علم معصوم به همه زبان‌ها در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم به همه زبان‌ها است. علم معصوم به همه زبان‌ها از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علم معصوم به همه زبان‌ها در حدیث - علم معصوم به همه زبان‌ها در کلام اسلامی - علم معصوم به همه زبان‌ها در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

در تاریخ زندگانی پیشوایان معصوم (ع) روایات و حکایاتی وجود دارد که بر اساس آنها، اهل بیت پیامبر (ع) به زبان‌های گوناگونی همچون سریانی، عبری، ترکی، روسی و فارسی سخن گفته‌اند. در کتاب بصائر بابی مطرح شده با عنوان: «فی الأئمه أنهم یتکلمون الألسن کلها» و در بابی دیگر آمده است: «فی الأئمه أنهم یعرفون منطق الطیر». در این باب اشاره به روایاتی شده که امامان زبان حیوانات و پرندگان را هم می‌‌دانند.

روایات و علم معصوم به همه زبان‌ها

برخی روایاتی که براساس آنها معصوم به تمامی زبان‌ها علم دارد عبارت‌اند از:

1. اباصلت هروی می‌‌گوید: امام رضا (ع) با مردم با لغاتشان تکلم می‌فرمود و به خدا سوگند فصیح‌ترین مردم و عالم‌ترین ایشان به هر زبان و لغتی بود. روزی به آن حضرت عرض کردم: ای فرزند رسول خدا، تعجب می‌کنم از شناخت شما به این لغت‌ها با اختلافی که دارند، حضرت فرمود: "ای اباصلت، من حجت خدا بر مردم هستم و خداوند کسی را که به لغات مردم شناخت نداشته باشد حجت نمی‌گیرد، آیا سخن امیرالمؤمنین (ع) به تو نرسیده است: "به ما فصل‌الخطاب داده شده است"؟ آیا فصل‌الخطاب جز شناخت به لغت‌ها است؟".
2. در روایتی دیگر ابوبصیر از امام کاظم (ع) دربارۀ نشانه‌های امام سؤال می‌‌کند، امام بعد از بیان چند نشانه یکی از نشانه‌ها را علم به تمام زبان‌ها معرفی می‌‌کنند: "به هر زبانی سخن گوید. سپس حضرت فرمود: هنوز از جای خود حرکت نکرده‌ای نشانه‌ای به تو ارائه می‌دهم. راوی می‌‌گوید: طولی نکشید، مردی خراسانی وارد شد و به عربی صحبت کرد. امام به فارسی جواب او را داد. خراسانی گفت: من خیال کردم شما زبان فارسی را نمی‌دانید؛ لذا به عربی سخن گفتم. امام فرمود: اگر من این را ندانم پس فضیلت من بر تو چیست؟! یعنی از آثار فضل من علم به همه اشیاء و همه زبان‌هاست. سپس امام فرمود: کلام هیچ کس، چه انسان باشد و چه حیوان، پرنده باشد یا چرنده یا هر جانداری بر امام پوشیده نیست. اگر در کسی این نشانی‌ها نباشد امام نیست".
3. خادم امام عسکری (ع) می‌گوید: بارها می‌دیدم آن حضرت با غلامان خود به زبان‌های رومی و صقلبی و ترکی سخن می‌گوید، به گونه‌ای که تعجب مرا برمی انگیخت. پیش خود گفتم او متولد مدینه است و مسافرتی نکرده و با کسی هم مراوده نداشته است تا این زبان‌ها را بیاموزد، امام باطن مرا خواند و فرمود: "خدای تعالی حجتش را از میان مردم برانگیخته و علم لغات و انساب و حوادث و خبر مرگ افراد را به او نمایانده است وگرنه فرقی بین او و دیگران نبود". از اینکه حضرت می‌فرماید، اگر امام علم به لغات نداشته باشد بین امام و مأموم فرقی نخواهد بود، می‌توان فهمید، اگر امام این صفت را نداشته باشد امام نیست؛ بنابراین از شرایط امام، دانستن همه زبان‌ها خواهد بود. علامۀ مجلسی ضرورت وجود چنین صفتی برای امام را چنین بیان می‌کند: "اگر دو نفر غیر عرب برای برطرف کردن اختلاف، به امام مراجعه کنند و ایشان را قاضی قرار دهند و مترجمی حضور نداشته باشد، در این صورت، عدم آگاهی امام به زبان آنها، منجر به تعطیل شدن احکام می‌شود و این نقض غرض از وجود امام خواهد بود" زیرا یکی از غرض‌های وجود امام، تبیین و اجرای احکام و معارف دین است.
4. شیخ صدوق روایتی را نقل می‌کند مبنی بر اینکه امام رضا (ع) صحبت‌های چند غلام که به زبان بلغاری و رومی‌ در مورد خون گرفتن از رگ دست‌هایشان با هم صحبت می‌کردند، شنید و روز بعد به برخی از اطباء دستور داد از رگ دست این غلامان خون بگیرند.
5. داوود بن قاسم جعفری می‌گوید، با امام رضا (ع) غذا می‌خوردم، متوجه شدم ایشان با برخی از غلامان خود به زبان بلغاری و فارسی تکلم می‌کند، من هم غلام خود را نزد غلام ایشان فرستادم تا زبان فارسی یاد بگیرد و گاهی که آن غلام در آموزش یک لغت خاص دچار مشکل می‌شد، خود امام (ع) به او کمک می‌کرد.
6. علی بن مهزیار می‌گوید: بر امام هادی (ع) وارد شدم، ایشان رو به من کرده و با من به زبان فارسی سخن گفت. در روایت دیگری، غلام بلغاری علی بن مهزیار که برای کاری خدمت امام هادی (ع) فرستاده شده بود، در مراجعت از نزد امام، بسیار تعجب کرده و از اینکه امام هادی (ع) با او به زبان خودش تکلم کرده بود در شگفت بود.
7. یکی از اصحاب امام صادق (ع) به نام عمار ساباطی، وقتی از فصاحت امام در تکلم به زبان "نبطیه" اظهار شگفتی می‌کند، امام در پاسخ می‌گوید: "ای عمار! به همه زبان‌ها همین گونه تکلم می‌کنم".
8. محمد بن فضل هاشمی می‌‌گوید: "هنگامی که حضرت موسی بن جعفر (ع) به شهادت رسید، وارد مدینه شدم و خدمت حضرت رضا (ع) رسیدم و به آن حضرت به عنوان "ولی امر"سلام کردم و تمام اموالی را که نزدم بود به آن حضرت تقدیم داشتم. سپس از حضرت راجع به نشانه‌های امامت سؤال کردم تا برای اهل بصره بیان کنم. حضرت ودایع امامت را که از رسول خدا (ص) در نزدشان بود، به من نشان دادند و فرمودند: "به شیعیان ما در بصره و اطراف آن بگو من نزد آنها خواهم آمد". عرض کردم: "چه موقع؟" فرمود: "سه روز بعد از رسیدن شما به بصره". من وارد بصره شدم و جریان را برای شیعیان شرح دادم. چون روز سوم شد، حضرت رضا (ع) وارد بصره شدند و به منزل حسن بن محمد رفتند. ایشان فرمودند: "تمام کسانی که به دیدن محمد بن فضل آمده‌اند و شیعیان دیگر و همچنین “جاثلیق” (بزرگ نصرانی ها) و “رأس الجالوت” (بزرگ یهودیان) را حاضر کن تا هر کس هر سؤالی دارد بپرسد". (...) ابتدا عمرو بن هدّاب گفت: این محمد بن نفس چیزهایی از شما می‌‌گوید که قلب نمی‌پذیرد. او می‌‌گوید: شما تمام زبان‌ها و لغات را می‌‌دانید! حضرت فرمود: بله، راست می‌‌گوید. عمر بن هداب گفت: "حالا شما را آزمایش می‌‌کنیم". رفتند و افرادی که به رومی و هندی و فارسی و ترکی سخن می‌‌گفتند، حاضر کردند و حضرت با تمام آنها به لغت خودشان صحبت کرد و پرسش‌های آنان را جواب فرمود. حاضرین همه تعجّب کرده و متحیّر شدند. آنها اقرار کردند آن حضرت از خود آنها به زبانشان فصیح‌تر و رساتر سخن می‌‌گوید.
9. امام صادق (ع) فرمودند: "امام علی (ع) به ابن عباس فرمود: "همانا خداوند به ما زبان پرندگان را آموخت همانطور که به سلیمان آموخته بود".
10. علی بن اسباط می‌‌گوید: "همراه ابوجعفر (ع) از کوفه خارج شدم. آن حضرت بر الاغی سوار بود در راه به گله‌ای از گوسفندان رسیدیم، ناگهان گوسفندی که می‌چرید گله را ترک کرد و در حالی که صدا را در گلو پیچانده بود نزد امام جواد (ع) آمد. آن حضرت به چوپان فرمود: این گوسفند از تو شکایت می‌کند که تو بر او ستم می‌کنی و همه شیر او را می‌دوشی و هنگامی که غروب به خانه می‌رود صاحبش شیری در پستان آن نمی‌بیند. اگر از این به بعد به این حیوان ظلم نکنی که هیچ وگرنه از خداوند می‌خواهم عمر تو را کوتاه کند. چوپان گفت: «أشْهَدُ أنْ لا اِلهَ إِلا اللّهُ وَ أشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ وَ أنَّکَ وَصیُّهُ» پس ادامه داد از تو می‌خواهم بفرمایید از کجا این مطلب را فهمیدی؟ امام فرمود: ما خزانه دار علم خدا، معدن حکمت او، وصی انبیاء الهی و بندگان مکرّم خداوندیم"
11. ابوحمزه ثمالی می‌گوید: "همراه امام زین العابدین بودم و گنجشک‌ها همه پخش بودند و سر و صدا می‌کردند. حضرت فرمودند: ای اباحمزه آیا میدانی این گنجشک‌ها چه می‌گویند؟ عرض کردم: خیر! حضرت فرمود: تقدیس و تسبیح خدا را می‌کنند و روزی خود را طلب می‌کنند، سپس حضرت این آیه را قرائت فرمودند: ﴿عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتينا مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ﴾".
12. سلیمان خالد می‌گوید: نزد امام صادق (ع) بودیم که ناگاه، آهویی پیش حضرت آمد، امام (ع) فرمود: "ان شاء االله انجام می‌دهم"، سپس حضرت به من فرمود می‌دانید این آهو چه می‌گوید؟ گفتیم خداوند و رسول و فرزندان رسول خدا (ص) آگاهترند، حضرت فرمود: "او می‌گوید بعضی از مردم مدینه آهوی ماده را که بچه شیر می‌دهد، صید کرده‌اند، از من خواست او را آزاد کنند تا بچه‌هایش را شیر دهد، تا علف‌خوار شوند، آن وقت او را بر می‌گرداند و تحویل صیاد می‌دهد، امام فرمود: او را قسم دادم که این کار را خواهد کرد؟ او در جواب گفت از ولایت شما بیزار باشم اگر وفا نکنم. اگر خدا بخواهد انجام می‌دهم. یکی از افراد که حضور داشت پیش امام، به نام ابوعبدالله بلخی گفت این دانش، سنتی است در میان شما، همانند سنت سلیمان".

علامه مجلسی می‌فرماید: "دانا بودن امامان (ع) به تمام لغات مستفاد از روایات بسیار است، اما دانا بودن آنان بر تمام صنایع دنیا، از عمومات اخبار صحیحه استفاده می‌شود؛ زیرا در این اخبار، بسیار آمده امام به همه چیز داناست و چیزی بر او پنهان نیست «وَ مَا کَانَ‏ وَ مَا یَکُونُ‏‏‏‏‏» را می‌داند. شیخ مفید همچنین علمی را بر اساس روایات برای امام قبول می‌‌کند و اگر در روایتی آمده است، امام زبانی را متوجه نشده‌اند، دلایلی دارد، مانند اینکه می‌‌خواسته‌اند این فضیلت را مخفی نگه دارند و یا اینکه در مسائل عادی از دانش غیبی استفاده نمی‌کردند.

پرسش‌های وابسته

• آیا معصوم عالم به همه زبان‌ها است؟ (پرسش)
• آیا علم به منطق الطیر یا زبان حیوانات علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)

منابع

1. نمازی شاهرودی، علی، علم غیب
2. گنجی، حسین، امام‌شناسی
3. سجادی، سید احمد، پرچم‌داران هدایت
4. شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا
5. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی
6. اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه
7. مشکی، محمد، بررسی علم امام از دیدگاه شیخ مفید
8. شهبازیان، محمد، رضانژاد، عزالدین، واکاوی و تحلیل روایی از علم امام به لغات با رویکرد نقد مدعیان دروغین
9. باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی
10. افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد
11. یوسفیان، حسن، علم غیب امام
12. صادقی، مصطفی، شیوه‌های تشخیص امام در عصر حضور
13. داداش‌زاده، داوود، علم امام در کتاب کافی و شروح آن
14. افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات
15. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن