین شد، آن چنان که بعد از آن کمتر می‌خندید (این میمون‌ها را به بنی‌امیه تفسیر کرده‌اند) که یکی بعد از دیگری بر جای پیامبر (ص) نشستند در حالی که از یکدیگر تقلید می‌کردند و افرادی فاقد شخصیت بودند و حکومت اسلامی و خلافت رسول الله را به فساد کشیدند.

اما در باره شجره ملعونه نیز تفسیرهای گوناگونی شده است. برخی گفته‌اند مراد از آن «شجره زقوم» است که طبق آیه ﴿إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ﴾ این شجره خوراک گنه‌کاران است چنان که در آیات ﴿كَغَلْيِ الْحَمِيمِ خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلَى سَوَاء الْجَحِيمِ﴾ نیز به آن اشاره شده است. بر این اساس، لعن بودن آن متوجه خورندگانش یعنی دوزخیان می‌شود.

برخی دیگر گفته‌اند مراد از آن، قوم سرکش یهود هستند که شجره نافرمانی و سرپیچی از پروردگار و حضرت موسی را تشکیل دادند و به صورت یک گروه و به عصیان برخاستند و با حضرت عیسی (ع) نیز از سر ستیز بر آمدند و حتی مدعی مصلوب کردن عیسی (ع) شدند!

در بسیاری از تفاسیر نقل شده که مراد از «شجره ملعونه»، بنی امیه هستند و در این باره از عایشه روایتی نقل شده که رو به مردان کرد و گفت: «لَعَنَ اللَّهُ أَباكَ وَ أَنْتَ فِى صُلْبِهِ فَأَنْتَ بَعْضُ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ»، «خدا پدر تو را لعنت کرد در حالی که تو در صلب او بودی، بنابراین تو بخشی از کسی هستی که خدا او را لعنت کرده است». بر این اساس، «شجره ملعونه» در واقع همسو با «شجره خبیثه» در آیه ﴿وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ﴾ است.

بنابراین «شجره ملعونه» با «شجره خبیثه» از نظر معنی متلازم‌اند و در واقع ماهیت این دو یکی است. از طرف دیگر این دو می‌تواند مصادیق گوناگونی داشته باشد از جمله: «بنی‌امیه، «یهودیان حقیقت ستیز» و «منافقان» از مصادیق بارز آن به حساب می‌آیند.

از دیگر موارد خواب در قرآن کریم، خواب ۳۰۹ ساله اصحاب کهف است که نمونه روشنی از معاد را به نمایش می‌گذارد: ﴿فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا﴾، ﴿ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَدًا﴾، ﴿وَلَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا﴾

برخی گفته‌اند: این تعبیر برای آن است که مدت درنگ آنها را به سال شمسی و قمری بیان دارند؛ زیرا سیصد سال شمسی، مساوی است با سیصد و نه سال قمری. از دیگر آیاتی که در آنها به خواب تصریح یا اشاره شده، عبارتند از: ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾، ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنْكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾. که در شماری از این آیات از «مضجع – خوابگاه» نیز سخن به میان آمده است.

در قرآن کریم برای رؤیا آثاری ذکر شده که عبارتند از:

1. آرامش رؤیای پیامبر اکرم (ص) درباره تعداد افراد دشمن، اطمینان بخش و آرامش آفرین برای دل‌های رزمندگان در جنگ بدر قلمداد شده است: ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾.
2. آزمایش و آگاهی حقیقت خوابی که پیامبر دین به عنوان وسیله آزمایش مردم یاد شده است: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ﴾ و همین گونه است آیات: ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾، ﴿قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ﴾، ﴿وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾، ﴿وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْءٍ ذَلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾، ﴿مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُمَا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ﴾،﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾
3. تقویت روحیه و پیشگیری از ناگواری‌ها و ایجاد اتحاد از دیگر فلسفه خواب پیامبر اکرم (ص) یوسف (ع) است ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾، ﴿يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ﴾، ﴿قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ﴾، ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ﴾، ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ عَامٌ فِيهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَفِيهِ يَعْصِرُونَ﴾.

در مقابل خواب صادق و مطابق با واقع، خواب‌های پریشان و آشفته نیز در قرآن یاد شده است ﴿قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ﴾. مراد از اضغاث احلام همان خواب‌های پریشان و درهم و برهم است که بیشتر معلول ناراحتی‌های روحی و آشفتگی‌های زندگی روزانه است که در عالم خواب به نحوی پدیدار و نمایان میشوند، اما خواب‌های صحیح و درست، دارای تأویل و تعبیرند و می‌‌توانند بیانگر واقعیت‌هایی باشد که بعداً بر صاحب خواب پدیدار می‌شود و مصداق چنین خواب‌هایی، همان خواب رسول خدا (ص) و خواب یوسف (ع) است که نشانه‌های حقایق و واقعیت‌های عینی سال‌های پس از خواب برای آنان متمثل گردید ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾، ﴿يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ﴾، ﴿قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ﴾، ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ﴾، ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ عَامٌ فِيهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَفِيهِ يَعْصِرُونَ﴾.

در داستان یوسف، سه رؤیا جلب توجه می‌کند و هر سه هم محور اساسی قصه یوسف را تشکیل می‌دهند. یکی خواب یوسف و دیگری خواب دو زندانی هم بند او و سومی خواب پادشاه مصر که یوسف در پایتخت حکومت او زندانی شده بود. خواب یوسف چنین است: ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ﴾. یعقوب هم به طور کلی در تعبیر خواب فرزندش گفت:﴿تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَى إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْدًا إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

مسأله رؤیا و خواب دیدن، همیشه از مسائلی بوده است که فکر افراد عادی و دانشمند را از جهات مختلفی به خود جلب کرده است. در روایتی از پیامبر اکرم (ص)، نقل شده که فرموده‌اند: «رؤیا، سه گونه است: گاهی بشارتی از ناحیه خداوند است، گاه، وسیله غم و اندوه از ناحیه شیطان و گاه مسائلی است که انسان در فکر خود می‌پروراند و آن را در خواب می‌بیند». روشن است که خواب‌های شیطانی، چیزی نیست که تعبیر داشته باشد، اما خواب‌های رحمانی که جنبه بشارت دارد، حتماً باید خوابی باشد که از حادثه مسرت بخش آینده پرده برمی‌دارد.

شماری از دانشمندان با تفسیر مادی خویش به خواب می‌نگرند و می‌گویند: رؤیا عبارت است از ارضای تمایلات واپس زده و سر کوفته‌ای که همیشه با تغییر و تبدیل‌هایی برای فریب «من» به عرصه خود آگاهی روی میآورند. اما همه خواب‌ها مشمول چنین تفسیری نمی‌توانند واقع بشود اصولاً خواب‌های به اصطلاح «اضغاث احلام» که نتیجه افکار پریشان است غیر از خواب‌هایی است که بارها به تجربه ثابت گردیده که بیانگر واقعیاتی هستند که بعداً اتفاق می‌افتد. و داستان خواب‌های یوسف حکایت از واقعه‌ای بس بزرگ داشت که بعداً اتفاق افتاد. اما خواب دو هم بند یوسف چنین گزارش شده است: ﴿ وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانَ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الآخَرُ إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾. یوسف هم خواب آن دو را چنین تعبیر کرد: ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُمَا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيَانِ﴾ و نیز خواب پادشاه مصر چنین نقل شده است: ﴿وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ﴾

تعبیر بسیار دقیق یوسف (ع) از خواب پادشاه مصر، گویای اهمیت شماری از خواب‌ها و از طرف دیگر آگاهی و مهارت فوق العاده یوسف از تعبیر چنان خواب پیچیده و شگرف است.

تعبیر یوسف به وضوح نشان داد که او با عالَمی غیر از این عالم ماده در ارتباط است و حقایق این عالم تنها در امور مادی خلاصه نمی‌شود، بلکه عالمی به نام «جهان غیب» هم وجود دارد که افراد با تقوا بدان ایمان دارند و گاهی دریچه‌هایی هم از آن عالم غیب به رویشان گشوده می‌شود و حقایقی را درک و فهم می‌کنند که از حیطه فهم و درک افراد معمولی خارج است. بنابر این می‌‌توان «خواب» و «رؤیا» را یکی از آیات الهی به حساب آورد که گاهی از طریق آن حقایقی ماورایی بر اولیاء الهی کشف می‌شود.

خواب ابراهیم (ع) نیز از شگفتی‌های عالم غیب است: ﴿قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ * فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ * وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ * وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ﴾.

رؤیای پیامبر اسلام که آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾. بدان اشاره می‌کند. جمعی از مفسران شیعه و سنی نقل کرده‌اند که: این خواب اشاره به جریان معروفی است و آن این است که پیامبر (ص) در خواب دید میمون‌هایی از منبر او بالا می‌روند و پایین می‌آیند.

آن حضرت از این مسئله غمگین شد. آن چنان که بعد از آن کمتر می‌خندید. این میمون‌ها را به بنی‌امیه تفسیر کرده‌اند که یکی پس از دیگری بر جای پیامبر (ص) نشستند در حالی که از یکدیگر تقلید میکردند. افرادی فاقد شخصیت بودند و حکومت اسلامی و خلافت رسول خدا (ص) را به فساد کشیدند آن را نقل کرده‌اند. در بسیاری از تفسیرهای شیعه و سنی نقل شده که «شجره ملعونه» بنی‌امیه هستند. فخر رازی در روایتی در این باره از ابن عباس مفسر معروف اسلامی نقل کرده است.

در تفسیر این رؤیا میان مفسران اختلاف وجود دارد. جمعی از مفسران گفته‌اند: پیامبر در خواب دید میمون‌هایی از منبر او بالا می‌روند و پایین می‌آیند و بسیار از این مسئله غمگین شد، آن چنان که بعد از آن کمتر می‌خندید (این میمون‌ها را به بنی امیه تفسیر کرده‌اند) که یکی بعد از دیگری بر جای پیامبر (ص) نشستند در حالی که از یکدیگر تقلید می‌کردند و افرادی فاقد شخصیت بودند و حکومت اسلامی و خلافت رسول الله را به فساد کشیدند.

اما درباره شجره ملعونه نیز تفسیرهای گوناگونی شده است. برخی گفته‌اند مراد از آن «شجره زقوم» است که طبق آیه ۶۴ سوره صافات ﴿إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ﴾ این شجره خوراک گنه‌کاران است چنان که در آیات ﴿كَغَلْيِ الْحَمِيمِ خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلَى سَوَاء الْجَحِيمِ﴾ نیز به آن اشاره شده است. بر این اساس، لعن بودن آن متوجه خورندگانش یعنی دوزخیان می‌شود. برخی دیگر گفته‌اند مراد از آن، قوم سرکش یهود هستند که شجره نافرمانی و سرپیچی از پروردگار و حضرت موسی را تشکیل دادند و به صورت یک گروه و شبکه در هم تنیده به عصیان برخاستند و با حضرت عیسی نیز از سرستیز بر آمدند و حتی مدعی مصلوب کردن عیسی شدند!

اما در بسیاری از تفاسیر و سنی نقل شده که مراد از «شجره ملعونه»، بنی امیه هستند و در این باره از عایشه روایتی نقل شده که رو به مردان کرد و گفت: «لَعَنَ اللَّهُ أَباكَ وَ أَنْتَ فِى صُلْبِهِ فَأَنْتَ بَعْضُ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ»، خدا پدر تو را لعنت کرد در حالی که تو در صلب او بودی، بنابراین تو بخشی از کسی هستی که خدا او را لعنت کرده است».

از دیگر رؤیاهایی که در قرآن کریم ذکر گردیده، رؤیای پیامبر اکرم (ص) است که باعث آگاهی مسلمانان از ورود به مسجد الحرام با امنیت و اجرای اعمال حج شده است: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾.

پیامبر اکرم (ص) در مدینه خواب دید که به اتفاق یاران خود برای مناسک عمره وارد مکه می‌شوند و این خواب را برای یاران بیان کرد. اما چون در حدیبیه از ورود به مکه باز داشته شدند برخی از یاران اعتراض کردند که چرا وعده شما عملی نشد؟ حضرت فرمود: مگر گفته بودم همین امسال وارد مکه می‌شویم؟! بنابراین، زیارت کعبه به تأخیر افتاد و پیش از آن صلح حدیبیه واقع شد که برکات فراوانی برای مسلمانان داشت و سال بعد یعنی سال هفتم، پس از پیروزیخیبر، مسلمانان آزادانه به زیارت رفتند که به آن «عمرة القضاء» گویند.

از دیگر موارد رؤیا، رؤیای پیامبر اسلام (ص) در مورد افراد دشمن و ضرورت پیکار با سپاه کفر در جنگ بدر است ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾. نتیجه اینکه رؤیا بر اساس آیات قرآن می‌تواند حقیقی و یا آشفته و پریشان باشد، خواب‌ها و رؤیاهای پیامبران و اولیاء الهی و کسانی از مردمان، جزو خواب‌های واقعی و حقیقی است. نفس رؤیا دلالت بر تجرد روح و ارتباط روح با عالم ماوراء ماده دارد. و رؤیا می‌تواند دریچه‌ای از دریچه‌های آگاهی انسان به سوی عالم غیب باشد تا آدمی بداند که این عالم محدود و مادی در برگیرنده تمام حقایق و واقعیات نیست و جز این، عالمی دیگر وجود دارد که خواه ناخواه روزی همه انسان‌ها به سوی آن برانگیخته می‌شوند.

رؤیا در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

1. ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾
2. ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾
3. ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلقِینَ رُؤُسَکمْ وَ مُقَصرِینَ لاٰ تَخٰافُونَ فَعَلِمَ مٰا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذٰلِک فَتْحاً قَرِیباً﴾

نکات:

در آیات فوق این موضوعات در باره رؤیای پیامبر مطرح گردیده است:

1. رؤیای پیامبر در باره تعداد افراد دشمن اطمینان بخش و آرامش آفرین برای قلب‌های رزمندگان در جنگ بدر: ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ﴾
2. حقیقت نمایانده شده در رؤیا بر پیامبر وسیله آزمایش مردم: ﴿وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ﴾
3. رؤیای پیامبر نمایانگر ورود مسلمانان به مسجد الحرام با امنیت و تراشیدن سر و کوتاه کردن مو بدون هیچ خوفی: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلقِینَ رُؤُسَکمْ وَ مُقَصرِینَ لاٰ تَخٰافُونَ﴾.

خواب‌های صادق یا پریشان

رؤیا از ریشه «ر ـ أـ ی» و به معنای چیزی است که در خواب دیده می‌شود؛ برخلاف «رؤیت» که مشاهده در حال بیداری است. از دیدگاه روان‌شناسان، رؤیا بازتابی از ترس‌ها، سرخوردگی‌ها و علایق شخصی افراد است. بیننده خواب یکی از شخصیت‌های داستان رؤیاست که گاه از نگاه ناظر بیرونی آن را تجربه می‌کند و گاه فرد خوابیده، از خواب خویش آگاه است که به آن خواب شفاف می‌گویند و پدیده نادری نیست. رؤیا در نگاه روان‌شناسان، دروازه‌ای برای ورود به ضمیر ناخودآگاه بیننده خواب است. ادیان ابراهیمی، نگاهی متفاوت به موضوع رؤیا دارند: در بخش دوم از رساله براخوت تلمود، رؤیا نوعی تجربه این جهانی معرفی شده است که می‌تواند تأویل و تفسیری داشته باشد و تعالیمی را برای انسان به بار آورد. یهودیان میان خواب‌های خوب و خواب ‌های شیطانی تفاوت قائل‌اند و رؤیا برای آنان مانند بسیاری دیگر از ادیان، راهی برای دریافت الهامات وحیانی است. اعتقاد مسیحیان درباره رؤیا نیز از رهگذر عهد عتیق و رؤیاهای گزارش شده، به ویژه رؤیای نردبان یعقوب شکل گرفته است. رؤیا در تعالیم قرآنی و تاریخ اسلام نیز حضوری چشمگیر دارد. پیامبر اکرم(ص) رؤیا را سه گونه برشمرده است: بشارتی از سوی خدا، وسیله غم و اندوه از سوی شیطان و مسائلی که انسان در فکر خود می‌پروراند (حدیث نفس) و آنها را در خواب می‌بیند. رؤیا ارتباط با عالم مثال و راهی برای درک حقایق امور است و گزارش‌های فراوانی از رؤیاهای عالمان و عارفان مسلمان در تاریخ اسلامی موجود است. به گفته بزرگانی همچون ابن عربی، همه تجربه‌های شهودی انبیا، از جمله رؤیا و تجربه‌های عرفانی عارفان و اولیا برخاسته از نسبت خیال با عالم مثال است. صدرالمتألهین نیز دلیل درستی رؤیاهای صادق را اتصال نفس انسان به جواهر عالیه در عالم بالا می‌داند. در بررسی واژه‌شناختی رؤیا در قرآن، به سه واژه «رؤیا» و همخانواده‌های آن، «احلام» و «احادیث» برمی‌خوریم. واژه رؤیا ۷ بار در قرآن به شکل مفرد آمده است. برخی مشتقات فعلی آن نیز به معنای «خواب دیدن» به کار رفته است؛ مانند ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ ٱللَّهُ فِى مَنَامِكَ﴾، ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَـٰٓأَبَتِ إِنِّى رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًۭا وَٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِى سَـٰجِدِينَ﴾، ﴿وَقَالَ ٱلْمَلِكُ إِنِّىٓ أَرَىٰ﴾ و ﴿إِنِّىٓ أَرَىٰ فِى ٱلْمَنَامِ﴾ برخی مفسران، آیه ۶۴ سوره یونس را که از بشارت به مؤمنان در دنیا و آخرت خبر می‌دهد نیز در ارتباط با رؤیا دانسته و بشارت در دنیا را رؤیاهای نیکو می‌دانند که انسان آن را در خواب می‌بیند. واژه «اَحْلام» جمع «حُلُم» دیگر واژه‌ای است که به معنای رؤیا به کار رفته و در اصل به معنای خودداری نفس و کنترل آن از هیجان و غضب است و چون رؤیا معمولاً در حالت خواب توأم با آرامش و به دور از هیجان و غضب دیده می‌شود، از آن به احلام تعبیر شده است. این واژه ۴ بار در قرآن آمده که سه بار به معنای رؤیا و خواب و یک بار به معنای «عقول» است.. احلام در قرآن برخلاف رؤیا که بیشتر خواب‌های خیر و نیک است، در باره خواب‌های آشفته به کار رفته و از آن به «اَضْغاث اَحْلام» تعبیر شده است. در برخی از احادیث نیز منشأ رؤیای صالح، خدا و منشأ احلام، شیطان دانسته شده است. واژه سوم، «احادیث» جمع «حدیث» به معنای امر جدید است که بیشتر درباره سخن به کار می‌رود. رؤیا نیز اغلب دربردارنده مشاهده‌ای تازه است. این واژه ۵ بار در قرآن به کار رفته که سه بار در کنار واژه «تأویل» به معنای رؤیاها استفاده شده است. در وجه کاربرد حدیث برای رؤیا، روایت پیامبر(ص) نیز می‌تواند راهگشا باشد که رؤیا یا حدیث نفس خواب بیننده است یا حدیث شیطان یا فرشته؛ همچنین گفته شده: از این رو که رؤیا پس از خواب، بازگو می‌شود، به آن «حدیث» گفته شده است..

انواع رویا

در نگاه کلی قرآن، رؤیا دو گونه است: صادق که از سوی خدا به انسان القا می‌شود و کاذب که رؤیای پریشان و دارای منشأ شیطانی است. رؤیای صادق دارای تأویل و تعبیر است که علم آن به برخی پیامبران الهی همچون حضرت یوسف(ع) و حضرت یعقوب(ع) عطا شده است.

خداوند متعالی با به‌کارگیری مشتقات واژه «صدق» درباره برخی رؤیاها، بر درستی آنها گواهی داده است: ﴿قَدْ صَدَّقْتَ ٱلرُّءْيَآ إِنَّا كَذَٰلِكَ نَجْزِى ٱلْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿لَّقَدْ صَدَقَ ٱللَّهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءْيَا بِٱلْحَقِّ﴾؛ نیز با نقل خواب‌هایی که تعبیر آن یا عین خواب اتفاق افتاده، حقیقی بودن برخی خواب‌ها را تأیید کرده است؛ همچنین تعبیر «مِن ورائی حِجابٍ» به عنوان یکی از راه‌های وحی در آیه ۵۱ سوره شوری را شامل رؤیای صادق نیز دانسته‌اند. در قرآن و روایات، ویژگی‌هایی برای رؤیای صادق مطرح شده‌اند؛ مانند تکرار رؤیا. تعابیری مانند ﴿إِنِّىٓ أَرَىٰ فِى ٱلْمَنَامِ﴾ درباره خواب حضرت ابراهیم(ع) و ﴿وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى﴾.. درباره خواب پادشاه مصر و ﴿إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ﴾. در باره خواب زندانیان به صورت مضارع، بر استمرار خواب‌ها و صادق بودن آنها دلالت دارند؛ همچنین اگر در رؤیایی مأموریتی از سوی خدای متعالی به پیامبری ابلاغ گردد، عمل به آن واجب می‌شود، چنان که در خواب حضرت ابراهیم(ع) مبنی بر ذبح فرزندش حضرت اسماعیل(ع) رخ داده است، از این رو رؤیای صادق انبیا(ع) نیز وحی نامیده شده و یکی از ۴۶ جزء یا ۷۰ جزء نبوت بیان شده است. در خصوص پیامبر اکرم(ص) نیز تلقی وحی در خواب به صورت رؤیای صادق گزارش شده است. از خواب‌های آشفته و پریشان در برابر رؤیای صادق، با عنوان ﴿أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ﴾ یاد شده است. «اَضغـثُ» جمع «ضِغْث» به معانی متفاوتی به کار رفته که نوعی آشفتگی و درآمیختگی سره و ناسره در تمامی آنها نهفته است و از این رو، خوابی که حقیقت آن روشن نیست و اجزای آن به هم پیوسته نیستند، به این نام خوانده شده است. برخی مفسران با استفاده از آیه ۴۴ سوره یوسف هر خوابی را که تأویلی نداشته باشد، ﴿أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ﴾ شمرده و این واژه را استعاره‌ای برای رؤیای کاذب دانسته‌اند. یکی از فرق‌های بارز خواب‌های صادق و کاذب، منشأ و مصدر آنهاست که منشأ خواب‌های صادق خداوند متعالی است، برخلاف خواب‌های کاذب. قرآن با استفاده از عبارات ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ ٱللَّهُ فِى مَنَامِكَ...﴾ و ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِٱلنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا ٱلرُّءْيَا ٱلَّتِىٓ أَرَيْنَـٰكَ...﴾ منشأ رؤیاهای صادق را خدای متعالی می‌شمرد و در مقابل، از شیطان، حالات نفسانی و افکار بشری به عنوان منشأ رؤیاهای کاذب یاد شده است.

از آیات مربوط به رؤیای حضرت یوسف(ع) استفاده شده که نقل رؤیا در صورت برانگیختن حسادت حسودان، درست نیست، چنان که حضرت یعقوب(ع) از نقل رؤیای حضرت یوسف(ع) برای برادرانش نهی کرد: ﴿قَالَ يَـٰبُنَىَّ لَا تَقْصُصْ رُءْيَاكَ عَلَىٰٓ إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا۟ لَكَ كَيْدًا إِنَّ ٱلشَّيْطَـٰنَ لِلْإِنسَـٰنِ عَدُوٌّۭ مُّبِينٌۭ﴾ روایتی با همین مضمون از امام صادق(ع) نیز وارد شده که از نقل خواب برای حسودان و کینه‌توزان نهی می‌کند. پیامبر اکرم(ص) نیز به طور کلی از نقل رؤیاهای شیطانی و اضغاث احلام نهی کرده است..

تاویل و تعبیر رویا

تأویل از باب تفعیل از ریشه «اَ ـ و ـ ل» به معنای رجوع و بازگشت چیزی به اصل آن است و تأویل رؤیا در عبارت ﴿وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ ٱلْأَحَادِيثِ﴾ به معنای تفسیر آن یا پیشامدی دانسته شده که پس از دیدن خواب اتفاق می‌افتد و تحقق خارجی همان چیزی است که در خواب دیده است. نسبت معنای لغوی و اصطلاحی از آن جهت است که تأویل، رؤیا را به اصلش باز می‌گرداند. «تعبیر» از باب تفعیل و از ریشه «ع ـ ب ـ ر» اصطلاح دیگری در زمینه تفسیر رؤیا و به معنای گذشتن از حالتی به حالتی دیگر است. مقصود از «تعبیر رؤیا»، تطبیق تصاویر و مفاهیم نفسانی بر حقایق عینی خارجی دانسته شده است. تأویل نسبت به تعبیر معنایی عام دارد؛ زیرا هم در باره خواب به کار می‌رود، هم درباره غیر آن؛ مانند تأویل آیات متشابه قرآن؛ اما تعبیر، اخص بوده، تنها در باره خواب به کار می‌رود. در قرآن از برخی معبّران خواب یاد شده است: یوسف(ع) بنا به تصریح آیه ۶ سوره یوسف برگزیده خدا و دارای علم تأویل بود که در آیات ۴۱ و ۴۷ - ۴۹ سوره یوسف برخی از تأویلات آن حضرت که به واقعیت پیوسته‌اند، ذکر شده است و در آیات ۲۱، ۳۷ و ۱۰۱ بر الهی بودن این علم تأکید شده است. تأویل احادیث در این آیات به علم تعبیر رؤیا تفسیر شده است. علم و حکمت، دانستن فرجام امور و آگاهی از معانی کتب و سنن انبیای سلف نیز از تفاسیر دیگر آن شمرده شده است.

درباره آگاهی حضرت یعقوب(ع) و پسرانش از تعبیر خواب به صراحت سخنی گفته نشده؛ ولی تعبیر ﴿ءَالِ يَعْقُوبَ﴾ در آیه ﴿وَكَذَٰلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ ٱلْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُۥ عَلَيْكَ وَعَلَىٰٓ ءَالِ يَعْقُوبَ كَمَآ أَتَمَّهَا عَلَىٰٓ أَبَوَيْكَ مِن قَبْلُ إِبْرَٰهِيمَ وَإِسْحَـٰقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌۭ﴾ دلیل بر آگاهی یعقوب و برخی فرزندانش از تعبیر خواب دانسته شده است. برخی مفسران از آیه «قالَ یـبُنَیَّ لا تَقصُص رُءیاکَ عَلی اِخوَتِکَ» نیز استفاده کرده‌اند که برادران یوسف(ع) با تأویل رؤیا آشنا بودند و از این رو یعقوب فرزندش را از بازگویی رؤیایش برای برادرانش نهی کرد. افزون بر این افراد، آیه ﴿وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ﴾ نشان از وجود کسانی در مصر دارد که دانای به تعبیر خواب شمرده می‌شدند. درباره «المَلاَُ» دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد: درباریان، اشراف و بزرگان و دانشمندان، ساحران و کاهنان، یا منجمان مصری. با این حال، آنان نتوانستند خواب پادشاه را تعبیر کنند و خواب او را ﴿أَضْغَـٰثُ أَحْلَـٰمٍۢ﴾ دانستند: ﴿قَالُوٓا۟ أَضْغَـٰثُ أَحْلَـٰمٍۢ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ ٱلْأَحْلَـٰمِ بِعَـٰلِمِينَ﴾..

رویاهای صادق قرآنی

رؤیاهای صادق گزارش شده در قرآن عبارت‌اند از:

رویای ذبح اسماعیل(ع)

هنگامی که فرزند حضرت ابراهیم به سن نوجوانی رسید: ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ ٱلسَّعْىَ﴾ ابراهیم(ع) در سه شب پیاپی در خواب دید که از سوی خداوند به او دستور داده شد تا فرزندش را با دست خود در موسم حج قربانی کند. عبارت ﴿إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ﴾ نشان از مشاهده صحنه ذبح توسط ابراهیم(ع) در خواب دارد؛ اما بیشتر مفسران گفته‌اند که فرمان ذبح، در خواب به ابراهیم(ع) ابلاغ شد؛ همچنین درباره متعلق ذبح (اسماعیل یا اسحاق) میان مفسران اختلاف است که براساس ظاهر قرآن و بیشتر روایات امامیه، مراد، حضرت اسماعیل(ع) است. به هر روی، ابراهیم(ع) مأموریت خود را با فرزندش در میان گذاشت و نظر وی را دراین باره جویا شد: «قالَ يـبُنَيَّ اِنّي اَري فِي المَنامِ اَنّي اَذبَحُكَ فَانظُر ماذا تَري». او نیز بی‌درنگ در برابر فرمان خداوند، تسلیم شد: «يـاَبَتِ افعَل ما تُؤمَرُ سَتَجِدُني اِن شاءَ اللّهُ مِنَ الصّـبِرين»؛ اما سرانجام خداوند از انجام ذبح ممانعت کرد و به ابراهیم ندا داد که رؤیا را تحقق بخشیدی و به مأموریت خود عمل کردی و ما این گونه به محسنان پاداش می‌دهیم: ﴿قَدْ صَدَّقْتَ ٱلرُّءْيَآ إِنَّا كَذَٰلِكَ نَجْزِى ٱلْمُحْسِنِينَ﴾..

رویای پادشاهی یوسف(ع)

وی در خواب ۱۱ ستاره و خورشید و ماه را در حال سجده بر خود دید و آن خواب را برای پدرش بازگو کرد: ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَـٰٓأَبَتِ إِنِّى رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًۭا وَٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِى سَـٰجِدِينَ﴾ بیشتر مفسران، تکرار «رَاَیتُ» در این آیه را برای تأکید دانسته‌اند. برخی نیز «رَاَیتُ» را به معنای دیدن شخص آنها و «رَاَیتُهُم» را به معنای دیدن سجده آنها دانسته‌اند. در ادامه داستان با بیان سجده پدر و مادر و همه برادران در برابر یوسف: ﴿وَخَرُّوا۟ لَهُۥ سُجَّدًۭا﴾ تأویل رؤیا آشکار می‌گردد و یوسف(ع) خود نیز بر وقوع تعبیر خوابش تأکید می‌کند: ﴿وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ﴾. در باره سجده ۱۱ ستاره بر حضرت یوسف(ع) همگان اتفاق دارند که ۱۱ برادر آن حضرت بودند؛ اما در تأویل خورشید و ماه، برخی خورشید را حضرت یعقوب(ع) و ماه را مادر یا خاله حضرت یوسف تعبیر کرده و برخی دیگر ماه را حضرت یعقوب و خورشید را مادر یا خاله آن حضرت دانسته‌اند. فاصله میان خواب حضرت یوسف و تعبیر آن ۴۰ سال یا ۸۰ سال دانسته شده است..

رویای همبندی‌های یوسف(ع)

از جمله رؤیاهای صادق در قرآن، خواب همزندانی‌های یوسف(ع) است که با آن حضرت وارد زندان شده بودند. یکی از آنان که مأمور شراب پادشاه بود، در خواب دید برای پادشاه انگور می‌فشرد یا آب انگور (شراب) می‌برد و دیگری که مأمور طعام وی بود، در خواب دید که بر روی سرش برای پادشاه نان می‌برد و پرندگان از آن نان‌ها می‌خورند. دو زندانی، رؤیای خود را برای آن حضرت بیان کردند و تعبیر خوابشان را از او خواستند. آن حضرت در پاسخ، رؤیای آن دو را این گونه تعبیر کرد که یکی از شما، ساقی پادشاه و دیگری به دار آویخته می‌شود و پرندگان از مغز سر وی می‌خورند....

رویاهای پادشاه مصر

این رؤیا در دو آیه، یک بار برای معبّران دربار و دیگر بار برای یوسف(ع) بازگو شد. پادشاه ۷ خوشه سبز و ۷ خوشه خشکیده و ۷ گاو لاغر را در خواب دید که ۷ گاو فربه و چاق را می‌خورند: ﴿وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ﴾ در روایات تفسیری، رؤیای پادشاه مصر با تفصیل بیشتری آمده است. در دو آیه مربوط به خواب پادشاه مصر، تعداد خوشه‌های خشک و پیچیدن خوشه‌های خشک به دور خوشه‌های سبز، به قرینه قسمت نخست آیه و وضوح آن حذف شده است؛ اما برخی مفسران، چنین مطلبی را از آیه برداشت نکرده و ذکر تعداد ۷ برای سنبله‌های خشک را از روی گمان دانسته‌اند. به هر روی، پادشاه مصر از معبّران دربارش خواست تا خواب وی را تعبیر کنند و آنها رؤیای پادشاه را «اَضغـثُ اَحلـمٍ» خواندند. گروهی از مفسران، مراد از «اَضغـثُ اَحلـمٍ» را خواب‌های پریشان و بی‌تعبیر ندانسته، بلکه آن را پیچیده و مرکب از بخش‌های گوناگون شمرده‌اند. در واقع معبّران دربار با اظهار عجز از تعبیر آن، خود را تنها قادر به تعبیر خواب‌های یکدست و یکنواخت معرفی کردند و امکان تعبیر آن توسط استاد ماهری را انکار نکردند. این احتمال نیز داده شده که آنها پیش‌بینی وقوع رخدادهای ناگوار را در آینده داشتند و برای پرهیز از پریشان ساختن خاطر پادشاه، از تعبیرش خودداری کردند. با اصرار پادشاه بر تعبیر خواب یاد شده، ساقی وی که پیش از این، همبند یوسف(ع) بود، به یاد وی افتاد و نزدش رفته، تعبیر خواب را چنین دریافت کرد که ۷ سال پیاپی به جهت بارندگی فراوان باید با جدیت زراعت کنید و محصول خود را در خوشه‌هایش در انبارها ذخیره کنید و جز به مقدار کم و جیره‌بندی به اندازه نیاز، از آن صرف نکنید که پس از این، ۷ سال خشک و کم باران و سخت در پیش دارید و تنها باید از ذخیره سال‌های پیش استفاده کنید. پس از آن یک‌سالِ پرباران نصیب مردم خواهد شد. در ادامه آیات، درستی تعبیر یوسف از خواب پادشاه آشکار می‌شود..

رویاهای پیامبر اکرم(ص)

در قرآن از سه رؤیای صادق پیامبر اکرم(ص) یاد شده است:

1. رویای ورود به مسجدالحرام: پیامبر(ص) پیش از صلح حدیبیه در مدینه در خواب دید که همراه اصحاب خود در امنیت کامل و با سر تراشیده و مو و ناخن کوتاه شده، وارد مکه می‌شوند. مسلمانان با شنیدن خبر این رؤیا گمان کردند که تعبیر آن در همان سال خواهد بود و چون از حدیبیه بازگشتند، منافقان گفتند: به مسجدالحرام وارد نشدیم و حلق و تقصیر نکردیم؛ آن‌گاه آیه ﴿لَّقَدْ صَدَقَ ٱللَّهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءْيَا بِٱلْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ ٱلْمَسْجِدَ ٱلْحَرَامَ إِن شَآءَ ٱللَّهُ ءَامِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا۟ فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَٰلِكَ فَتْحًۭا قَرِيبًا﴾ در پاسخ آنها فرود آمد و تحقق آن رؤیا حتمی و قریب الوقوع شمرده شد. حضرت محمّد(ص) با اصحابش در سال بعد (ذیقعده سال هفتم هجری) از مدینه به سمت مکه بیرون آمد، و همان‌گونه که قرآن بر صدق رؤیای پیامبر(ص) تأکید کرده بود، در کمال عزّت، شوکت و امنیت وارد مکه شد، و سه روز در مکه ماند و سپس به مدینه بازگشت. مراد از ﴿فَتْحًۭا قَرِيبًا﴾ در پایان آیه و پیروزی نزدیکی که به پیامبر و مسلمانان وعده داده شده، بنابه دیدگاه برخی، فتح خیبر است، هرچند گروهی دیگر از مفسران با توجه به سیاق آیه و نیز تأثیر صلح حدیبیه در ورود ایمن به مسجدالحرام، ﴿فَتْحًۭا قَرِيبًا﴾ را به آن تفسیر کرده‌اند. این رخداد از اخبار غیبی قرآن و معجزات پیغمبر اکرم(ص) به شمار می‌رود.
2. رویای شجره ملعونه: خداوند در قرآن کریم از رؤیایی برای پیامبر به اجمال یاد کرده و آن را سبب آزمون مردم خوانده است: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِٱلنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا ٱلرُّءْيَا ٱلَّتِىٓ أَرَيْنَـٰكَ إِلَّا فِتْنَةًۭ لِّلنَّاسِ وَٱلشَّجَرَةَ ٱلْمَلْعُونَةَ فِى ٱلْقُرْءَانِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَـٰنًۭا كَبِيرًۭا﴾ در این باره که آیا «رؤیا» در آیه از خواب خاصی که پیامبر(ص) دیده بود حکایت دارد یا مراد از آن دیدن در بیداری است اختلاف نظر است: بعضی آن را به معنای دیدن در بیداری و مراد از آن را نمایاندن آیات الهی در سفر معراج دانسته‌اند که در آغاز همین سوره از آن یاد شده است. برخی دیگر آن را خوابی می‌دانند که پیامبر درباره ورود به مسجد الحرام دیده بود که به صلح حدیبیه انجامید و تأخیر در ورود به مسجدالحرام در آن سال دانسته‌اند که آزمونی بود برای برخی اصحاب. عده‌ای نیز آن را درباره جنگ بدر شمرده‌اند. از یهود و درخت زقّوم در جهنم نیز به عنوان تفسیر شجره ملعونه یاد شده است. در روایات تفسیری، شجره ملعونه به بنی امیه تفسیر و رؤیای آن حضرت چنین تفسیر شده که دسته‌ای میمون از منبر آن حضرت بالا و پایین رفته، منبر ایشان را بازیچه خود قرار می‌دهند. سپس خداوند پاره‌ای از فسادهایشان را در آن رؤیا به آن حضرت نشان داد. تحلیل جامع آیه با توجه به سیاق و وجود مصادیق مختلف برای آن، احتمال شمولش نسبت به همه منافقان، چه در دوره پیامبر و چه پس از آن دوره را تقویت می‌کند.
3. رویای جنگ بدر: پیامبر اکرم(ص) در رؤیایی پیش از وقوع جنگ، شمار مشرکان را اندک دید و آن را برای اصحابش بازگفت که بشارت پیروزی بر مشرکان تلقی شد: ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ ٱللَّهُ فِى مَنَامِكَ قَلِيلًۭا وَلَوْ أَرَىٰكَهُمْ كَثِيرًۭا لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَـٰزَعْتُمْ فِى ٱلْأَمْرِ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُۥ عَلِيمٌۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ﴾. در ادامه آیات از تحقق رؤیای پیامبر یاد می‌شود. شمار مشرکان در چشم مسلمانان اندک آمد و این امر مایه قوت نفس آنان شد. شمار مسلمانان نیز در چشم مشرکان اندک آمد و این امر سبب غرور و تهییج بیشترشان شد که به شکستشان انجامید..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. کوشا، محمد علی، مقاله «رؤیا»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
3. جعفرپور، رقیه، مقاله «رؤیا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴