انصار در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
 
(۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = انصار | عنوان مدخل  = انصار | مداخل مرتبط = [[انصار در قرآن]] - [[انصار در نهج البلاغه]] - [[انصار در فقه سیاسی]]| پرسش مرتبط  = }}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = انصار | عنوان مدخل  = انصار | مداخل مرتبط = [[انصار در قرآن]] - [[انصار در نهج البلاغه]] - [[انصار در فقه سیاسی]]| پرسش مرتبط  = }}


== مقدمه ==
== واژه‌شناسی ==
انصار [[پیامبر]]، به [[یاران]] و [[صحابه]] و [[نزدیکان]] [[پیامبر]] اطلاق می‌شود و در مفهوم واژگانی آن مطلق و شامل همه کسانی است که به [[پیامبر]] [[کمک]] کرده می‌شود، اما در جایی که در کنار [[مهاجران]] بکار گرفته می‌شود، منظور آنانی هستند که از اهل [[مدینه]] بوده‌اند.
واژه [[انصار]] از واژه‌ها و اصطلاحات مشهور [[تاریخ صدر اسلام]] است و در [[قرآن]] و بسیاری از متون [[روایی]]، [[تاریخی]] و [[تفسیری]] به‌کار رفته است. این واژه جمع کلمه [[ناصر]] و برگرفته از ریشه «ن ـ ص ـ ر» است که به مفهوم کمک کردن، [[یاری]] رسانیدن و [[دستگیری]] کردن است.<ref>ترتیب‌ العین، ص۸۰۸؛ مقاییس‌ اللغه، ج ۵، ص۴۳۵؛ لسان‌ العرب، ج ۱۴، ص۱۶۰؛ «نصر».</ref>


در [[قرآن]] افزون بر [[احترام]] به شخصیت [[مسیح]]، به [[حواریون]] او به عنوان انصار او، یاد و [[احترام]] شده است:
آنچه مفهوم این واژه را از مفهوم «اعوان» متمایز می‌سازد آن است که [[عون]] برای هر کمکی به‌کار می‌رود؛<ref>ترتیب العین، ص۵۹۱، «عون».</ref> امّا نصر کمک به فرد یا گروهی است که در [[رویارویی]] یا [[دشمنی]] با فرد یا گروهی قرار گرفته است، ازاین‌رو چنانچه در [[جنگ]] گروهی به یکی از طرفین [[نزاع]] بپیوندند آنان را [[نصرت]] داده‌اند.<ref>الفروق اللغویه، ص۵۴۰.</ref>.<ref>[[مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص525.</ref>
#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ كَمَا قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيِّينَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَكَفَرَتْ طَائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! یاوران (دین) خدا باشید چنان که عیسی پسر مریم به حواریان گفت: چه کسانی در راه خداوند یاوران من خواهند بود؟ حواریان گفتند: ما یاوران (دین) خداوندیم و دسته‌ای از بنی اسرائیل ایمان آوردند و دسته‌ای کافر شدند و ما مؤمنان را در برابر دشمنانشان نیرو» سوره صف، آیه ۱۴.</ref>.
#{{متن قرآن|ِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ}}<ref>«و چون عیسی در آنان (آثار) کفر را دریافت گفت: یاران من به سوی خداوند کیانند؟» سوره آل عمران، آیه ۵۲.</ref>.
#{{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref>«و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم» سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref>
* با آنکه حواریان از اولین [[ایمان]] آورندگان به [[مسیح]] بودند، گویی با توجه [[عامه]] در اواخر [[عمر]] [[رسالت]] وی، پس از احساس انحرافاتی در میان [[بنی اسرائیل]]، از آنان می‌خواهد که [[میثاق]] خود را اعلام کنند، آنان هم، [[پیمان الهی]] خود را تجدید کردند: {{متن قرآن|فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ}}<ref>و چون عیسی در آنان (آثار) کفر را دریافت گفت: یاران من به سوی خداوند کیانند؟؛ سوره آل عمران، آیه ۵۲.</ref>. این کلمه بعدها نهادینه و [[علم]] برای گروهی در برابر [[مهاجران]] شده و تنها در [[حق]] گروهی از [[صحابه]] غیر [[مهاجر]] تعبیر گردید که به [[پیامبر اسلام]] آورده و او را در [[شهر]] خود جای داده و از [[صحابه]] خواسته می‌شود که مانند آن دسته از حواریونی باشند که به ندای [[مسیح]] پاسخ دادند و انصار [[الله]] شدند.
#{{متن قرآن|لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ}}<ref>«خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.</ref>
#{{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ * لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ * وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دار * (بخشی از این غنیمت‌ها) برای مستمندان مهاجری است که از خانه‌ها و دارایی‌های خود، رانده شده‌اند در حالی که بخشش و خشنودی‌یی از خداوند را می‌جویند و خداوند و پیامبرش را یاری می‌کنند؛ آنانند که راستگویند * و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود» سوره حشر، آیه ۷الی۹.</ref>.


== نکات ==
==آغاز و [[سیر]] [[نصرت پیامبر]] به وسیله [[اهل یثرب]]==
در این دو [[آیه]] این موضوعات مطرح گردیده است.
[[تاریخ]] [[حمایت]] یثربیان از [[پیامبر]] به یک‌سال پیش از [[هجرت]] در [[پیمان عقبه]] دوم باز می‌گردد. در میان جمع [[بیعت کننده]] با پیامبر دو تن از سران تیره‌های [[اوسی]] ([[بنی‌ عبدالأشهل]]) و [[خزرجی]] ([[بنی‌سلمه]]) نیز حضور داشتند که پیامبر با [[وعده]] آنان حاضر شد به [[یثرب]][[مهاجرت]] کند. [[بیعت کنندگان]] [[بیعت عقبه]] [[تعهد]] کردند همچون [[زنان]] و [[فرزندان]] خود از پیامبر [[دفاع]] کنند. (بیعت عقبه) واژه‌های به‌کار رفته در گزارش از این گفت‌وگوها عبارت است از «منع» به معنای مصون داشتن و [[حفظ]] کردن و «أوی» به معنای [[پناه دادن]]. در برخی گزارش‌ها هم از «نصر» استفاده شده؛ امّا با قیدهای گفتاری پس از آن، همان مفهوم گزارشهای فوق به دست می‌آید.<ref>المستدرک، ج۲، ص۶۲۵ ـ ۶۲۶؛ السنن الکبری، ج ۸، ص۱۴۵؛ صحیح ابن حبان، ج ۱۴، ص۱۷۳.</ref>
# [[توبه]] برخی از [[مهاجران]] و انصار پس از [[لغزش]] قلبی آنان در [[غزوه تبوک]] و پذیرش آن از سوی [[خداوند]]: {{متن قرآن|لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ}}<ref>«خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.</ref>
 
# [[رأفت]] و [[رحمت]] گسترده [[الهی]] و [[پیروی]] انصار از [[پیامبر]] در وضعی دشوار منشأ پذیرش [[توبه]] آنان. «{{متن قرآن|ْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ}}<ref>«خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.</ref>
در [[آیات]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما در دین یاری بجویند باید یاری کنید مگر در برابر گروهی که میان شما و آنان پیمانی است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره انفال، آیه 72.</ref>، {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه 74.</ref> نیز از واژگان «أوی» به معنای مصون کردن و «نصر» به معنای حمایت کردن بدین منظور استفاده شده است. به‌رغم صدور [[حکم جهاد]] در سال نخست [[هجری]] هیچ‌یک از اهالی یثرب در اعزام‌های نخستین [[پیامبر]] برای تعرض به‌ کاروان‌های [[تجاری]] [[قریش]] حضور نداشتند.<ref>المغازی، ج ۱، ص۱۱؛ الطبقات، ج ۲، ص۴.</ref> با بالا گرفتن [[نزاع]] میان [[قریشیان]] [[مکه]] و قریشیان [[مهاجر]]، جنگ‌های متعددی روی داد و رابطه‌ای نو، میان [[مسلمانان]] یثربی و [[مهاجران]] شکل گرفت که سرآغاز آن [[جنگ بدر]] بود. این [[جنگ]] زمانی آغار شد که پیامبر به‌کاروان قریش در [[بدر]] دست نیافت و چون متوجه نزدیک شدن [[سپاه]] اعزامی از مکه شد با [[یاران]] خود [[مشورت]] کرد؛ اما به [[آمادگی]] مهاجران و نظرات آنان اکتفا نکرد و از انصاریان حاضر نیز نظرخواست؛ زیرا [[انصار]] طبق [[پیمان عقبه دوم]] [[متعهد]] به [[نصرت]] آن حضرت در خارج از [[مدینه]] نبودند،<ref>الطبقات، ج ۲، ص۶.</ref> آنگاه [[سعد بن‌ معاذ]] از سران انصار برخاست و خود و دیگر انصار حاضر را تابع پیامبر و [[وحی الهی]] دانست،<ref> تاریخ طبری، ج۲، ص۱۴۱.</ref> ازاین‌روی [[حمایت]] یثربیان که تا این [[زمان]] محدود به [[دفاع]] از مهاجران در یثرب بود از آن فراتر رفت و به دیگر رویاروییهای پیامبر تسری یافت. حضور یثربیان در لشکرکشی‌هایی چون [[بدر الموعد]]، سویق، [[خیبر]]، [[فتح مکه]]، [[موته]]، [[تبوک]] و [[غزوات]] دیگر نشانی از این امر است.
# سهیم بودن انصار در فیئ و گذشت آنان از [[حق]] خود به نفع [[مهاجران]]. {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ}}<ref>«آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دار» سوره حشر، آیه ۷.</ref> {{متن قرآن|وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود» سوره حشر، آیه ۹.</ref>.<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۱۹۶.</ref>.
 
[[تغییر]] نوع روابط یثربیان با مهاجران در [[آیات]] [[سوره انفال]] که همزمان با جنگ بدر در [[سال دوم هجری]] نازل شده منعکس شده است. در آیات {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما در دین یاری بجویند باید یاری کنید مگر در برابر گروهی که میان شما و آنان پیمانی است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره انفال، آیه 72.</ref>، {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه 74.</ref> این [[سوره]] نصرت از [[پناهندگی]] تفکیک شده و بر کنش خاصی اطلاق شده است. ازاین‌رو شاید نتوان پذیرفت که [[بیعت کنندگان]] [[عقبه دوم]] از واژه نصرت در سخنان خود با پیامبر استفاده کرده باشند؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد، نصرت در جنگ بدر آغاز گردید.
 
ردیابی نخستین کاربردهای واژه انصار برای مسلمانان یثرب با تکیه بر متون [[اسلامی]] ناکام می‌ماند؛ زیرا مؤلفان این متون در سده دوم و سوم به [[تحول]] مفهوم [[انصار]] پس از [[عصر نبوی]] توجه نکرده‌اند و هرگاه می‌خواستند از [[اوس]] یا [[خزرج]] نام ببرند از این واژه استفاده می‌کردند. در [[سوره انفال]] پس از بیان حوادث [[جنگ بدر]]، و در [[آیات]] پایانی این [[سوره]] برای اشاره به [[مسلمانان]] یثربی، از عبارت‌هایی چون {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه ۷۴.</ref>. استفاده شده است و نشان می‌دهد که هنوز واژه انصار به نامی برای آنها تبدیل نشده است ([[سال دوم هجری]])؛ اما در آیات سوره ستوبه نام انصار در کنار نام [[مهاجران]] آمده و نشان می‌دهد که چنین واژه‌ای در سال ششم به‌کار می‌رفته و برای همگان شناخته شده بوده است: {{متن قرآن| الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ }}<ref> سوره توبه، آیه ۱۰۰.</ref> در اشعار [[صدر اسلام]] نیز واژه انصار در برابر نام مهاجران به‌کار رفته است. گفته شده: به هنگام تأسیس [[مسجد]] [[نبوی]] در سال دوم در مصرع دوم شعری، به [[مهاجر]] و انصار[[دعا]] شده است.<ref>الطبقات، ج۱، ص۲۴۰؛ سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۱۱؛ سنن النسائی، ج ۲، ص۴۴.</ref> چنین اشعاری را به [[زمان]] حفر [[خندق]] در سال پنجم نیز نسبت می‌دهند؛ <ref>الطبقات، ج۲، ص۷۰؛ مسند احمد، ج ۵، ص۳۳۲؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص۱۸۹.</ref> اما با توجه به آنکه آغاز [[نصرت]] در جنگ بدر و پس از ساختن مسجد بوده، نمی‌توان [[شعر]] نخست را به آن دوره نسبت داد؛ زیرا آنچه یثربیان در آغاز انجام می‌دادند [[پناه دادن]] (أوی) نامیده می‌شد.
 
در [[آیات مدنی]] [[قرآن کریم]] واژه انصار ۷ بار تکرار شده است. این واژه دوبار در [[سوره توبه]] همراه با واژه [[مهاجرین]] بیان شده است {{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}}<ref>«و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند و او برای آنان بوستان‌هایی فراهم آورده که جویبارها در بن آنها روان است، هماره در آن جاودانند، رستگاری سترگ، این است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.</ref>،  {{متن قرآن|لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ}}<ref>«خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.</ref> و از گروه‌های ساکن در یثرب خبر می‌دهد، همچنین با اشاره به [[نصرت الهی]] نسبت به حواریان [[عیسی]] در آیات {{متن قرآن|فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ}}<ref>«و چون عیسی در آنان (آثار) کفر را دریافت گفت: یاران من به سوی خداوند کیانند؟» سوره آل عمران، آیه ۵۲.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ كَمَا قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيِّينَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَكَفَرَتْ طَائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! یاوران (دین) خدا باشید چنان که عیسی پسر مریم به حواریان گفت: چه کسانی در راه خداوند یاوران من خواهند بود؟ حواریان گفتند: ما یاوران (دین) خداوندیم و دسته‌ای از بنی اسرائیل ایمان آوردند و دسته‌ای کافر شدند و ما مؤمنان را در برابر دشمنانشان نیرومند کردیم  و پیروز شدند» سوره صف، آیه ۱۴.</ref> میان [[حمایت]] حواریان و حمایت انصار از [[خدا]] به نوعی مقایسه صورت می‌گیرد تا ایشان را دلگرم کند که هرکس [[خدا]] را [[یاری]] کند [[خداوند]] او را بر دشمنش [[پیروز]] می‌گرداند. حواریان در این [[آیه]] خود را از [[انصار]] خداوند دانسته و از [[پیامبر]] خود می‌خواهند [[گواهی]] دهد که تسلیم‌اند؛ اما در آیه بعد خداوند[[ایمان]] حواریان عیسی را الگویی برای [[مؤمنان]] معرفی می‌کند که در برابر [[کافران]] از [[حمایت]] و [[پشتیبانی]] خداوند بهره‌مند شدند. ازاین‌رو واژه انصار می‌توانست [[حس]] [[معنوی]] ویژه‌ای در میان بومیان [[مسلمان]] یثرب ایجاد کند، به‌گونه‌ای که آنان خود را [[یاران]] و [[سربازان]] خداوند [[احساس]] کنند و بر [[ایمان]] و نگرش آنها به [[زندگی]] تأثیری عمیق بر جای [[نهد]]. [[انتظار]][[جهاد]]،<ref>الطبقات، ج ۲، ص۱۵۱؛ الثقات، ج ۱، ص۲۲۴.</ref> پیشتازی در [[نبرد]]، [[آمادگی]] برای [[شهادت]]، <ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۱۸۹؛ اسدالغابه، ج۵، ص۳۰؛ الاصابه، ج ۶، ص۳۵۷.</ref>[[شجاعت]]<ref>المغازی، ج ۱، ص۲۸۲.</ref> و آمار [[شهدا]] و زخمیهای آنان می‌تواند نشانی از این تأثیر باشد.
 
براساس گزارش‌های [[واقدی]] ۹۴ درصد [[شهدای احد]] (۶۶ از ۷۰ تن)،<ref>المغازی، ج ۱، ص۳۰۰.</ref>  ۵ / ۹۲ درصد شهدای [[بئر معونه]] (حدود ۳۷ از ۴۰ تن)، <ref>المغازی، ج ۱، ص۳۴۷.</ref> همه شهدای [[خندق]] (۶ تن)،<ref>المغازی، ج ۲، ص۳۹۶.</ref> ۶۰ درصد شهدای [[خیبر]] (۹ از ۱۵ تن)<ref>المغازی، ج ۲، ص۷۰۰.</ref> و همه شهدای حنین (۴ تن) از یاران یثربی پیامبر بودند <ref>المغازی، ج ۳، ص۹۲۲.</ref> که پشتوانه نظامی [[حکومت]] ایشان محسوب می‌شدند.
 
افزون بر [[نصرت]] نظامی باید به نقش انصار در [[تبلیغات]] بر ضد [[دشمنان پیامبر]] و [[رویارویی]] با تبلیغات منفی آنان اشاره کرد. این نقش را [[شاعران]] برجسته و شهره [[انصاری]] برعهده داشتند. در این زمینه به سه تن از شعرای یثربی چون [[حسان بن ثابت]]، [[کعب بن مالک]] و [[عبدالله بن رواحه]] اشاره شده است.<ref>الاغانی، ج۴، ص۱۴۴؛ تاریخ دمشق، ج۲۸، ص۹۶؛ اسدالغابه، ج۲، ص۴.</ref>.<ref>[[مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص525-528.</ref>
 
==[[تحول]] مفهوم [[انصار]]==
پس از [[هجرت]]، [[مسلمانان]] یثرب به دو دسته بومی و [[مهاجر]] تقسیم می‌شدند. شاید گزارشی که [[طبری]] از [[ابن عباس]] نقل کرده است بهترین مستند در این زمینه باشد. بنا به [[روایت]] وی، مسلمانان به چند دسته از جمله [[مؤمنان]] [[اعرابی]] ([[صحرانشین]]) ساکن در مناطق خود، مؤمنان مهاجر، و انصار تفکیک شده‌اند.<ref>جامع‌البیان، مج ۶، ج ۱۰، ص۷۱.</ref> به عبارت دیگر برای عمده مسلمانان شبه جزیره، در دوره‌ای از [[زمان]]، یثرب تنها مکان [[امن]] و انصار تنها حامیان قابل [[اعتماد]] بودند و در همین شرایط و فضا دو مفهوم «هجرت» و «[[نصرت]]» معنا یافته و امتیاز محسوب می‌شد؛ اما با [[تغییر]] شرایط و [[تسلط]] [[پیامبر]] بر شبه جزیره در سالهای پایانی و نامه‌نگاری‌های او با [[حاکمان]] دوردست، مفهوم هجرت دیگر بر مسافران به یثرب اطلاق نمی‌شد، چنان که مفهوم نصرت نیز به یثربیان محدود نمی‌شد، هرچند بر دیگران نیز اطلاق نشد، بر این اساس در نخستین دوره واژه انصار در معنای [[یاران]] و حامیان بومی پیامبر در برابر [[کافران]] شبه جزیره به‌کار رفت و به [[قبیله]] و [[آیین]] خاصی محدود نمی‌شد و هرچند اشاره نشده؛ امّا [[یهودیان]] نیز که از پیامبر [[حمایت]] کردند و از [[جان]] خود گذشتند <ref>المغازی، ج ۱، ص۲۶۲؛ الطبقات، ج ۱، ص۳۸۹؛ تاریخ المدینه، ج ۱، ص۱۷۳ ـ ۱۷۵.</ref> بدون تردید جزو انصار خواهند بود.
 
با تأسیس [[دیوان]] از سوی [[خلیفه دوم]] و [[اخراج]] یهودیان ساکن در منطقه در زمان او مفهوم انصار وارد فضای [[اداری]] ـ [[اقتصادی]] گردید و همراه با [[اوس و خزرج]]، همپیمانان آنان نیز ذکر می‌شدند؛ زیرا اعضای [[قبایل]] همپیمان ([[حلیف]]) یک مجموعه تلقی می‌شدند و [[انصار]] قبایل همپیمان یثرب بودند که سهمیه خاصی را از [[بیت‌المال]] [[شهر مدینه]] دریافت می‌کردند و در بخشی خاص از [[دیوان]] جای داشتند.<ref>الطبقات، ج ۳، ص۶، ۲۹۶.</ref> این واژه در مرحله بعد بیشتر در منابع نسب‌شناسانه و [[تاریخی]] انعکاس یافته و معادل واژه [[بنی‌قیله]] ([[اوس و خزرج]]) است. شاخصه اصلی این واژه در این دوره، شاخصه‌ای نَسَبی است <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۰۶؛ المعارف، ص۱۰۹؛ صبح الاعشی، ج ۶، ص۴۸.</ref> و گاه شامل [[اوسیان]] و [[خزرجیان]] مخالف [[دولت]] [[پیامبر]] یا کسانی که پیش از [[هجرت پیامبر]]، یثرب را ترک کرده بودند نیز می‌شود. به نظر می‌رسد در عصر تدوین متون تاریخی بیشتر به مفهومِ نَسَبی انصار توجه شده است و در کاربرد آن در گزارشها کمتر دقت شده است؛ به عنوان نمونه از انصاریان [[منافق]]، انصاریان [[نامسلمان]] [[عصر جاهلی]] و...
 
سخن گفته‌اند،<ref>اسدالغابه، ج ۱، ص۱۵۸؛ الاصابه، ج ۱، ص۳۱۳؛ المعجم الکبیر، ج ۱، ص۲۷۶.</ref> ازاین‌رو برخی [[پژوهشگران]] معاصر از جمله مونتگمری وات، نیز انصار را معادل [[اوس]] و [[خرج]] می‌دانند.
 
مشخص نیست آیا در آغاز حضور پیامبر در یثرب معیاری برای [[انصاری]] شدن وجود داشته یا نه؛ زیرا در آن دوره همه یثربیان به [[نصرت پیامبر]] نیآمدند و افزون بر این، [[میزان]] و اهمیت [[نصرت]] کسانی که در دایره انصار قرار می‌گرفتند به یک اندازه نبود. آمار انصار از سالی به سال دیگر و از تیره‌ای به تیره دیگر تفاوت می‌کرد؛ لذا می‌توان انصار را نیز همچون [[مهاجران]] به انصاریان نخست و انصاریان واپسین تفکیک کرد.
 
در منابع، این تقسیم‌بندی درباره مهاجران وجود دارد و شاخصه‌هایی هم برای تفاوت مهاجران نخستین و مهاجران متأخر تعیین کرده‌اند؛ اما در مورد انصار چنین تقسیمی مطرح نشده، هر چند در [[قرآن]] بدان تصریح شده است: {{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}}<ref>«و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند و او برای آنان بوستان‌هایی فراهم آورده که جویبارها در بن آنها روان است، هماره در آن جاودانند، رستگاری سترگ، این است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.</ref>؛ همچنین می‌توان اشاره کرد که انصار در سالهای نخستین [[هجرت]] بخش عمده [[جمعیت]] [[مسلمانان]] را تشکیل می‌دادند در حالی که به مرور و با [[گسترش اسلام]] در شبه جزیره در سال‌های واپسین [[حیات پیامبر]] به اقلیتی در میان مسلمانان تبدیل شده بودند، از این رو [[پیامبر]] سفارش [[انصار]] را در بیانات خود به مسلمانان کرده بود.<ref>[[مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص528-529.</ref>
 
==[[مهاجران]] و انصار==
با [[هجرت پیامبر]] به یثرب و تبدیل آن به تنها پایگاه [[امن]] [[اسلامی]] در منطقه، [[سیر]] آرام [[مهاجرت]] به این [[شهر]] آغاز گردید؛ اما روند آن پس از [[جنگ خندق]] (دوره تثبیت)، [[شتاب]] یافت، ازاین‌رو در دوره نخست [[مدنی]] (۵ سال نخستین) شمار مهاجران اندک بود که بخشی از آنها مکّی و بخشی [[صحرانشین]] بودند.<ref>_۲۱. Ency clopedia of Islam Al - Ansar.</ref>[[اصحاب صفه]]) [[انصار]] به نوعی مهاجران را همچون افراد خودی پذیرفتند و کاستی‌هایشان را جبران کردند و زمینه ادامه [[حیات]] آنها را در یثرب فراهم کردند. پیش از آنکه پیامبر در هجرت خود به یثرب برسد بسیاری از مهاجران مجرد در منطقه [[قبا]] و در [[خانه]] [[کلثوم بن هدم]] که به «بیت العزّاب» <ref>الطبقات، ج۱، ص۲۳۳؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۶.</ref> (خانه مجردان) مشهور شد مستقر شده بودند؛ اما با ساخته شدن [[مسجد]] و بنای صفّه، آنجا مهمانسرای مهاجران مجرد گردید و انصاریان کمکهای غذایی خود را به آنجا می‌فرستادند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ}}<ref>«ای مؤمنان! از دستاوردهای پاکیزه خود و آنچه ما از زمین برای شما بر می‌آوریم ببخشید و بر آن نباشید  که از نامرغوب‌های آنها ببخشید در حالی که خود نیز آنها را جز با چشم‌پوشی نسبت به آنها نمی‌ستاندید؛ و بدانید که خداوند بی‌نیازی ستوده است» سوره بقره، آیه ۲۶۷.</ref> در این [[آیه]] از [[مؤمنان]] خواسته شده از محصولات مرغوب خود [[انفاق]] کنند و بدان‌ها گوشزد شده که [[خداوند]] از شما [[بی‌نیاز]] است. به [[روایت]] سدّی این آیه درباره انصار و کمک‌های آنها نازل شده است.<ref>اسباب النزول، ص۵۶.</ref> اما برخی مهاجران به ویژه [[قریشیان]] در میان تیره‌های گوناگون [[انصاری]] [[توزیع]] شدند و انصاریان در [[رقابت]] با همدیگر، براساس قرعه [[حمایت]] از خانواده‌های [[مهاجر]] را بر عهده می‌گرفتند.<ref>الطبقات، ج ۱۳، ص۳۹۶.</ref> برخی خانواده‌های مهاجر نیز که پیش از [[هجرت]] با [[مردم یثرب]] ارتباط داشتند نزد آشنایان خود رفتند و در [[خانه]] و کاشانه آنان مستقر شدند.<ref>الطبقات،، ج ۳، ص۱۷۴.</ref>[[انصار]] [[دارایی]] [[خانه]] خود را در [[اختیار]] [[مهاجران]] قرار می‌دادند <ref>الطبقات،، ج ۳، ص۵۲۳.</ref> و آنان را در محصولات [[کشاورزی]] خود [[شریک]] کردند و برخی از آنان زمین‌های پیرامون منازل مسکونی خود را به [[پیامبر]] بخشیدند.<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص۳۱۸.</ref>
 
روابط میان [[انصار]] و مهاجران با [[پیمان برادری]] که پیامبر میان حدود ۴۵ [[انصاری]] و ۴۵ مهاجر بست تقویت گردید.<ref>الطبقات، ج۱،ص۲۳۸؛ ج۳،ص۲۲؛ انساب‌الاشراف، ج ۱، ص۳۱۹.</ref> به [[درستی]] نمی‌توان گفت [[اخوت]] چون «حِلف» یا «وِلاء»، مهاجران را به انصار پیوند می‌داد یا نه. شاید [[ارث]] بردن مهاجر از [[برادر]] انصاری خود نشان دهد که در آغاز همین‌گونه بوده است؛ امّا منابع نیز کمتر از مهاجری نام می‌برند که از برادر انصاری خود ارث برده باشد. البته [[محدثان]] به این امر اشاره می‌کنند و معتقدند این [[حکم]] با [[آیات قرآنی]] [[لغو]] شده است. [[آیه]] ذیل در خطاب به انصار چنین می‌گوید:  {{متن قرآن| وَالَّذِينَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«و کسانی که پس از آن ایمان آورده و هجرت گزیده و همراه شما جهاد کرده‌اند از شمایند و در کتاب خداوند خویشاوندان (در ارث‌بری) نسبت به همدیگر (از دیگران) سزاوارترند؛ بی‌گمان خداوند به هر چیزی داناست» سوره انفال، آیه ۷۵.</ref> بررسی تمامی [[جنگ‌های پیامبر]] به خوبی نشان می‌دهد که مهاجران نه همراه با [[برادران]] انصاری خود، که در یگان ویژه مهاجران و به صورت مجزّا [[سازماندهی]] شده‌اند.<ref>المغازی، ج۱، ص۵۸، ۲۱۵، ۶۴۹؛ ج۲، ص۷۱۰، ۸۲۰ ـ ۸۲۱، ۸۹۵، ۹۹۶.</ref>
 
[[حمایت مالی]] و معیشتی انصار از مهاجران تا [[سال چهارم هجری]] ادامه یافت. در آن سال [[بنی‌نضیر]] از [[مدینه]] [[تبعید]] شدند و [[اراضی]] مرغوب و آبهای آنها بنا به [[حکم]] [[قرآن]] به [[مالکیت]] [[پیامبر]] درآمد و آن حضرت از [[انصار]] خواست یکی از دو گزینه را [[انتخاب]] کنند: نخست آنکه روابط [[مهاجران]] و انصار همچنان باقی بماند و بخشی از زمینهای بنی‌نضیر در میان مهاجران و انصار [[توزیع]] شود و دوم آنکه بخشی از این زمینها در میان مهاجران توزیع شود و در مقابل، مهاجران آنچه از انصار دریافت کرده‌اند یا از [[منافع]] آن بهره می‌برند بدانها پس دهند؛ امّا انصار از پیامبر خواستند آن اراضی را در میان مهاجران تقسیم کند و مهاجران نیز همچنان در [[اموال]] آنها [[شریک]] بمانند.<ref>تاریخ المدینه، ج ۲، ص۴۸۹.</ref> به گزارش [[آیه]] {{متن قرآن|وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نیازمند باشند. و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره حشر، آیه ۹.</ref>، در این صحنه انصار در [[دل]] خود هیچ [[احساس]] تمایلی به اموالی که به مهاجران داده شد ندارند و مهاجران را [[دوست]] دارند و آنان را بر خود ترجیح می‌دهند. کسانی که از [[آزمندی]] نفس خویش در امان‌اند [[رستگار]] خواهند بود.
 
پیامبر در گزارشی [[رفتار]] انصار با مهاجران را به [[محبت]] [[والدین]] به فرزندشان [[تشبیه]] کرده است.<ref>الآحاد والمثانی، ج ۳، ص۳۹۳؛ المستدرک، ج ۴، ص۸۳.</ref> شبیه به این تعبیر در گزارش [[عباس عموی پیامبر]] از [[جنگ حنین]] وجود دارد. براساس این گزارش زمانی که همه در [[حال]] [[فرار]] بودند چون به خواست پیامبر {{صل}} [[انصار]] فراخوانده شدند، همچون توجه مادر به ندای [[فرزندی]] که به خطر افتاده، به ایشان توجه کردند.<ref>الطبقات، ج ۴، ص۱۸؛ المصنف، ج ۵، ص۳۸۰.</ref> در گزارشهای دیگری هم آمده که مهاجران با [[مشاهده]] رفتار انصار از آن بابت نگران شده بودند که آنان همه [[اجر]] [[الهی]] را به خود اختصاص دهند.<ref>تاریخ‌المدینه، ج ۲، ص۴۹۰.</ref> به‌رغم [[پشتیبانی]][[انصار]] از [[مهاجران]] گاه تنشهایی هم میان برخی مهاجران و برخی از [[انصار]] به ویژه کسانی که متهم به [[نفاق]] بودند روی می‌داد؛ در [[نبرد]] [[بنی‌مصطلق]] در [[سال ششم هجری]] برخوردهایی میان برخی مهاجران و انصار دیده شد که به [[تدبیر]] [[پیامبر]] {{صل}} برطرف شد. در آن [[کارزار]] که فردی از مهاجران با یکی از انصار برخورد تندی کرد، [[عبدالله بن اُبیّ انصاری]] با [[ضرب‌المثل]] «سگت را چاق کن تا تو را بخورد» انصار را بر اثر حمایت‌هایشان از پیامبر و مهاجران [[سرزنش]]، و [[تهدید]] کرد که اقدامات لازم پس از بازگشت به [[مدینه]] انجام خواهد شد.<ref>الطبقات، ج ۴، ص۲۶۰؛ تاریخ‌المدینه، ج ۱، ص۳۷۴ـ۳۵۱؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۶۰ ـ ۲۶۱.</ref> در پی این حادثه آیاتی از [[سوره منافقون]] نازل گردید.<ref>مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص۴۴۲.</ref>
 
[[آیات]] {{متن قرآن|هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ}}<ref>«آنان همان کسانند که می‌گویند: به آنان که نزد پیامبر خدایند چیزی ندهید تا (از کنار او) پراکنده شوند با آنکه  گنجینه‌های آسمان‌ها و زمین از آن خداوند است امّا منافقان درنمی‌یابند» سوره منافقون، آیه ۷.</ref>، {{متن قرآن|يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«می‌گویند: چون به مدینه باز گردیم، فراپایه‌تر، فرومایه‌تر را از آنجا بیرون خواهد راند؛ با آنکه  فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است امّا منافقان نمی‌دانند» سوره منافقون، آیه ۸.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! مبادا دارایی‌ها و فرزندانتان شما را از یاد خداوند باز دارد و آنان که چنین کنند زیانکارند» سوره منافقون، آیه ۹.</ref>، {{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و از آنچه روزیتان کرده‌ایم (در راه خداوند) هزینه کنید پیش از آنکه مرگ هر یک از شما در رسد آنگاه بگوید: پروردگارا! چرا (مرگ) مرا تا زمانی نزدیک پس نیفکندی تا صدقه بدهم و از شایستگان باشم» سوره منافقون، آیه ۱۰.</ref> این [[سوره]] نشان می‌دهد که چگونه برخی انصار نسبت به [[حمایت]] دیگر انصاریان از مهاجران[[سخن]] به [[اعتراض]] می‌گشایند و از انصار می‌خواهند از حمایت مهاجران[[دست]] بردارند تا از اطراف پیامبر پراکنده شوند، ضمن آنکه مهاجران را تهدید کردند تا پس از بازگشت به مدینه آنان را از [[شهر]] بیرون خواهند کرد.
 
[[خداوند]] پاسخ به این عده [[مؤمنان]] را به [[پایداری]] فرا می‌خواند و از ایشان می‌خواهد به [[انفاق]] و حمایت خود ادامه دهند تا در شمار [[صالحان]] جای گیرند<ref>[[مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص529.</ref>
 
==[[انصار]] و [[پیامبر]]==
درباره [[حمایت]] انصار از پیامبر هم گزارش‌های متعدد و متنوعی وجود دارد؛ [[ابوایوب انصاری]] تا ساخته شدن [[مسجد]] چند ماه یک طبقه از [[خانه]] خود را در [[اختیار]] پیامبر نهاد. در این مدت انصاریانی چون [[سعد بن عباده]]، [[سعد بن مُعاذ]]، [[عمارة بن حزم]] و [[ابوایوب]] برای پیامبر غذا می‌فرستادند.<ref>الطبقات، ج ۸، ص۱۶۳.</ref> [[حارثة بن‌ نعمان]] چند خانه به ایشان داد که برخی [[زنان]] و نیز دخترش [[فاطمه]]{{س}} و دامادش [[علی]]{{ع}} در آن مستقر بودند. زنان انصاریِ [[همسایه]] پیامبر، برای ایشان و همسرانش شیر می‌فرستادند <ref>الطبقات، ج ۱، ص۴۰۲.</ref> و برخی از آنان که [[زندگی ساده]] پیامبر را دیدند برایشان رختخواب و [[لباس]] بافتنی تهیه کردند.<ref>الطبقات، ج ۱، ص۳۶۰.</ref> برخی هم [[فرزندان]] خود را به خدمتکاری نزد ایشان فرستاده و برای شیردهی به ابراهیم ـ [[فرزند پیامبر]] {{صل}} با یکدیگر [[رقابت]] می‌کردند.<ref>الطبقات، ج ۱، ص۱۳۶، ۱۷۷.</ref>
 
از طرف دیگر انصار علاقه خاصی به پیامبر داشتند؛ به عنوان نمونه در [[جنگ احد]] زمانی که [[جان]] پیامبر به خطر افتاد و به مدافعان خود [[وعده]] [[بهشت]] می‌داد تنها انصاریان در [[دفاع از پیامبر]] به استقبال [[شهادت]] رفتند که مایه [[گلایه]] پیامبر از عمده [[مهاجران]] شد.<ref>صحیح مسلم، ج۵، ص۱۷۸؛ سنن بیهقی، ج۹، ص۴۴.</ref> در [[توزیع]] [[غنایم]] قابل توجه حنین نیز، [[عشق]] به پیامبر آنان را از توجه به غنایم بازداشت؛ زمانی که به انصار چیزی داده نشد و پیامبر به آنها گفت: بگذارید تازه [[مسلمانان]] [[قریش]] [[مکه]] با غنایم باز گردند. <ref>صحیح البخاری، ج ۵، ص۱۲۲؛ الارشاد، ج ۱، ص۱۴۶.</ref> پیامبر در ادامه همین سخن چون انصار را [[راضی]] دید فرمود: اگر همه [[مردم]] به سویی روند و انصار به سوی دیگر همانا من با انصار خواهم بود.<ref>صحیح البخاری، ج ۵، ص۱۲۲؛ الارشاد، ج ۱، ص۱۴۶.</ref> این سخن نشان می‌دهد [[ایمان]] و [[عمل]] انصار نزد پیامبر در اواخر [[حیات]] ایشان از چه اعتباری برخوردار بوده است. وی سپس مسلمانان را سفارش کرد تا پس از او به آنان [[نیکی]] کنند <ref>الطبقات، ج ۲، ص۲۵۱.</ref> و [[دشمنی]] با آنها را [[نشانه نفاق]] دانست.<ref>الآحاد والمثانی، ج ۲، ص۳۲۸؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص۳۷۱.</ref> [[جریر بن عبدالله]] می‌گوید: [[انصار]] چنان به [[پیامبر]] [[خدمت]] می‌کردند که [[حال]] هر یک از آنها را ببینم در خدمتش خواهم بود.<ref>صحیح البخاری، ج۳، ص۲۹۴؛ الاحاد والمثانی، ج۳، ص۳۶۴؛ السنن الکبری، ج ۵، ص۲۵۷.</ref>
 
یکی از پیامدهای روابط تنگاتنگ پیامبر و [[انصار]] آن بود که ایشان بخش گسترده‌ای از [[میراث]] [[نبوی]] را در [[اختیار]] داشتند. به عنوان نمونه عمده کسانی که در [[زمان پیامبر]] [[قرآن]] را جمع کرده‌اند [[انصاری]] بودند که [[خلیفه دوم]] پس از [[فتح شام]] سه تن از ایشان را برای [[تعلیم]] قرآن به تازه [[مسلمانان]] بدانجا فرستاد.<ref>الطبقات، ج ۲، ص۳۵۵.</ref> بسیاری از [[مفتیان]] برجسته پس از پیامبر <ref>الطبقات، ج ۲، ص۳۵۰.</ref> انصاری بودند. [[فرزندان]] آنها هم [[فتوا]] می‌دادند.<ref>الطبقات، ج ۲، ص۳، ۲۸۳، ۳۷۹.</ref> در دوره [[تابعان]] همچنان ۱۲۰ انصاری به سؤالات [[دینی]] پاسخ می‌دادند.<ref>الطبقات، ج ۶، ص۱۱۰.</ref> [[ابن عباس]] عمده [[احادیث نبوی]] را نزد آنان یافته و از ایشان دریافت کرده است.<ref>الطبقات، ج ۲، ص۳۶۸.</ref>.<ref>[[مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص532.</ref>
 
==انصار پس از پیامبر==
بنا به [[روایت]] مشهوری پیامبر [[پیشگویی]] کرده بود که انصار پس از [[رحلت]] ایشان مورد [[بی‌مهری]] و تحت فشار قرار خواهند گرفت. در دوره [[خلفای راشدین]] [[منصب]] و سهم قابل توجهی از [[اداره امور]] به انصار واگذار نشد و بزرگ ایشان [[سعد بن عباده]] که با [[خلیفه]] وقت [[بیعت]] نکرده بود، به طرز مشکوکی در [[زمان]] [[خلافت عمر]] در [[حوران]] [[شام]] کشته شد.<ref>شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۷، ص۲۲۳؛ الاحتجاج، ج۱، ص۹۴؛ المستدرک، ج ۳، ص۲۵۲؛ المعجم الکبیر، ج ۶، ص۱۶؛ الطبقات، ج ۳، ص۶۱۸.</ref> بسیاری از انصار هم در [[جنگ‌های رِدّه]] (سال‌های ۱۱ ـ ۱۲ [[هجری]]) کشته شدند.<ref>الاصابه، ج۱، ص۲۳۶؛ الاستیعاب، ج۴، ص۱۶۲۵؛ معرفة الصحابه، ج ۱، ص۴۷۰.</ref> نخستین حضور قابل توجه [[انصار]]، حضورشان در [[سپاه]] [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} در [[نبرد جمل]] در سال ۳۶ هجری بود. براساس روایت‌های گوناگون ۷۰۰ <ref>انساب الاشراف، ج ۳، ص۳۰.</ref> یا ۸۰۰ تن <ref> تاریخ ابن خیاط، ص۱۳۸.</ref> [[انصاری]] در آن [[نبرد]] حضور داشتند. [[حجاج بن غزیه انصاری]] از دیگر انصاریان خواسته بود بار دیگر [[نصرت]] خود را محقق سازند، همان‌گونه که نخستین بار [[پیامبر]] را نصرت دادند.<ref>اسد الغابه، ج ۲، ص۱۷۹.</ref> تقریباً همه انصار در [[سپاه علی]] {{ع}} در [[صفین]] و بر ضدّ [[معاویه]] شرکت کردند.<ref>النهایه، ج ۵، ص۲۰۶؛ ج ۴، ص۷۲؛ الفایق، ج ۳، ص۳۷۱.</ref> [[انصار]] در دوره [[امویان]] تحت فشار فراوان قرار گرفتند. در حملاتی که [[سپاهیان معاویه]] در اواخر [[خلافت]] امیر مؤمنان، علی {{ع}} به مناطق گوناگون کردند (غارات)، [[بسر بن ارطاة]] در رأس سپاه خود به [[مدینه]] آمد و پس از [[تحقیر]] انصار و درخواست [[خون عثمان]] از ایشان از جانب معاویه از آنها [[بیعت]] گرفت.<ref>تاریخ طبری، ج ۳، ص۱۵۳؛ البدایة والنهایه، ج ۷، ص۲۵۷؛ الکامل، ج ۳، ص۳۸۳.</ref> معاویه با اتخاذ سیاست‌های ویژه، چون [[محروم]] کردن آنها از [[بیت‌المال]] <ref>تاریخ المدینه، ج ۱، ص۲۷۰؛ تاریخ دمشق، ج ۵۹، ص۱۶۹.</ref> انصار را با [[بحرانی]] [[مالی]] مواجه ساخت و دارایی‌های آنان را در برابر قیمت نازلی خرید،<ref>الامامة و السیاسه، ج ۱، ص۲۲۸.</ref> در نتیجه انصار در [[دوران معاویه]] دچار [[فقر]] شدند.<ref>الاستیعاب، ج ۳، ص۱۴۲۱.</ref>
 
معاویه به هنگام [[مرگ]] به یزید سفارش کرد در صورت فراهم بودن زمینه مناسب از آنان [[انتقام]] گیرد و [[مسلم بن عقبه]] را [[مأمور]] این کار کند.<ref>تاریخ ابن خیاط، ص۱۸۲؛ تاریخ طبری، ج ۳، ص۳۵۹؛ تاریخ دمشق، ج ۵۸، ص۱۰۴.</ref> مسلم در [[فاجعه]] [[حرّه]]، به [[فرمان]] یزید به [[کشتار]]، [[غارت]] و [[تجاوز]] گسترده‌ای دست زد <ref>الاتحاف، ص۱۷۳ ـ ۱۷۴؛ وفاءالوفاء، ج۱، ص۱۳۱.</ref> و سه [[روز]] [[شهر]] را در [[اختیار]] سپاه خود قرار داد <ref>الطبقات، ج۳، ص۵۰؛ تاریخ دمشق، ج۳۹، ص۳۵۰.</ref> و آنگاه با آنان به عنوان [[بردگان]] یزید [[بیعت]] کرد.<ref>تاریخ ابن‌خیاط، ص۱۸۳؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۳۷۹.</ref>
 
در دوره [[عبدالملک]]، حجاج سه ماه [[والی مدینه]] بود. وی در این مدت با [[انصار]] [[سرسختی]] نشان داد و آنان را [[قاتلان عثمان]] خواند و بر دست و گردن بزرگان [[انصاری]] بسان بردگان داغ نهاد.<ref>تاریخ طبری، ج ۳، ص۵۴۳؛ التحفة اللطیفه، ج ۱، ص۴۶۰؛ تاریخ الاسلام، ج ۵، ص۳۱۷ ـ ۳۱۸.</ref>
 
[[قبایل]] و تیره‌های انصاری به مناطق متعددی [[مهاجرت]] کردند؛ کوچه‌ای در [[گرگان]]، <ref> تاریخ جرجان، ص۱۷۳.</ref> روستایی در حوالی [[بصره]] <ref>الفهرست، ص۲۹.</ref> و [[مسجد]] بزرگی در [[بغداد]]<ref>الطبقات، ج۷، ص۲۳۹؛ تاریخ بغداد، ج۶، ص۶.</ref> به نام انصار نامگذاری شده که می‌تواند حاکی از حضور انصار در آن مناطق باشد؛ همچنین منابع از حضور انصاریان در [[شهر]] [[ینبع]] در حاشیه [[دریای سرخ]]،<ref>معجم ما استعجم، ج ۲، ص۶۵۶.</ref> مَنفلوط [[مصر]] <ref>صبح الاعشی، ج ۱، ص۳۷۲.</ref> و [[اندلس]] <ref>فتح الباری، ج ۶، ص۳۹۰.</ref> خبر می‌دهد، چنان‌که سلسله [[بنی‌نصر]] یا بنی‌احمر که چند [[قرن]] در جنوب اندلس (غرناطه)[[حکم]] راندند انصاری تبارند.
 
در گذر [[تاریخ]] درباره [[نسب]] یا [[مناقب]] و [[فضایل]] انصار کتاب‌هایی نگاشته شده است که از آن جمله می‌توان به منابع ذیل اشاره کرد: کتاب [[من شهد صفین مع علیّ من الأنصار]] از [[کلبی]]، <ref>الذریعه، ج ۲۲، ص۲۲۹.</ref> «باب مناقب الأنصار» در [[صحیح بخاری]]، کتاب [[نسب الانصار]] از [[عبدالله بن محمد انصاری]] مشهور به [[ابن القداح]]، <ref>الطبقات، ج ۳، ص۵۱۳؛ تاریخ بغداد، ج ۱۰، ص۶۲.</ref> کتاب [[فضائل الانصار]] از [[ابی داوود]] صاحب [[سنن]]،<ref>کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۷۴.</ref> کتاب [[فضائل الانصار]] از [[قاضی]] [[ابوالبختری]]،<ref>الفهرست، ص۱۱۳؛ هدایة العارفین، ج ۲، ص۱۹۵.</ref> [[الاستبصار فی نسب الأنصار]] از [[ابن قدامه مقدسی]]، <ref>ایضاح المکنون، ج ۱، ص۷۰؛ هدیه‌العارفین، ج ۱، ص۴۵۹.</ref> [[نزهة الابصار بفضائل الانصار]] از [[ابی الحسن بکری]]،<ref>ایضاح المکنون، ج۲، ص۶۳۴؛ هدیة العارفین، ج۲، ص۲۳۹.</ref> [[جلاء الافکار فی مناقب الانصار]] از [[دباغ]]،<ref>هدیة العارفین، ج ۱، ص۵۲۶.</ref> [[مسارح الانظار فی انساب الانصار]] از [[سید جعفر اعرجی]]<ref>الذریعه، ج ۲۰، ص۳۷۶.</ref> و [[تحفة الاخیار فی فضائل الانصار]] از [[نورالدین انصاری]].<ref>معجم المؤلفین، ج ۱۳، ص۱۲۱.</ref>.<ref>[[مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص533.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']]
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[ مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۴''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۵۳

این مدخل زیرشاخهٔ بحث انصار است. انصار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انصار در قرآن - انصار در نهج البلاغه - انصار در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

واژه‌شناسی

واژه انصار از واژه‌ها و اصطلاحات مشهور تاریخ صدر اسلام است و در قرآن و بسیاری از متون روایی، تاریخی و تفسیری به‌کار رفته است. این واژه جمع کلمه ناصر و برگرفته از ریشه «ن ـ ص ـ ر» است که به مفهوم کمک کردن، یاری رسانیدن و دستگیری کردن است.[۱]

آنچه مفهوم این واژه را از مفهوم «اعوان» متمایز می‌سازد آن است که عون برای هر کمکی به‌کار می‌رود؛[۲] امّا نصر کمک به فرد یا گروهی است که در رویارویی یا دشمنی با فرد یا گروهی قرار گرفته است، ازاین‌رو چنانچه در جنگ گروهی به یکی از طرفین نزاع بپیوندند آنان را نصرت داده‌اند.[۳].[۴]

آغاز و سیر نصرت پیامبر به وسیله اهل یثرب

تاریخ حمایت یثربیان از پیامبر به یک‌سال پیش از هجرت در پیمان عقبه دوم باز می‌گردد. در میان جمع بیعت کننده با پیامبر دو تن از سران تیره‌های اوسی (بنی‌ عبدالأشهل) و خزرجی (بنی‌سلمه) نیز حضور داشتند که پیامبر با وعده آنان حاضر شد به یثربمهاجرت کند. بیعت کنندگان بیعت عقبه تعهد کردند همچون زنان و فرزندان خود از پیامبر دفاع کنند. (بیعت عقبه) واژه‌های به‌کار رفته در گزارش از این گفت‌وگوها عبارت است از «منع» به معنای مصون داشتن و حفظ کردن و «أوی» به معنای پناه دادن. در برخی گزارش‌ها هم از «نصر» استفاده شده؛ امّا با قیدهای گفتاری پس از آن، همان مفهوم گزارشهای فوق به دست می‌آید.[۵]

در آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۶]، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾[۷] نیز از واژگان «أوی» به معنای مصون کردن و «نصر» به معنای حمایت کردن بدین منظور استفاده شده است. به‌رغم صدور حکم جهاد در سال نخست هجری هیچ‌یک از اهالی یثرب در اعزام‌های نخستین پیامبر برای تعرض به‌ کاروان‌های تجاری قریش حضور نداشتند.[۸] با بالا گرفتن نزاع میان قریشیان مکه و قریشیان مهاجر، جنگ‌های متعددی روی داد و رابطه‌ای نو، میان مسلمانان یثربی و مهاجران شکل گرفت که سرآغاز آن جنگ بدر بود. این جنگ زمانی آغار شد که پیامبر به‌کاروان قریش در بدر دست نیافت و چون متوجه نزدیک شدن سپاه اعزامی از مکه شد با یاران خود مشورت کرد؛ اما به آمادگی مهاجران و نظرات آنان اکتفا نکرد و از انصاریان حاضر نیز نظرخواست؛ زیرا انصار طبق پیمان عقبه دوم متعهد به نصرت آن حضرت در خارج از مدینه نبودند،[۹] آنگاه سعد بن‌ معاذ از سران انصار برخاست و خود و دیگر انصار حاضر را تابع پیامبر و وحی الهی دانست،[۱۰] ازاین‌روی حمایت یثربیان که تا این زمان محدود به دفاع از مهاجران در یثرب بود از آن فراتر رفت و به دیگر رویاروییهای پیامبر تسری یافت. حضور یثربیان در لشکرکشی‌هایی چون بدر الموعد، سویق، خیبر، فتح مکه، موته، تبوک و غزوات دیگر نشانی از این امر است.

تغییر نوع روابط یثربیان با مهاجران در آیات سوره انفال که همزمان با جنگ بدر در سال دوم هجری نازل شده منعکس شده است. در آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۱۱]، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾[۱۲] این سوره نصرت از پناهندگی تفکیک شده و بر کنش خاصی اطلاق شده است. ازاین‌رو شاید نتوان پذیرفت که بیعت کنندگان عقبه دوم از واژه نصرت در سخنان خود با پیامبر استفاده کرده باشند؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد، نصرت در جنگ بدر آغاز گردید.

ردیابی نخستین کاربردهای واژه انصار برای مسلمانان یثرب با تکیه بر متون اسلامی ناکام می‌ماند؛ زیرا مؤلفان این متون در سده دوم و سوم به تحول مفهوم انصار پس از عصر نبوی توجه نکرده‌اند و هرگاه می‌خواستند از اوس یا خزرج نام ببرند از این واژه استفاده می‌کردند. در سوره انفال پس از بیان حوادث جنگ بدر، و در آیات پایانی این سوره برای اشاره به مسلمانان یثربی، از عبارت‌هایی چون ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾[۱۳]. استفاده شده است و نشان می‌دهد که هنوز واژه انصار به نامی برای آنها تبدیل نشده است (سال دوم هجری)؛ اما در آیات سوره ستوبه نام انصار در کنار نام مهاجران آمده و نشان می‌دهد که چنین واژه‌ای در سال ششم به‌کار می‌رفته و برای همگان شناخته شده بوده است: ﴿ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ ﴾[۱۴] در اشعار صدر اسلام نیز واژه انصار در برابر نام مهاجران به‌کار رفته است. گفته شده: به هنگام تأسیس مسجد نبوی در سال دوم در مصرع دوم شعری، به مهاجر و انصاردعا شده است.[۱۵] چنین اشعاری را به زمان حفر خندق در سال پنجم نیز نسبت می‌دهند؛ [۱۶] اما با توجه به آنکه آغاز نصرت در جنگ بدر و پس از ساختن مسجد بوده، نمی‌توان شعر نخست را به آن دوره نسبت داد؛ زیرا آنچه یثربیان در آغاز انجام می‌دادند پناه دادن (أوی) نامیده می‌شد.

در آیات مدنی قرآن کریم واژه انصار ۷ بار تکرار شده است. این واژه دوبار در سوره توبه همراه با واژه مهاجرین بیان شده است ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾[۱۷]، ﴿لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[۱۸] و از گروه‌های ساکن در یثرب خبر می‌دهد، همچنین با اشاره به نصرت الهی نسبت به حواریان عیسی در آیات ﴿فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾[۱۹]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ كَمَا قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيِّينَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَكَفَرَتْ طَائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِينَ﴾[۲۰] میان حمایت حواریان و حمایت انصار از خدا به نوعی مقایسه صورت می‌گیرد تا ایشان را دلگرم کند که هرکس خدا را یاری کند خداوند او را بر دشمنش پیروز می‌گرداند. حواریان در این آیه خود را از انصار خداوند دانسته و از پیامبر خود می‌خواهند گواهی دهد که تسلیم‌اند؛ اما در آیه بعد خداوندایمان حواریان عیسی را الگویی برای مؤمنان معرفی می‌کند که در برابر کافران از حمایت و پشتیبانی خداوند بهره‌مند شدند. ازاین‌رو واژه انصار می‌توانست حس معنوی ویژه‌ای در میان بومیان مسلمان یثرب ایجاد کند، به‌گونه‌ای که آنان خود را یاران و سربازان خداوند احساس کنند و بر ایمان و نگرش آنها به زندگی تأثیری عمیق بر جای نهد. انتظارجهاد،[۲۱] پیشتازی در نبرد، آمادگی برای شهادت، [۲۲]شجاعت[۲۳] و آمار شهدا و زخمیهای آنان می‌تواند نشانی از این تأثیر باشد.

براساس گزارش‌های واقدی ۹۴ درصد شهدای احد (۶۶ از ۷۰ تن)،[۲۴] ۵ / ۹۲ درصد شهدای بئر معونه (حدود ۳۷ از ۴۰ تن)، [۲۵] همه شهدای خندق (۶ تن)،[۲۶] ۶۰ درصد شهدای خیبر (۹ از ۱۵ تن)[۲۷] و همه شهدای حنین (۴ تن) از یاران یثربی پیامبر بودند [۲۸] که پشتوانه نظامی حکومت ایشان محسوب می‌شدند.

افزون بر نصرت نظامی باید به نقش انصار در تبلیغات بر ضد دشمنان پیامبر و رویارویی با تبلیغات منفی آنان اشاره کرد. این نقش را شاعران برجسته و شهره انصاری برعهده داشتند. در این زمینه به سه تن از شعرای یثربی چون حسان بن ثابت، کعب بن مالک و عبدالله بن رواحه اشاره شده است.[۲۹].[۳۰]

تحول مفهوم انصار

پس از هجرت، مسلمانان یثرب به دو دسته بومی و مهاجر تقسیم می‌شدند. شاید گزارشی که طبری از ابن عباس نقل کرده است بهترین مستند در این زمینه باشد. بنا به روایت وی، مسلمانان به چند دسته از جمله مؤمنان اعرابی (صحرانشین) ساکن در مناطق خود، مؤمنان مهاجر، و انصار تفکیک شده‌اند.[۳۱] به عبارت دیگر برای عمده مسلمانان شبه جزیره، در دوره‌ای از زمان، یثرب تنها مکان امن و انصار تنها حامیان قابل اعتماد بودند و در همین شرایط و فضا دو مفهوم «هجرت» و «نصرت» معنا یافته و امتیاز محسوب می‌شد؛ اما با تغییر شرایط و تسلط پیامبر بر شبه جزیره در سالهای پایانی و نامه‌نگاری‌های او با حاکمان دوردست، مفهوم هجرت دیگر بر مسافران به یثرب اطلاق نمی‌شد، چنان که مفهوم نصرت نیز به یثربیان محدود نمی‌شد، هرچند بر دیگران نیز اطلاق نشد، بر این اساس در نخستین دوره واژه انصار در معنای یاران و حامیان بومی پیامبر در برابر کافران شبه جزیره به‌کار رفت و به قبیله و آیین خاصی محدود نمی‌شد و هرچند اشاره نشده؛ امّا یهودیان نیز که از پیامبر حمایت کردند و از جان خود گذشتند [۳۲] بدون تردید جزو انصار خواهند بود.

با تأسیس دیوان از سوی خلیفه دوم و اخراج یهودیان ساکن در منطقه در زمان او مفهوم انصار وارد فضای اداری ـ اقتصادی گردید و همراه با اوس و خزرج، همپیمانان آنان نیز ذکر می‌شدند؛ زیرا اعضای قبایل همپیمان (حلیف) یک مجموعه تلقی می‌شدند و انصار قبایل همپیمان یثرب بودند که سهمیه خاصی را از بیت‌المال شهر مدینه دریافت می‌کردند و در بخشی خاص از دیوان جای داشتند.[۳۳] این واژه در مرحله بعد بیشتر در منابع نسب‌شناسانه و تاریخی انعکاس یافته و معادل واژه بنی‌قیله (اوس و خزرج) است. شاخصه اصلی این واژه در این دوره، شاخصه‌ای نَسَبی است [۳۴] و گاه شامل اوسیان و خزرجیان مخالف دولت پیامبر یا کسانی که پیش از هجرت پیامبر، یثرب را ترک کرده بودند نیز می‌شود. به نظر می‌رسد در عصر تدوین متون تاریخی بیشتر به مفهومِ نَسَبی انصار توجه شده است و در کاربرد آن در گزارشها کمتر دقت شده است؛ به عنوان نمونه از انصاریان منافق، انصاریان نامسلمان عصر جاهلی و...

سخن گفته‌اند،[۳۵] ازاین‌رو برخی پژوهشگران معاصر از جمله مونتگمری وات، نیز انصار را معادل اوس و خرج می‌دانند.

مشخص نیست آیا در آغاز حضور پیامبر در یثرب معیاری برای انصاری شدن وجود داشته یا نه؛ زیرا در آن دوره همه یثربیان به نصرت پیامبر نیآمدند و افزون بر این، میزان و اهمیت نصرت کسانی که در دایره انصار قرار می‌گرفتند به یک اندازه نبود. آمار انصار از سالی به سال دیگر و از تیره‌ای به تیره دیگر تفاوت می‌کرد؛ لذا می‌توان انصار را نیز همچون مهاجران به انصاریان نخست و انصاریان واپسین تفکیک کرد.

در منابع، این تقسیم‌بندی درباره مهاجران وجود دارد و شاخصه‌هایی هم برای تفاوت مهاجران نخستین و مهاجران متأخر تعیین کرده‌اند؛ اما در مورد انصار چنین تقسیمی مطرح نشده، هر چند در قرآن بدان تصریح شده است: ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾[۳۶]؛ همچنین می‌توان اشاره کرد که انصار در سالهای نخستین هجرت بخش عمده جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دادند در حالی که به مرور و با گسترش اسلام در شبه جزیره در سال‌های واپسین حیات پیامبر به اقلیتی در میان مسلمانان تبدیل شده بودند، از این رو پیامبر سفارش انصار را در بیانات خود به مسلمانان کرده بود.[۳۷]

مهاجران و انصار

با هجرت پیامبر به یثرب و تبدیل آن به تنها پایگاه امن اسلامی در منطقه، سیر آرام مهاجرت به این شهر آغاز گردید؛ اما روند آن پس از جنگ خندق (دوره تثبیت)، شتاب یافت، ازاین‌رو در دوره نخست مدنی (۵ سال نخستین) شمار مهاجران اندک بود که بخشی از آنها مکّی و بخشی صحرانشین بودند.[۳۸]اصحاب صفه) انصار به نوعی مهاجران را همچون افراد خودی پذیرفتند و کاستی‌هایشان را جبران کردند و زمینه ادامه حیات آنها را در یثرب فراهم کردند. پیش از آنکه پیامبر در هجرت خود به یثرب برسد بسیاری از مهاجران مجرد در منطقه قبا و در خانه کلثوم بن هدم که به «بیت العزّاب» [۳۹] (خانه مجردان) مشهور شد مستقر شده بودند؛ اما با ساخته شدن مسجد و بنای صفّه، آنجا مهمانسرای مهاجران مجرد گردید و انصاریان کمکهای غذایی خود را به آنجا می‌فرستادند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾[۴۰] در این آیه از مؤمنان خواسته شده از محصولات مرغوب خود انفاق کنند و بدان‌ها گوشزد شده که خداوند از شما بی‌نیاز است. به روایت سدّی این آیه درباره انصار و کمک‌های آنها نازل شده است.[۴۱] اما برخی مهاجران به ویژه قریشیان در میان تیره‌های گوناگون انصاری توزیع شدند و انصاریان در رقابت با همدیگر، براساس قرعه حمایت از خانواده‌های مهاجر را بر عهده می‌گرفتند.[۴۲] برخی خانواده‌های مهاجر نیز که پیش از هجرت با مردم یثرب ارتباط داشتند نزد آشنایان خود رفتند و در خانه و کاشانه آنان مستقر شدند.[۴۳]انصار دارایی خانه خود را در اختیار مهاجران قرار می‌دادند [۴۴] و آنان را در محصولات کشاورزی خود شریک کردند و برخی از آنان زمین‌های پیرامون منازل مسکونی خود را به پیامبر بخشیدند.[۴۵]

روابط میان انصار و مهاجران با پیمان برادری که پیامبر میان حدود ۴۵ انصاری و ۴۵ مهاجر بست تقویت گردید.[۴۶] به درستی نمی‌توان گفت اخوت چون «حِلف» یا «وِلاء»، مهاجران را به انصار پیوند می‌داد یا نه. شاید ارث بردن مهاجر از برادر انصاری خود نشان دهد که در آغاز همین‌گونه بوده است؛ امّا منابع نیز کمتر از مهاجری نام می‌برند که از برادر انصاری خود ارث برده باشد. البته محدثان به این امر اشاره می‌کنند و معتقدند این حکم با آیات قرآنی لغو شده است. آیه ذیل در خطاب به انصار چنین می‌گوید: ﴿ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾[۴۷] بررسی تمامی جنگ‌های پیامبر به خوبی نشان می‌دهد که مهاجران نه همراه با برادران انصاری خود، که در یگان ویژه مهاجران و به صورت مجزّا سازماندهی شده‌اند.[۴۸]

حمایت مالی و معیشتی انصار از مهاجران تا سال چهارم هجری ادامه یافت. در آن سال بنی‌نضیر از مدینه تبعید شدند و اراضی مرغوب و آبهای آنها بنا به حکم قرآن به مالکیت پیامبر درآمد و آن حضرت از انصار خواست یکی از دو گزینه را انتخاب کنند: نخست آنکه روابط مهاجران و انصار همچنان باقی بماند و بخشی از زمینهای بنی‌نضیر در میان مهاجران و انصار توزیع شود و دوم آنکه بخشی از این زمینها در میان مهاجران توزیع شود و در مقابل، مهاجران آنچه از انصار دریافت کرده‌اند یا از منافع آن بهره می‌برند بدانها پس دهند؛ امّا انصار از پیامبر خواستند آن اراضی را در میان مهاجران تقسیم کند و مهاجران نیز همچنان در اموال آنها شریک بمانند.[۴۹] به گزارش آیه ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۵۰]، در این صحنه انصار در دل خود هیچ احساس تمایلی به اموالی که به مهاجران داده شد ندارند و مهاجران را دوست دارند و آنان را بر خود ترجیح می‌دهند. کسانی که از آزمندی نفس خویش در امان‌اند رستگار خواهند بود.

پیامبر در گزارشی رفتار انصار با مهاجران را به محبت والدین به فرزندشان تشبیه کرده است.[۵۱] شبیه به این تعبیر در گزارش عباس عموی پیامبر از جنگ حنین وجود دارد. براساس این گزارش زمانی که همه در حال فرار بودند چون به خواست پیامبر (ص) انصار فراخوانده شدند، همچون توجه مادر به ندای فرزندی که به خطر افتاده، به ایشان توجه کردند.[۵۲] در گزارشهای دیگری هم آمده که مهاجران با مشاهده رفتار انصار از آن بابت نگران شده بودند که آنان همه اجر الهی را به خود اختصاص دهند.[۵۳] به‌رغم پشتیبانیانصار از مهاجران گاه تنشهایی هم میان برخی مهاجران و برخی از انصار به ویژه کسانی که متهم به نفاق بودند روی می‌داد؛ در نبرد بنی‌مصطلق در سال ششم هجری برخوردهایی میان برخی مهاجران و انصار دیده شد که به تدبیر پیامبر (ص) برطرف شد. در آن کارزار که فردی از مهاجران با یکی از انصار برخورد تندی کرد، عبدالله بن اُبیّ انصاری با ضرب‌المثل «سگت را چاق کن تا تو را بخورد» انصار را بر اثر حمایت‌هایشان از پیامبر و مهاجران سرزنش، و تهدید کرد که اقدامات لازم پس از بازگشت به مدینه انجام خواهد شد.[۵۴] در پی این حادثه آیاتی از سوره منافقون نازل گردید.[۵۵]

آیات ﴿هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ﴾[۵۶]، ﴿يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾[۵۷]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾[۵۸]، ﴿وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۵۹] این سوره نشان می‌دهد که چگونه برخی انصار نسبت به حمایت دیگر انصاریان از مهاجرانسخن به اعتراض می‌گشایند و از انصار می‌خواهند از حمایت مهاجراندست بردارند تا از اطراف پیامبر پراکنده شوند، ضمن آنکه مهاجران را تهدید کردند تا پس از بازگشت به مدینه آنان را از شهر بیرون خواهند کرد.

خداوند پاسخ به این عده مؤمنان را به پایداری فرا می‌خواند و از ایشان می‌خواهد به انفاق و حمایت خود ادامه دهند تا در شمار صالحان جای گیرند[۶۰]

انصار و پیامبر

درباره حمایت انصار از پیامبر هم گزارش‌های متعدد و متنوعی وجود دارد؛ ابوایوب انصاری تا ساخته شدن مسجد چند ماه یک طبقه از خانه خود را در اختیار پیامبر نهاد. در این مدت انصاریانی چون سعد بن عباده، سعد بن مُعاذ، عمارة بن حزم و ابوایوب برای پیامبر غذا می‌فرستادند.[۶۱] حارثة بن‌ نعمان چند خانه به ایشان داد که برخی زنان و نیز دخترش فاطمه(س) و دامادش علی(ع) در آن مستقر بودند. زنان انصاریِ همسایه پیامبر، برای ایشان و همسرانش شیر می‌فرستادند [۶۲] و برخی از آنان که زندگی ساده پیامبر را دیدند برایشان رختخواب و لباس بافتنی تهیه کردند.[۶۳] برخی هم فرزندان خود را به خدمتکاری نزد ایشان فرستاده و برای شیردهی به ابراهیم ـ فرزند پیامبر (ص) با یکدیگر رقابت می‌کردند.[۶۴]

از طرف دیگر انصار علاقه خاصی به پیامبر داشتند؛ به عنوان نمونه در جنگ احد زمانی که جان پیامبر به خطر افتاد و به مدافعان خود وعده بهشت می‌داد تنها انصاریان در دفاع از پیامبر به استقبال شهادت رفتند که مایه گلایه پیامبر از عمده مهاجران شد.[۶۵] در توزیع غنایم قابل توجه حنین نیز، عشق به پیامبر آنان را از توجه به غنایم بازداشت؛ زمانی که به انصار چیزی داده نشد و پیامبر به آنها گفت: بگذارید تازه مسلمانان قریش مکه با غنایم باز گردند. [۶۶] پیامبر در ادامه همین سخن چون انصار را راضی دید فرمود: اگر همه مردم به سویی روند و انصار به سوی دیگر همانا من با انصار خواهم بود.[۶۷] این سخن نشان می‌دهد ایمان و عمل انصار نزد پیامبر در اواخر حیات ایشان از چه اعتباری برخوردار بوده است. وی سپس مسلمانان را سفارش کرد تا پس از او به آنان نیکی کنند [۶۸] و دشمنی با آنها را نشانه نفاق دانست.[۶۹] جریر بن عبدالله می‌گوید: انصار چنان به پیامبر خدمت می‌کردند که حال هر یک از آنها را ببینم در خدمتش خواهم بود.[۷۰]

یکی از پیامدهای روابط تنگاتنگ پیامبر و انصار آن بود که ایشان بخش گسترده‌ای از میراث نبوی را در اختیار داشتند. به عنوان نمونه عمده کسانی که در زمان پیامبر قرآن را جمع کرده‌اند انصاری بودند که خلیفه دوم پس از فتح شام سه تن از ایشان را برای تعلیم قرآن به تازه مسلمانان بدانجا فرستاد.[۷۱] بسیاری از مفتیان برجسته پس از پیامبر [۷۲] انصاری بودند. فرزندان آنها هم فتوا می‌دادند.[۷۳] در دوره تابعان همچنان ۱۲۰ انصاری به سؤالات دینی پاسخ می‌دادند.[۷۴] ابن عباس عمده احادیث نبوی را نزد آنان یافته و از ایشان دریافت کرده است.[۷۵].[۷۶]

انصار پس از پیامبر

بنا به روایت مشهوری پیامبر پیشگویی کرده بود که انصار پس از رحلت ایشان مورد بی‌مهری و تحت فشار قرار خواهند گرفت. در دوره خلفای راشدین منصب و سهم قابل توجهی از اداره امور به انصار واگذار نشد و بزرگ ایشان سعد بن عباده که با خلیفه وقت بیعت نکرده بود، به طرز مشکوکی در زمان خلافت عمر در حوران شام کشته شد.[۷۷] بسیاری از انصار هم در جنگ‌های رِدّه (سال‌های ۱۱ ـ ۱۲ هجری) کشته شدند.[۷۸] نخستین حضور قابل توجه انصار، حضورشان در سپاه امیر مؤمنان علی(ع) در نبرد جمل در سال ۳۶ هجری بود. براساس روایت‌های گوناگون ۷۰۰ [۷۹] یا ۸۰۰ تن [۸۰] انصاری در آن نبرد حضور داشتند. حجاج بن غزیه انصاری از دیگر انصاریان خواسته بود بار دیگر نصرت خود را محقق سازند، همان‌گونه که نخستین بار پیامبر را نصرت دادند.[۸۱] تقریباً همه انصار در سپاه علی (ع) در صفین و بر ضدّ معاویه شرکت کردند.[۸۲] انصار در دوره امویان تحت فشار فراوان قرار گرفتند. در حملاتی که سپاهیان معاویه در اواخر خلافت امیر مؤمنان، علی (ع) به مناطق گوناگون کردند (غارات)، بسر بن ارطاة در رأس سپاه خود به مدینه آمد و پس از تحقیر انصار و درخواست خون عثمان از ایشان از جانب معاویه از آنها بیعت گرفت.[۸۳] معاویه با اتخاذ سیاست‌های ویژه، چون محروم کردن آنها از بیت‌المال [۸۴] انصار را با بحرانی مالی مواجه ساخت و دارایی‌های آنان را در برابر قیمت نازلی خرید،[۸۵] در نتیجه انصار در دوران معاویه دچار فقر شدند.[۸۶]

معاویه به هنگام مرگ به یزید سفارش کرد در صورت فراهم بودن زمینه مناسب از آنان انتقام گیرد و مسلم بن عقبه را مأمور این کار کند.[۸۷] مسلم در فاجعه حرّه، به فرمان یزید به کشتار، غارت و تجاوز گسترده‌ای دست زد [۸۸] و سه روز شهر را در اختیار سپاه خود قرار داد [۸۹] و آنگاه با آنان به عنوان بردگان یزید بیعت کرد.[۹۰]

در دوره عبدالملک، حجاج سه ماه والی مدینه بود. وی در این مدت با انصار سرسختی نشان داد و آنان را قاتلان عثمان خواند و بر دست و گردن بزرگان انصاری بسان بردگان داغ نهاد.[۹۱]

قبایل و تیره‌های انصاری به مناطق متعددی مهاجرت کردند؛ کوچه‌ای در گرگان، [۹۲] روستایی در حوالی بصره [۹۳] و مسجد بزرگی در بغداد[۹۴] به نام انصار نامگذاری شده که می‌تواند حاکی از حضور انصار در آن مناطق باشد؛ همچنین منابع از حضور انصاریان در شهر ینبع در حاشیه دریای سرخ،[۹۵] مَنفلوط مصر [۹۶] و اندلس [۹۷] خبر می‌دهد، چنان‌که سلسله بنی‌نصر یا بنی‌احمر که چند قرن در جنوب اندلس (غرناطه)حکم راندند انصاری تبارند.

در گذر تاریخ درباره نسب یا مناقب و فضایل انصار کتاب‌هایی نگاشته شده است که از آن جمله می‌توان به منابع ذیل اشاره کرد: کتاب من شهد صفین مع علیّ من الأنصار از کلبی، [۹۸] «باب مناقب الأنصار» در صحیح بخاری، کتاب نسب الانصار از عبدالله بن محمد انصاری مشهور به ابن القداح، [۹۹] کتاب فضائل الانصار از ابی داوود صاحب سنن،[۱۰۰] کتاب فضائل الانصار از قاضی ابوالبختری،[۱۰۱] الاستبصار فی نسب الأنصار از ابن قدامه مقدسی، [۱۰۲] نزهة الابصار بفضائل الانصار از ابی الحسن بکری،[۱۰۳] جلاء الافکار فی مناقب الانصار از دباغ،[۱۰۴] مسارح الانظار فی انساب الانصار از سید جعفر اعرجی[۱۰۵] و تحفة الاخیار فی فضائل الانصار از نورالدین انصاری.[۱۰۶].[۱۰۷]

منابع

  1. اسماعیلی، مهران، مقاله «انصار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴

پانویس

  1. ↑ ترتیب‌ العین، ص۸۰۸؛ مقاییس‌ اللغه، ج ۵، ص۴۳۵؛ لسان‌ العرب، ج ۱۴، ص۱۶۰؛ «نصر».
  2. ↑ ترتیب العین، ص۵۹۱، «عون».
  3. ↑ الفروق اللغویه، ص۵۴۰.
  4. ↑ اسماعیلی، مهران، مقاله «انصار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص525.
  5. ↑ المستدرک، ج۲، ص۶۲۵ ـ ۶۲۶؛ السنن الکبری، ج ۸، ص۱۴۵؛ صحیح ابن حبان، ج ۱۴، ص۱۷۳.
  6. ↑ «کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما در دین یاری بجویند باید یاری کنید مگر در برابر گروهی که میان شما و آنان پیمانی است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره انفال، آیه 72.
  7. ↑ «و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه 74.
  8. ↑ المغازی، ج ۱، ص۱۱؛ الطبقات، ج ۲، ص۴.
  9. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۶.
  10. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۴۱.
  11. ↑ «کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما در دین یاری بجویند باید یاری کنید مگر در برابر گروهی که میان شما و آنان پیمانی است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره انفال، آیه 72.
  12. ↑ «و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه 74.
  13. ↑ «و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه ۷۴.
  14. ↑ سوره توبه، آیه ۱۰۰.
  15. ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۴۰؛ سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۱۱؛ سنن النسائی، ج ۲، ص۴۴.
  16. ↑ الطبقات، ج۲، ص۷۰؛ مسند احمد، ج ۵، ص۳۳۲؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص۱۸۹.
  17. ↑ «و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند و او برای آنان بوستان‌هایی فراهم آورده که جویبارها در بن آنها روان است، هماره در آن جاودانند، رستگاری سترگ، این است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.
  18. ↑ «خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.
  19. ↑ «و چون عیسی در آنان (آثار) کفر را دریافت گفت: یاران من به سوی خداوند کیانند؟» سوره آل عمران، آیه ۵۲.
  20. ↑ «ای مؤمنان! یاوران (دین) خدا باشید چنان که عیسی پسر مریم به حواریان گفت: چه کسانی در راه خداوند یاوران من خواهند بود؟ حواریان گفتند: ما یاوران (دین) خداوندیم و دسته‌ای از بنی اسرائیل ایمان آوردند و دسته‌ای کافر شدند و ما مؤمنان را در برابر دشمنانشان نیرومند کردیم و پیروز شدند» سوره صف، آیه ۱۴.
  21. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۱۵۱؛ الثقات، ج ۱، ص۲۲۴.
  22. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۸۹؛ اسدالغابه، ج۵، ص۳۰؛ الاصابه، ج ۶، ص۳۵۷.
  23. ↑ المغازی، ج ۱، ص۲۸۲.
  24. ↑ المغازی، ج ۱، ص۳۰۰.
  25. ↑ المغازی، ج ۱، ص۳۴۷.
  26. ↑ المغازی، ج ۲، ص۳۹۶.
  27. ↑ المغازی، ج ۲، ص۷۰۰.
  28. ↑ المغازی، ج ۳، ص۹۲۲.
  29. ↑ الاغانی، ج۴، ص۱۴۴؛ تاریخ دمشق، ج۲۸، ص۹۶؛ اسدالغابه، ج۲، ص۴.
  30. ↑ اسماعیلی، مهران، مقاله «انصار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص525-528.
  31. ↑ جامع‌البیان، مج ۶، ج ۱۰، ص۷۱.
  32. ↑ المغازی، ج ۱، ص۲۶۲؛ الطبقات، ج ۱، ص۳۸۹؛ تاریخ المدینه، ج ۱، ص۱۷۳ ـ ۱۷۵.
  33. ↑ الطبقات، ج ۳، ص۶، ۲۹۶.
  34. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۰۶؛ المعارف، ص۱۰۹؛ صبح الاعشی، ج ۶، ص۴۸.
  35. ↑ اسدالغابه، ج ۱، ص۱۵۸؛ الاصابه، ج ۱، ص۳۱۳؛ المعجم الکبیر، ج ۱، ص۲۷۶.
  36. ↑ «و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند و او برای آنان بوستان‌هایی فراهم آورده که جویبارها در بن آنها روان است، هماره در آن جاودانند، رستگاری سترگ، این است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.
  37. ↑ اسماعیلی، مهران، مقاله «انصار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص528-529.
  38. ↑ _۲۱. Ency clopedia of Islam Al - Ansar.
  39. ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۳۳؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۶.
  40. ↑ «ای مؤمنان! از دستاوردهای پاکیزه خود و آنچه ما از زمین برای شما بر می‌آوریم ببخشید و بر آن نباشید که از نامرغوب‌های آنها ببخشید در حالی که خود نیز آنها را جز با چشم‌پوشی نسبت به آنها نمی‌ستاندید؛ و بدانید که خداوند بی‌نیازی ستوده است» سوره بقره، آیه ۲۶۷.
  41. ↑ اسباب النزول، ص۵۶.
  42. ↑ الطبقات، ج ۱۳، ص۳۹۶.
  43. ↑ الطبقات،، ج ۳، ص۱۷۴.
  44. ↑ الطبقات،، ج ۳، ص۵۲۳.
  45. ↑ انساب الاشراف، ج ۱، ص۳۱۸.
  46. ↑ الطبقات، ج۱،ص۲۳۸؛ ج۳،ص۲۲؛ انساب‌الاشراف، ج ۱، ص۳۱۹.
  47. ↑ «و کسانی که پس از آن ایمان آورده و هجرت گزیده و همراه شما جهاد کرده‌اند از شمایند و در کتاب خداوند خویشاوندان (در ارث‌بری) نسبت به همدیگر (از دیگران) سزاوارترند؛ بی‌گمان خداوند به هر چیزی داناست» سوره انفال، آیه ۷۵.
  48. ↑ المغازی، ج۱، ص۵۸، ۲۱۵، ۶۴۹؛ ج۲، ص۷۱۰، ۸۲۰ ـ ۸۲۱، ۸۹۵، ۹۹۶.
  49. ↑ تاریخ المدینه، ج ۲، ص۴۸۹.
  50. ↑ «و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نیازمند باشند. و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره حشر، آیه ۹.
  51. ↑ الآحاد والمثانی، ج ۳، ص۳۹۳؛ المستدرک، ج ۴، ص۸۳.
  52. ↑ الطبقات، ج ۴، ص۱۸؛ المصنف، ج ۵، ص۳۸۰.
  53. ↑ تاریخ‌المدینه، ج ۲، ص۴۹۰.
  54. ↑ الطبقات، ج ۴، ص۲۶۰؛ تاریخ‌المدینه، ج ۱، ص۳۷۴ـ۳۵۱؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۶۰ ـ ۲۶۱.
  55. ↑ مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص۴۴۲.
  56. ↑ «آنان همان کسانند که می‌گویند: به آنان که نزد پیامبر خدایند چیزی ندهید تا (از کنار او) پراکنده شوند با آنکه گنجینه‌های آسمان‌ها و زمین از آن خداوند است امّا منافقان درنمی‌یابند» سوره منافقون، آیه ۷.
  57. ↑ «می‌گویند: چون به مدینه باز گردیم، فراپایه‌تر، فرومایه‌تر را از آنجا بیرون خواهد راند؛ با آنکه فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است امّا منافقان نمی‌دانند» سوره منافقون، آیه ۸.
  58. ↑ «ای مؤمنان! مبادا دارایی‌ها و فرزندانتان شما را از یاد خداوند باز دارد و آنان که چنین کنند زیانکارند» سوره منافقون، آیه ۹.
  59. ↑ «و از آنچه روزیتان کرده‌ایم (در راه خداوند) هزینه کنید پیش از آنکه مرگ هر یک از شما در رسد آنگاه بگوید: پروردگارا! چرا (مرگ) مرا تا زمانی نزدیک پس نیفکندی تا صدقه بدهم و از شایستگان باشم» سوره منافقون، آیه ۱۰.
  60. ↑ اسماعیلی، مهران، مقاله «انصار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص529.
  61. ↑ الطبقات، ج ۸، ص۱۶۳.
  62. ↑ الطبقات، ج ۱، ص۴۰۲.
  63. ↑ الطبقات، ج ۱، ص۳۶۰.
  64. ↑ الطبقات، ج ۱، ص۱۳۶، ۱۷۷.
  65. ↑ صحیح مسلم، ج۵، ص۱۷۸؛ سنن بیهقی، ج۹، ص۴۴.
  66. ↑ صحیح البخاری، ج ۵، ص۱۲۲؛ الارشاد، ج ۱، ص۱۴۶.
  67. ↑ صحیح البخاری، ج ۵، ص۱۲۲؛ الارشاد، ج ۱، ص۱۴۶.
  68. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۲۵۱.
  69. ↑ الآحاد والمثانی، ج ۲، ص۳۲۸؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص۳۷۱.
  70. ↑ صحیح البخاری، ج۳، ص۲۹۴؛ الاحاد والمثانی، ج۳، ص۳۶۴؛ السنن الکبری، ج ۵، ص۲۵۷.
  71. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۳۵۵.
  72. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۳۵۰.
  73. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۳، ۲۸۳، ۳۷۹.
  74. ↑ الطبقات، ج ۶، ص۱۱۰.
  75. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۳۶۸.
  76. ↑ اسماعیلی، مهران، مقاله «انصار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص532.
  77. ↑ شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۷، ص۲۲۳؛ الاحتجاج، ج۱، ص۹۴؛ المستدرک، ج ۳، ص۲۵۲؛ المعجم الکبیر، ج ۶، ص۱۶؛ الطبقات، ج ۳، ص۶۱۸.
  78. ↑ الاصابه، ج۱، ص۲۳۶؛ الاستیعاب، ج۴، ص۱۶۲۵؛ معرفة الصحابه، ج ۱، ص۴۷۰.
  79. ↑ انساب الاشراف، ج ۳، ص۳۰.
  80. ↑ تاریخ ابن خیاط، ص۱۳۸.
  81. ↑ اسد الغابه، ج ۲، ص۱۷۹.
  82. ↑ النهایه، ج ۵، ص۲۰۶؛ ج ۴، ص۷۲؛ الفایق، ج ۳، ص۳۷۱.
  83. ↑ تاریخ طبری، ج ۳، ص۱۵۳؛ البدایة والنهایه، ج ۷، ص۲۵۷؛ الکامل، ج ۳، ص۳۸۳.
  84. ↑ تاریخ المدینه، ج ۱، ص۲۷۰؛ تاریخ دمشق، ج ۵۹، ص۱۶۹.
  85. ↑ الامامة و السیاسه، ج ۱، ص۲۲۸.
  86. ↑ الاستیعاب، ج ۳، ص۱۴۲۱.
  87. ↑ تاریخ ابن خیاط، ص۱۸۲؛ تاریخ طبری، ج ۳، ص۳۵۹؛ تاریخ دمشق، ج ۵۸، ص۱۰۴.
  88. ↑ الاتحاف، ص۱۷۳ ـ ۱۷۴؛ وفاءالوفاء، ج۱، ص۱۳۱.
  89. ↑ الطبقات، ج۳، ص۵۰؛ تاریخ دمشق، ج۳۹، ص۳۵۰.
  90. ↑ تاریخ ابن‌خیاط، ص۱۸۳؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۳۷۹.
  91. ↑ تاریخ طبری، ج ۳، ص۵۴۳؛ التحفة اللطیفه، ج ۱، ص۴۶۰؛ تاریخ الاسلام، ج ۵، ص۳۱۷ ـ ۳۱۸.
  92. ↑ تاریخ جرجان، ص۱۷۳.
  93. ↑ الفهرست، ص۲۹.
  94. ↑ الطبقات، ج۷، ص۲۳۹؛ تاریخ بغداد، ج۶، ص۶.
  95. ↑ معجم ما استعجم، ج ۲، ص۶۵۶.
  96. ↑ صبح الاعشی، ج ۱، ص۳۷۲.
  97. ↑ فتح الباری، ج ۶، ص۳۹۰.
  98. ↑ الذریعه، ج ۲۲، ص۲۲۹.
  99. ↑ الطبقات، ج ۳، ص۵۱۳؛ تاریخ بغداد، ج ۱۰، ص۶۲.
  100. ↑ کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۷۴.
  101. ↑ الفهرست، ص۱۱۳؛ هدایة العارفین، ج ۲، ص۱۹۵.
  102. ↑ ایضاح المکنون، ج ۱، ص۷۰؛ هدیه‌العارفین، ج ۱، ص۴۵۹.
  103. ↑ ایضاح المکنون، ج۲، ص۶۳۴؛ هدیة العارفین، ج۲، ص۲۳۹.
  104. ↑ هدیة العارفین، ج ۱، ص۵۲۶.
  105. ↑ الذریعه، ج ۲۰، ص۳۷۶.
  106. ↑ معجم المؤلفین، ج ۱۳، ص۱۲۱.
  107. ↑ اسماعیلی، مهران، مقاله «انصار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص533.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=انصار_در_قرآن&oldid=1297373»