علل غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)

علل غیبت امام مهدی چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل اصلی	مهدویت

علل غیبت امام مهدی(ع) چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• فلسفه و علت غیبت امام مهدی(ع) چیست؟
• اسباب و علل غیبت امام مهدی(ع) در چه چیزهایی بوده است؟
• چرا امامی که باید بین مردم حضور داشته باشد و آنان را هدایت و رهبری کند غایب شده و در پنهانی زندگی می‌کند؟
• غیبت امام مهدی(ع) چه حکمت‌هایی دارد؟
• چرا امام مهدی(ع) غایب شد؟

پاسخ نخست

محمد جواد خراسانی

آیت‌‌الله محمد جواد خراسانی، در کتاب «مهدی منتظر» در این‌باره گفته است:

• «اولا، علت اصلی همان اراده و مشیت حق تعالی است که پیش از وجود او برای او چنین پیش‌بینی کرده هم‌چنان که برای هر پیغمبر و هر وصی پیغمبری طوری مخصوص در ولادتش و در دوران زندگیش و در روش و رفتارش قرار داده. ابراهیم به نحوی و موسی به‌نحوی و عیسی به‌نحوی و پیامبر خاتم (ص) به‌نحوی، البته هرکدام به‌نحوی که حکمت اقتضاء کرده، پس سؤال از علت اراده خدا بی‌جا و بی‌مورد است. وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاء وَ لَا يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ غَيْرُهُ ﴿لا يُسْأَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْأَلُونَ﴾

خدا آن‌چه بخواهد می‌کند و آن‌چه غیر او بخواهد نمی‌کند، (او سؤال نمی‌شود از آن چه می‌کند و مردم سؤال می‌شوند). و اگر راه سؤال در این‌گونه امور باز باشد سؤال را حد و حصری نخواهد بود، مانند آن‌که چرا پیامبران یکصد و بیست و چهار هزار باشند؟ چرا عمر فلان پیامبر کم و عمر نوح آن قدر زیاد؟ چرا قرآن یک مرتبه نازل نشد؟ چرا با تفسیر نازل نشد تا محتاج به مفسر و این‌همه اختلاف مفسرین نباشد؟ چرا خود پیامبر جمع‌آوری نفرمود؟ و غیر ذلک که برای هر چیز می‌توان راه سؤال از علت باز کرد.

بلی سؤال از حکمت مانعی ندارد، اما جواب هم لازم ندارد، زیرا که وجه حکمت لازم نیست که بر همه معلوم باشد. ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ﴾ "چنین نیست که خداوند شما را بر غیب مطلع سازد".

• ثانیا، علت و سبب ظاهری برای غیبت هست و منحصر در تقیه و خوف نیست تا آن سه اشکال لازم آید. آری در طی اخبار یکی از علل را خوف شمرده‌اند، خصم مغرض همان را مستمسک کرده و به خیال خود اشکال بزرگی به دست آورده، با این‌که بالفرض اگر علت منحصر به خوف هم باشد هیچ اشکال لازم نمی‌آید».

پاسخ‌های دیگر

 با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:  

۱. آیت‌‌الله حکیم؛

سید منذر حکیم آیت‌الله سید منذر حکیم، در مقاله «غیبت حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «در نگاه اهل بیت(ع) غیبت حضرت مهدی(ع) از اسرار الهی است که تمام اسلام حکمت آن بر بندگان پوشیده است و تنها بعد از ظهور آشکار می‌شود. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود:" يَا جَابِرُ إِنَّ هَذَا اَلْأَمْرَ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اَللَّهِ مَطْوِيٌّ عَنْ عِبَادِهِ". امام صادق(ع) فرموده است: " إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا اَلْأَمْرِ غَيْبَةً لاَ بُدَّ مِنْهَا يَرْتَابُ فِيهَا كُلُّ مُبْطِلٍ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ جُعِلْتُ فِدَاكَ؟ قَالَ(ع) اَلْأَمْرُ لاَ يُؤْذَنُ لِي فِي كَشْفِهِ لَكُمْ قُلْتُ فَمَا وَجْهُ اَلْحِكْمَةِ فِي غَيْبَتِهِ؟ قَالَ(ع) وَجْهُ اَلْحِكْمَةِ فِي غَيْبَتِهِ- وَجْهُ اَلْحِكْمَةِ فِي غَيْبَاتِ مَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ حُجَجِ اَللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ إِنَّ وَجْهَ اَلْحِكْمَةِ فِي ذَلِكَ لاَ يَنْكَشِفُ إِلاَّ بَعْدَ ظُهُورِهِ كَمَا لَمْ يَنْكَشِفْ وَجْهُ اَلْحِكْمَةِ لِمَا أَتَاهُ اَلْخَضِرُ(ع) مِنْ خَرْقِ اَلسَّفِينَةِ وَ قَتْلِ اَلْغُلاَمِ وَ إِقَامَةِ اَلْجِدَارِ لِمُوسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِلَى وَقْتِ اِفْتِرَاقِهِمَا ". از آن‌جا که در برخی روایات به بخشی از علل غیبت اشاره شده است، می‌توان نتیجه گرفت مراد این دو روایت آن است که تمام اسرار غیبت طولانی امام عصر(ع) تنها پس از ظهور، کشف یا قابل تبیین می‌شود. بر اساس روایات اهل بیت(ع) و بخشی از حکمت‌های غیبت عبارتند از: آزمایش انسان‌ها: در برخی از روایات، حکمت غیبت حضرت مهدی (ع)، آزمایش مردم و جدا شدن انسان‌های صالح از ناصالح بیان شده است. امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) فرمود: "أَمَا وَ اَللَّهِ لَأُقْتَلَنَّ أَنَا وَ اِبْنَايَ هَذَانِ وَ لَيَبْعَثَنَّ اَللَّهُ رَجُلاً مِنْ وُلْدِي فِي آخِرِ اَلزَّمَانِ يُطَالِبُ بِدِمَائِنَا، وَ لَيَغِيبَنَّ عَنْهُمْ تَمَيُّزاً لِأَهْلِ اَلضَّلاَلِ حَتَّى يَقُولَ اَلْقَائِلُ : مَا لِلَّهِ فِي آلِ مُحَمَّدٍ(ع) حَاجَةٌ ". امام حسين(ع) نیز فرموده است: " لَهُ غَيْبَةٌ يَرْتَدُّ فِيهَا أَقْوَامٌ وَ يَثْبُتُ فِيهَا عَلَى اَلدِّينِ آخَرُونَ فَيُؤْذَوْنَ وَ يُقَالُ لَهُمْ ﴿ مَتىٰ هٰذَا اَلْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ﴾ أَما إِنَّ اَلصَّابِرَ فِي غَيْبَتِهِ عَلَى اَلْأَذَى وَ اَلتَّكْذِيبِ بِمَنْزِلَةِ اَلْمُجَاهِدِ بِالسَّيْفِ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اَللَّهِ (ص)". امام صادق(ع) فرمود: " غَيْرَ أَنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ أَنْ يَمْتَحِنَ اَلشِّيعَةَ ". امام هفتم موسی بن جعفر(ع) در این باره می‌فرماید:" إِنَّمَا هِيَ مِحْنَةٌ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اِمْتَحَنَ بِهَا خَلْقَهُ " ستم پیشه بودن انسان‌ها: امیر مؤمنان علی(ع) در مسجد کوفه فرمود: " اِعْلَمُوا أَنَّ اَلْأَرْضَ لاَ تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ لَكِنَّ اَللَّهَ سَيُعَمِّي خَلْقَهُ عَنْهَا بِظُلْمِهِمْ وَ جَورهم و إسرافِهُم عَلى أَنفُسِهِم ". پس وجود امام هدایت‌گر مسلّم است، ولی حضورش در میان مردم باید به دست خود مردم تضمين گردد؛ مردم وظیفه دارند. وی را به طور کامل از گزند دشمنان حفظ کنند، و غیبت او معلول ستم کاری و اسراف بندگان است. عدم بیعت امام با طاغوت‌ها: در برخی روایات آمده است: حضرت مهدی (ع) با غیبت، از یوغ بیعت با طاغوت‌های زمان آزاد می‌شود و در برابر حاکمان هیچ تعهدی ندارد. این امر سبب می شود در زمان قیام آزادانه بکوشد و با هیچ حاکمی پیمان نبسته باشد، زیرا امامان(ع) به تعهدهای خود پای‌بندند و اجازه نقض پیمان ندارند. دیگر امامان ناگزیر بودند حکومت‌ها را به رسمیت بشناسند، ولی امام(ع) وظیفه ای به نام "تقیه" ندارد. به همین جهت، با طاغوت‌های زمان خویش بیعت نمی‌کند. بی‌تردید، اگر غیبت نباشد این امر تحقق نمی‌یابد. امام حسن مجتبی(ع) در این باره فرمود: " مَا مِنَّا أَحَدٌ إِلاَّ وَ يَقَعُ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ إِلاَّ اَلْقَائِمُ اَلَّذِي يُصَلِّي خَلْفَهُ عِيسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُخْفِي وِلاَدَتَهُ وَ يُغَيِّبُ شَخْصَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ إِذَا خَرَجَ ذَلِكَ اَلتَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ أَخِيَ اَلْحُسَيْنِ" هم چنین حضرت مهدی (ع) در توقیعی که به وسیله محمد بن عثمان عمری به اسحاق بن یعقوب رسید، می‌فرماید:" وَ اَمّا عِلَّةُ ما وَقَعَ مِنَ الْغَيْبَةِ فَاِنَّ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ ﴿ يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتَسْألُوا عَنْ أشْـياءَ اِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾ إنَّهُ لَمْ يَكُنْ اَحَـدٌ مِنْ آبائي(ع) إلاّ وَ قَـدْ وَقَعَـتْ فى عُنُقِهِ بَيْـعَةٌ لِطاغِيَةِ زَمـانِهِ وَ إنّى أخْـرُجُ حينَ أخْرُجُ وَ لا بَيْعَةَ لِأحَـدٍ مِنَ الطَّواغِيتِ فِی عُنُقى؛ " حفظ جان حضرت مهدی (ع): خداوند با غیبت، امام دوازدهم(ع) را از شر دشمنان حفظ می‌کند. اگر حضرت مهدی (ع) غایب نمی‌شدند، معتمد عباسی وی را مانند پدران بزرگوارش به شهادت می‌رساند و زمین از حجت خداوند خالی می‌شد. امام صادق(ع) فرمودند: " إِنَّ لِلْقَائِمِ غَيْبَةً قَبْلَ أَنْ يَقُومَ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ؟ قَالَ: يَخَافُ ". شیخ طوسی بعد از ذکر روایاتی، درباره فلسفه غیبت می‌نویسد: "آنچه در اخبار حکمت و فلسفه غیبت شمرده شده، مانند: "امتحان شیعه"، "صعوبة الأمر عليهم" و "اختِبارِهِم للصَّبر علیه" حکمت و فلسفه غیبت نیست، بلکه نتیجه آن است؛ سبب و فلسفه غیبت، همان ترس از کشته شدن حضرت مهدی (ع) به وسیله دشمنان است. تحقق آمادگی جهانی برای قیام حضرت مهدی (ع): برای ظهور امام عصر(ع) و تحقق نجات بشر و چیرگی اسلام بر همه دین‌ها، زمینه و آمادگی جهانی لازم است. بنابراین، با توجه به عدم آمادگی جهان،غیبت آن حضرت ضرورت دارد. فراهم آمدن تمام یاران: برخی از باران مؤمن، صدیق و شایسته جانبازی در زیر پرچم حضرت مهدی (ع)، از پدران کافر به دنیا می‌آیند. امام باید تا فراهم آمدن تمام یارانش انتظار بکشد آشکار شدن ناتوانی همه مکاتب مدعی اصلاح و عدالت: باید نادرستی این ادعاها روشن گردد، تا کسی نگوید: اگر من به قدرت می‎رسیدم همچون حضرت مهدی (ع) عدل گستری می‌کردم. جمع روایات ناظر به فلسفه غیبت حضرت مهدی (ع): گذشته از نخستین روایت که تمام فلسفه و علت کامل غیبت را رازی الهی قلمداد کرده است، حکمت‌های غیبت به دو دسته قابل تقسیم است: حکمت‌هایی که به امام(ع) باز می‌گردد؛ مانند: "حفظ جان او از گزند دشمنان"، "آزاد بودن او از هر گونه پیمان با ستمکاران" و "آماده شدن شرایط جهانی غیر وابسته به اختیار و خواست مردم". حکمت‌هایی که به مردم باز می‌گردد؛ مانند: "ستم پیشه بودن انسان‌ها"، "آزمایش مردم"، "رشد مؤمنان و تقویت ایمان آنان"، "روشن شدن ناتوانی مکاتب بشری مدعی اصلاح و عدالت" و "حفظ روحیه ظلم ستیزی مردم مسلمان". چنان که گذشت، شیخ طوسی یگانه دلیل غیبت را حفظ جان امام(ع) می‌داند. بنابراین، علت‌ها و حکمت‌های دیگر باید جنبی به شمار آید و در کنار علت اصلی تفسیر گردد. از سوی دیگر، بر اساس این گفتار شیخ طوسی، شبهه‌ای رخ می‌نماید: با آن که معصومان (ع) شجاع‌ترین انسان‌هایند، چرا امام(ع) از قتل می‌هراسد؟ در پاسخ باید یادآور شد، امام عصر(ع) با توجه به نقش ویژه‌اش در آینده جهان، باید از گزند حوادث مصون ماند، تا اهداف بزرگ تمام انبيا تحقق یابد. پس هراس از نابودی واپسین ذخیره خداوند وعدم تحقق اهداف پیامبران سبب غیبت است، نه هراس از مرگ. ممکن است گفته شود، امام عصر(ع) می‌تواند در جامعه حضور داشته باشد و حتی در ظاهر با دشمنانش پیمان سکوت امضا کند، ولی با فرا رسیدن زمان موعود، پیمان خویش را نادیده گیرد و تیغ از نیام برآورد. این سخن با روش امامان(ع) و ناسازگار است. حضرت مهدی (ع) بر اساس اصول اخلاقی و ارزشی حرکت می‌کند و با فرض لزوم مبارزه با ستم، امضای پیمان سکوت در برابر ستمگران به معنای زیر پا نهادن اصول اخلاقی پذیرفته شده الهی است. بنابراین، امام عصر(ع) بافرض عدمغیبت یا کشته می‌شود و یا باید تعهد عملی قیام سپارد که خود مردود است. زیرا این تعهد قابلیت اجرایی شدن ندارد. بنابراین امام چنین تعهير غیرعملی نمی‌سپارد پس برای اینکه چنین تعهدی نسپارد، در غیبت به سر می‌برد. پس یگانه راه نجات همان غیبت و حضور در پشت صحنه خواهد بود».

۲. حجت الاسلام و المسلمین محمدی اشتهاردی؛

محمد محمدی اشتهاردی حجت الاسلام و المسلمین محمد محمدی اشتهاردی، در کتاب «حضرت مهدی فروغ تابان ولایت» در این‌باره گفته است: «وضع زمان و عدم پذیرش مردم باعث شد که امام زمان (ع) از نظرها پنهان گردد، این پنهانی که از آن به عنوان غیبت یاد می‌شود تا زمانی که مردم آماده شوند و شرایط ظهور مهیا گردد، ادامه دارد. ولی طبیعی است که وقتی امام مردم غایب شد، مردم را به حال خود نمی‌گذارد، بلکه افرادی را بین خود و مردم واسطه قرار می‌دهد، وظیفه مردم هم این است که با کنجکاوی دقیق این افراد را بشناسند و تکلیف خود را از آنها بگیرند. بر همین اساس پس از آنکه امام زمان (ع) در سال ۲۶۰، هنگام رحلت پدر بزرگوارشان، از نظرها پنهان شدند (و غیبت صغری بوجود آمد) تا نیمه شعبان سال ۳۲۹، چهار تن از فقهای ربانی به ترتیب زیر از جانب آن حضرت تعیین شده و واسطه بین آن حضرت و مردم شدند: عثمان بن سعید که در سال ۳۰۰ هجری وفات کرد. محمد بن عثمان که پنج سال عهده‌دار نیابت خاص بود و در سال ۳۰۵ درگذشت. حسین بن روح نوبختی که در شعبان سال ۳۲۶ وفات کرد. علی بن محمد سمری که در نیمه شعبان سال ۳۲۹ از دنیا رفت و امام به او دستور داد که دیگر کسی را جانشین خود نکند. از این وقت به بعد دوران غیبت کبری (طولانی) آغاز شد. . غیبت کبری که از نیمه شعبان سال ۳۲۹ شروع شد، تا هنگام ظهور حضرت مهدی (ع) ادامه دارد».

۲. حجت الاسلام و المسلمین قرائتی؛

محسن قرائتی حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی در دو کتاب «جهت‌نما» و «شرایط ظهور از دیدگاه قرآن کریم» در این‌باره گفته است: «این مسأله را با یک مثال توضیح می‌دهم: اگر مسئولان اداره برق در منطقه‌ای لامپی را نصب کردند؛ ولی مردم آن را شکستند و مسؤولان لامپ دوم و سوم تا یازدهم را نصب کنند؛ ولی باز هم مردم تمام یازده لامپ را در چند مرحله بشکنند؛ این کار آن‌ها نشان می‌دهد که قدر نور را نمی‌دانند؛ بنابراین باید با سعی و تلاش خود نوری کم؛ ولی با هزینه‌ای سنگین تهیه کنند تا شاید ارزش واقعی برق پی ببرند. ماجرای امام زمان نیز هم این گونه است. خداوند برای مردم یازده چراغ هدایت و امام معین کرد و احادیث فراوان از زبان مبارک پیامبر، نام و مشخصات آن‌ها را بیان نمود؛ ولی تمام یازده امام را یا با زهر یا با شمشیر به شهادت رساندند. خداوند نیز دوازدهمین چراغ هدایت را در پس پرده غیب نگاه داشت تا زمانی که جامعه، انواع حکومت‌ها را تجربه کند و به این باور برسد که هیچ گروهی با شعارها و انواع سیاست‌های گوناگون، توان ایجاد و گسترش عدالت واقعی را ندارد و در نتیجه مردم آن چنان به ستوه آیند که تشنه واقعی برقراری عدالت و عاشق مردی الهی بشوند تا با رهبری او، همه باطل‌ها و مستکبرین از بین بروند و بندگان صالح خدا به قدرت برسند. آری؛ درک حکومت مهدی(ع) و گسترش عدالت نیازمند زمینه‌سازی است». در احادیث گوناگون، علت عدم درک محضر امام زمان(ع) بیان شده است؛ از جمله آن که خود ایشان ارتکاب گناه را سبب این امر معرفی کرده و فرموده اند: " فَمَا يَحْبِسُنَا عَنْهُمْ‏ إِلَّا مَا يَتَّصِلُ‏ بِنَا مِمَّا نَكْرَهُهُ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏". این سخن با صراحت می‌گوید که به سبب اعمال زشتی که انجام داده‌ایم، توفیق درک ظهور را پیدا نمی‌کنیم. هم چنین وقتی از امام صادق(ع) سؤال می‌کنند که چرا امام زمان(ع) غایب می‌شود، آمده است: ایشان به گردن خود اشاره می‌کردند؛ کنایه از این که اگر بیاید، کشته می‌شود. بنابراین، از مجموع این روایات به دست می‌آید که علت غیبت امام دوازدهم، عدم آمادگی مردم برای پذیرش رهبری امام زمان(ع) است. خداوند آن حضرت را برای زمان مناسب ذخیره فرموده است، تا زمانی که رشد و فرهنگ مردم به جایی برسد که بتوانند نور امامت را درک و از آن بهره‌گیری کنند».

۳. حجت الاسلام و المسلمین دکتر طاهری؛

حبیب‌الله طاهری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حبیب‌الله طاهری در کتاب «سیمای آفتاب» در این‌باره گفته‌است: «هر چیزی در این عالم از جمله غیبت امام عصر(ع) بی‌علت و بدون فسلفه نیست، چرا که خدای حیکم کار عبث و بیهوده انجام نمی‌دهد، لکن آن علت برای ما به تفصیل و روشن نیست. چنانکه عبدالله بن فضل هاشمی می‌گوید: امام صادق(ع) فرمود: حضرت صاحب الامرد ناگزیر غیبتی خواهد داشت، به طوریکه گمراهان در شک واقع می‌شوند، عرض کردم چرا؟ فرمود: مأموذون نیستم علتش را بیان کنم، گفتم: حکمتش چیست؟ فرمود: همان حکمتی که در غیبت حجت‌های گذشته وجود داشت در غیبت آن جناب نیز وجود دارد، اما حکمتش ظاهر نمی‌شود، مگر بعد از ظهور او، چنانکه حکمت سوراخ کردن کشتی و کشتن جوان و اصلاح دیوار به دست حضرت خضر(ع) برای حضرت موسی(ع) آشکار نشد، جز هنگامی که می‌خواستند از هم جدا شوند. ای پسر فضل موضوع غیبت سری است از اسرا خدا و غیبی است از غیوب الهی، چون خدا را حکیم می‌دانیم باید اعتراف کنیم که کارهایش از روی حکمت صادر می‌شود، گرچه تفصیلش برای ما مجهول باشد. از این حدیث شریف به خوبی استفاده می‌شود که علت اصلی غیبت جزء اسرار الهی است و جز ائمه اطهار (ع) کسی نمی‌داند، آنها هم مأذون به بازگو کردن آن نبودند، ولی در برخی روایات بعضی از حکمت‌های آن بیان شده که ذیلاً به اختصار به آنها اشاره می‌شود. آزمایش و امتحان: در اثر غیبت طولانی، گروهی که ایمان کافی ندارند باطنشان ظاهر می‌شود و کسانی که ایمان در اعماق دلشان ریشه کرده و به واسطه انتظار فرج، صبر بر شدائد و ایمان بر غیب ارزششان معلوم می‌شود و به درجاتی از ثواب نایل می‌شوند. موسی بن جعفر(ع) فرمود: "هنگامی که پنجمین فرزند امام هفتم غایب شد مواظب دین خود باشید، مبادا کسی شما را از دین خارج کند. ای پسرک من! برای صاحب الأمر ناچار غیبتی خواهد بود، به طوری‌که گروهی از مؤمنین از عقیده بر می‌گردند. خدا به وسیله غیبت بندگانش را امتحان می‌کند". بیعت نکردن با ستمگران: یکی از فواید و حکمتی که برای غیبت آن حضرت در روایات نقل شده، موضوع محفوظ ماندن از معاهده و بیعت با ستمکاران است چون زمان ظهور حضرت، بیعت احدی بر عهده او نیست و او با احدی پیمان عدم تعرض نبسته است تا در حین قیام نتواند علیه آن شخص قیام کند و یا گفته شود که آن حضرت پیمان شکسته است. حسن بن فضال می‌گوید: علی بن موسی الرضا(ع) فرمود: گویا شیعیانم را می‌بینم که هنگام مرگ سومین فرزندم (امام عسکری(ع)) در جستجوی امام خود همه جا را می‌گردند، اما او را نمی‌یابند. عرض کردم برای چه یابن رسول الله؟ فرمود: برای اینکه امامشان غایب می‌شود، عرض کردم چرا غایب می‌شود؟ فرمود: برای اینکه وقتی با شمشیر قیام کرد، بیعت احدی در گردنش نباشد. حضرت صاحب الامر در ضمن توقیعی که در پاسخ به سؤالات اسحق بن یعقوب صادر کرده است، چنین فرمود: "لَمْ‏ يَكُنْ‏ أَحَدٌ مِنْ‏ آبَائِي‏ إِلَّا وَ قَدْ وَقَعَتْ‏ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ وَ إِنِّي أَخْرُجُ حِينَ أَخْرُجُ وَ لَا بَيْعَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الطَّوَاغِيتِ فِي عُنُقِي" نجات از قتل: یکی از حکمت‌ها، موضوع نجات از قتل معرفی شد، چون دستگاه حاکم به شدت در تعقیب و جستجوی آن حضرت بود تا او را به چنگ آورده و به قتل برساند، چاره‌ای جز غیبت و دوری از دسترسی بودن آنها نبود. زراره از امام باقر(ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: قائم باید غایب شود، عرض کردم چرا؟ فرمود: از کشته شدن می‌ترسد.... چنانکه در تاریخ آمده، معتمد عباسی، (خلیفه دوران امام عسکری(ع) و کودکی امام مهدی (ع) در تلاش بود که به هر قیمتی شده، حضرت مهدی را پیدا کرده و از بین ببرد، لذا پیوسته عمال و کارگزاران او به خانه امام عسکری یورش می‌بردند تا شاید به نیت پلیدشان جامعه عمل بپوشانند، اما هر دفعه خداوند متعال به طرقی امام را از شر این شیطان صفتان نجات می‌داد، تا اینکه سرانجام در یکی از حساسترین آن یورش‌ها (که بی‌دینان چند گامی بیش با حجت فاصله نداشتند) مهدی (ع) از چشم آنان و دیگر مردم پنهان شد و به این ترتیب، غیبت صاحب الامر آغاز گشت. بنابراین، حداقل یکی از اسباب غیبت همین سوء نیت و قصد قتل آن امام همام بود که باعث غیبت او شد. قدر شناسی: انسان عموماً نهادش بر این استوار است که تا هنگامی که به فراق چیزی مبتلا نشود، آن را ارج نمی‌نهد و تا مدتها سر آب‌ها او را به خود مشغول نسازند، به چشمه حیات، عنایت چندانی ندارد. پنهانی امام عصر نیز از این قبیل است که پس از آن‌ همه قدرناشناسی‌هایی که نسبت به اجدادشان (ع) روا داشتند (آنچنانکه گروهی تکذیبشان کردند و دسته‌ای به قتلشان همت گماشتند) از میان آدمیان رخ بر تافت و این چنین سرود که: حال که یازده گوهر گرانبها را در هم شکستید، به حرمان آخرینشان گرفتار آیید، تا تنگنای ظلمت ناشی از فراق این چشمه آفتاب، شما را بر آن دارد که به هنگام ظهورش از آن گوهر شبچراغ نور فراوان برگیرید. آمادگی پذیرش: برای تحقق یک انقلاب همه جانبه در سطح جهان تنها وجود یک رهبر شایسته کافی نیست، بلکه آمادگی عمومی نیز لازم است و متاسفانه دنیا هنوز آماده پذیرش حکومت حضرت مهدی (ع) نشده است، زیرا صرف اینکه ظلم و ستم عالم را فراگرفته کافی نیست که امام ظهور کند، چرا که ظلم یکی از اسباب آمادگی مردم است و یقیناً هر گاه چنان آمادگی فراهم آید، ظهور نیز قطعی و حتمی خواهد شد: در توضیح مطلب فوق به صورت کلی و اجمال گفته شد باید بگویم که: باید توجه داشت که برنامه قیام و انقلاب حضرت مهدی (ع) همانند برنامه قیام همه پیامبران الهی، از راه بهره‌گیری از وسائل و اسباب طبیعی انجام می‌گیرد و هیچ‌گاه اعجاز اساس آن را تشکیل نمی‌دهد. معجزات جنبه استثنایی دارند و در روند برنامه‌های اصلاحی رهبر آسمانی، جز در موارد استثنایی، دخالت نخواهد داشت. به همین دلیل، همه انبیا از سلاح روز، تربیت افراد لایق، مشورت‌های لازم، طرح نقشه‌های مؤثر، تاکتیک‌های نظامی حساب شده و خلاصه فراهم ساختن هر گونه امکان مادی و معنوی برای پیشبرد هدفشان استفاده می‌کردند و در انتظار این نمی‌نشستند که هر روز معجزه‌ای واقع شود و دشمن یک گام عقب‌نشینی کند و یا دوستان در پرتو اعجاز هر روز در مسیر تکامل گامی بردارند. بنابراین، اجرای طرح حکومت حق و عدالت در سطح جهانی نیز باید استفاده از وسایل مادی و معنوی لازم، تحقق پذیرد و اعجاز تنها در موارد استثنایی است. به تعبیر دیگر، حضرت مهدی (ع) آئینی و مذاهب جدیدی با خود نمی‌آورد، بلکه او طرح‌های انقلابی اجرا نشده الهی رابه مورد اجرا می‌گذارد، رسالت او تنها ابلاغ وا نذار و تعلیم و تربیت و توصیه و تذکر نیست، بلکه اجرای همه اصولی است که به ظلم و ستم و تبعیض، در سایه علم و ایمان پایان می‌بخشد. مسلماً اجرای این طرح بدون آمادگی یا آمادگی‌ها ممکن نیست. با توجه به مطلب اول (که آمادگی لازم است) حداقل چند نوع آمادگی لازم است تا آن حضرت ظهور کند و طرح حکومت حق و عدل را ارائه نماید وگرنه بدون چنین آمادگی‌ها امام مثمر ثمر نخواهد بود؛ یعنی همانند اجداد طاهرش (ع) موفق به اجرای طرح‌های خود نخواهد شد، و آن آمادگی‌ها عبارتند از: آمادگی روانی: مردم جهان باید به قدر کافی تلخی این وضع نابسامان و بی‌عدالتی‌ها را درک کنند. باید نارسایی و ضعف قوانین بشری را برای اجرای عدالت اجتماعی لمس کنند. باید این حقیقت را بیابند که تنها در سایه اصول و پیوندهای مادی و ضمانت اجرایی موجود و مقررات خود ساخته انسان‌ها مشکل جهان حل نمی‌شود، بلکه مشکلات هر روز متراکم‌تر و به گونه کلاف سر درگمی پیچیده‌تر می‌شود. مردم جهان باید احساس کنند که بحران‌های کنونی زائیده نظامات کنونی است و این نظامات را حل بحران‌ها عاجزند. باید درک کنند که برای رسیدن به این هدف بزرگ، اصول و نظام‌های تازه لازم است که متکی به ارزش‌های انسانی، ایمان، عواطف بشری و اخلاق باشد، نه اینکه تنها بر اصول خشک، بی‌روح و نارسای مادی استوار باشد. مردم جهان باید به این حد از رشد اجتماعی برسند که بفهمند پیشرفت تکنولوژی الزاماً به معنای پیشرفت بشریت و تأمین خوشبختی انسانها نیست، بلکه تکنولوژی پیشرفته تنها در صورتی ضامن نیک‌بختی و سعادت است که زیر چتر یک سلسله اصول معنوی و انسانی استوار یابد، و گرنه همانگونه که بارها دیده‌ایم، بلا آفرین بوده و مایه ویرانگری است. مردم جهان باید بدانند، صنایع اگر به صورت بتی در آیند، بر حجم مشکلات کنونی می‌افزایند و به ابعاد ویرانی و ضایعات جنگ‌ها وسعت می‌بخشند. بالأخره، مردم جهان باید تشنه شوند تا تشنه نشوند به سراغ چشمه‌های آب نمی‌روند. به تعبیر دیگر، تا در مردم جهان تقاضایی نباشد، عرصه هر نوع برنامه اصلاحی مفید و مؤثر نخواهد بود، چرا که قانون، عرضه و تقاضا، بیش از آنچه در مسائل اقتصادی مورد توجه باشد، باید در مسائل اجتماعی مورد توجه قرارگیرد. آمادگی فرهنگی و صنعتی: بر هیچ عاقلی مخفی نیست که گردآوردن تمام مردم جهان در زیر یک پرچم و کوتاه ساختن دست زورمندان و قلدران در همه جاه و گستردن تعلیم و تربیت در آخرین حد امکان در همه سطوح، و تفهیم کامل دین مسأله که اختلاف زبان، نژاد، منطقه جغرافیائی و مانند آنها، دلیل بر این نیست که مردم جهان نتوانند همانند برادران در یک خانواده، زندگی کنند و در صلح و برادری و عدالت زیست نمایند.به هر حال، فراهم ساختن یک اقتصاد سالم و کافی برای همه انسان‌ها، نیاز به رشد فرهنگی و بالا رفتن سطح دانش بشری از یک سو و تکامل وسائل صنعتی از سوی دیگر دارد، وسائلی که بتواند پیوند سریع و نزدیک و دائمی میان تمام نقاط جهان برقرارسازد، که آن هم بدون گذشت زمان ممکن نیست. چگونه ممکن است در صورت کندی ارتباطات، یک حکومت به وضع همه جهان رسیدگی کند؟ چگونه می‌توان با وسایلی که فرستادن یک پیام با آن، به نقاط دور افتاده جهان یک یا چند سال وقت لازم دارد، دنیا را اداره کرد؟ از روایاتی که شکل زندگی مردم جهان را در عصر قیام حضرت مهدی (ع) ترسیم می‌کند، استفاده می‌شود که پیشرفت تکنولوژی و صنعت، مخصوصاً صنایع حمل و نقل و ارتباطی، در آن عصر چنان خواهد بود که قاره‌های بزرگ جهان عملاً به صورت چند شهر نزدیک به هم در می‌آیند و شرق و غرب حتی حکم یک خانه را پیدا می‌کنند و مشکل زمان و مکان به کلی حل می‌شود. آمادگی از حیث یک نیروی ضربتی انقلابی: سرانجام، لازم است گروهی هر چند که دراقلیت باشند، در این جهان پرورش یابند که هسته اصلی ارتش انقلابی آن مصلح بزرگ را تشکیل دهند. باید در میان این جهنم‌ سوزان، گل‌هایی برویند تا مقدمه گلستانی شوند. باید در این شور زار نهال‌هایی تربیت شوند تا پیام‌آور بهار برای دیگران باشند، باید افرادی شجاع، فوق العاده آگاه دلسوز، فداکار و جانباز برای این کار تربیت شوند، هر چند نسل‌هایی برای این منظور یکی پس از دیگری بگذرند تا ذخایر اصلی آشکار شود و عناصر اصلی انقلاب فراهم آید که این نیز زمان می‌خواهد. به هر حال، اینها حکمت‌ها و فواید غیبت بود که برشمردیم و تا غیبت انجام نگیرد، این فواید و حکمتها حاصل نمی‌شوند. ما مدعی نیستم که حکمت‌ها و فواید غیبت منحصر در همین‌هاست، چرا که ممکن است علل و اسباب دیگری هم داشته باشد، ولی مشهور همین‌ها هستند، گرچه فسلفه اصلی آن برای ما روشن نباشد».

سید جعفر موسوی‌نسب

حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است:

«هر چیزی در این عالم از جمله غیبت امام زمان (ع) بدون علّت و فلسفه نیست. چون کار خداوند متعال عبث و بیهوده نیست، لکن بعضی از امور علّتش برای ما بیان شده و برخی امور بیان نشده، و غیبت حضرت از مسائلی است که علّت آن بر ما مخفی است ولی در برخی روایات حکمت غیبت برای ما بیان شده است. که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

۱. آزمایش و امتحان مردم: موسی بن جعفر (ع) فرموده است هنگامی که پنجمین فرزند امام هفتم غایب شد مواظب دین خود باشید، مبادا کسی شما را از دین خارج کند، ای پسرک من! برای صاحب الامر ناچار غیبتی خواهد بود، بطوری که گروهی از مؤمنین از عقیده خود برمی‌گردند و خداوند به وسیله غیبت بندگانش را امتحان می‌کند.

۲. نجات از قتل آن حضرت: چنانچه در تاریخ آمده است معتمد عبّاسی که خلیفه دوران امام حسن عسکری و دوران تولّد و کودکی امام زمان (ع) بوده است، سخت در تلاش بوده است که به هر قیمتی شده حضرت مهدی را پیدا کرده و از بین ببرد، لذا عمّال و کارگزاران او پیوسته به منزل امام عسکری (ع) یورش می‌بردند تا شاید بر نیت پلیدشان جامه عمل بپوشانند، امّا خداوند متعال او را محافظت کرد.

و زراره از امام باقر (ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: قائم باید غایب شود، زراره سؤال می‌کند چرا؟ حضرت می‌فرمایند: جهت نجات از قتل.

۳. بیعت نکردن با ستمکاران: زمان ظهور حضرت مهدی (ع) بیعت با احدی بر عهده حضرت نیست و او با هیچ‌کس پیمان عدم تعرّض نبسته است تا در حین قیام مانع باشد که علیه کسی قیام کند، و یا گفته شود پیمانی شکسته شده است.

در روایتی حسن ابن فضال می‌گوید: علی بن موسی الرضا (ع) فرمود: شیعیانم را می‌بینم که در زمان شهادت سوّمین فرزندم امام عسکری در جستجوی امام خود همه جا را می‌گردند، امّا او را نمی‌یابند، عرض کردم برای چه ای پسر رسول خدا؟ فرمود: برای اینکه امامشان غایب می‌شود. عرض کردم: چرا غایب می‌شود؟ فرمود: برای اینکه وقتی قیام کرد بیعت هیچ‌کس بر گردنش نباشد.

۴. تنبّه مردم به نعمت امام: بهترین راه تنبّه انسان آن است که نعمت از او گرفته شود و گرفتن نعمت موجب بیداری انسان است، از غفلت و چه نعمتی عظیم‌تر و با برکت‌تر از وجود پیامبر و معصومین (ع) که در طول ۲۷۳ سال از آغاز بعثت نبی اکرم (ص) تا شهادت امام حسن عسکری (ع) این نعمت در بین مردم بود ولی مردم ناسپاسی کردند و خداوند این نعمت را از بشریت گرفت؛ اگر مردم آن زمان قدرشناس بودند و ارزش نعمت را درک می‌کردند، امروز ما در فراق و هجران بسر نمی‌بردیم.

مروان انباری می‌گوید: امام ابو جعفر (ع) فرمود: اگر خداوند حضور ما را در نزد مردمی کراهت داشته باشد، ما را از آنان جدا می‌کند.

این چند قسم برخی از حکمت‌هایی بود که غیبت حضرت را برای ما روشن می‌سازد، امّا علّت اصلی قضیه بعد از ظهور حضرت مشخّص و معلوم می‌گردد».

|}

۵. حجت الاسلام و المسلمین رجالی تهرانی؛

علی رضا رجالی تهرانی حجت الاسلام و المسلمین علی رضا رجالی تهرانی، در کتاب «یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «پیش از پرداختن به اسباب و علل غیبت امام مهدی (ع)، لازم به ذکر است: از روایات چنین استفاده می‏‌شود که علّت و فلسفه واقعی غیبت آن امام بر بشر پوشیده است، و جز خدا و پیشوایان معصوم (ع) کسی نسبت به آن اطّلاع کافی و کامل ندارد. چنانکه عبداللّه بن فضل هاشمی روایت کرده که از حضرت صادق شنیدم می‏‌فرمود: صاحب الامر غیبتی دارد که ناچار از آن است، به ‏طوری که اهل باطل در آن تردید می‏‌‏کنند. عرض کردم: یابن رسول اللّه! چرا غیبت می‏‌کند؟ فرمود: به علّتی که به ما اجازه نداده‏‌اند آشکار سازیم. عرض کردم: چه حکمتی در غیبت اوست؟ فرمود: همان حکمتی که در غیبت سفیران و حجّت‌های پیش از او بوده است، حکمت غیبت قائم ظاهر نمی‏‌‏شود مگر بعد از آمدن خود او، چنان‏که حکمت سوراخ کردن کشتی توسّط خضر و کشتن آن بچه و تعمیر دیوار، برای حضرت موسی (ع) ظاهر نگشت، مگر موقعی که خواستند از هم جدا شوند. این روایت و روایات دیگر مثل این، اشاره دارد که علّت واقعی غیبت حضرت را نمی‏‌توان گفت و هر سبب و علّتی که بیان می‏‌گردد، هرچند می‏‌‏تواند علّت باشد، امّا علّت حقیقی نیست. امّا بعضی از علل غیبت حضرتش را که می‏‌توان با اسناد به روایات ذکر نمود، بدین ترتیب می‏‌باشند: امتحان و آزمایش: غیبت آن حضرت سبب می‏‌‏شود تا نفاق پنهان عدّه‌‏ای آشکار شود و ایمان حقیقی محبّان و شیعیان واقعی امام (ع) در کوره ولایت امام غایب (ع) از ناخالصی‏‌ها و دورویی‌‏ها و سست‌‏مایه‌‏ها جدا و پاک شود، و در یک کلام مؤمن از منافق معلوم گردد. جعفر جعفی گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم: فرج شما کی خواهد رسید؟ فرمود: هیهات، هیهات! فرج، نخواهد رسید تا شما غربال شوید (و سه بار تکرار کرد) و افراد آلوده بروند و افراد پاک و مخلص باقی بمانند و نیز موسی بن جعفر (ع) فرمود: هنگامی که پنجمین فرزند امام هفتم غایب شد، مواظب دین خویش باشید، تا مبادا کسی شما را از دین خارج کند! ای پسرک من! برای صاحب الامر به ناچار غیبتی خواهد بود، به ‏طوری که عدّه‏‌ای از مؤمنین از عقیده خود برمی‏‌‏گردند، همانا خدا به وسیله غیبت، بندگانش را امتحان می‏‌نماید. بیعت نکردن با ستمکاران: در روایات متعدّدی، یکی از علل غیبت امام (ع) عدم بیعت با کسی، بیان شده است. حسن بن فضال می‏‌گوید: علّی بن موسی الرّضا (ع) فرمود: گویا شیعیانم را می‏‌‏بینم که هنگام مرگ سوّمین فرزندم (امام عسکری) در جستجوی امام خود همه‏ جا را می‏‌‏گردند امّا او را نمی‏‌‏یابند. عرض کردم: به چه دلیل؟ فرمود: زیرا امامشان غایب می‏‌‏شود، عرض کردم: چرا غایب می‏‌‏شود؟ فرمود: برای اینکه وقتی با شمشیر قیام نمود بیعت کسی در گردنش نباشد. ترس از گزند دشمنان: گفته شد که با تولّد مهدی موعود (ع) همه ستمگران و ظالمان به وحشت افتادند، و از آنجا که مرگ و انقراض حکومت ظالمانه و اعمال غیر انسانی خود را در دست پرتوان امام (ع) می‏‌دانستند و می‏‌دانند، لذا جان امام مهدی (ع) تهدید می‏‌شود، لذا در روایات یکی دیگر از علل غیبت، حفظ جان حضرتش از تعرّض و گزند دشمنان ذکر شده است؛ چنانکه زرارة بن اعین از امام صادق (ع) روایت کند که فرمود: ای زراره! قائم ما ناچار از این است که غیبت کند. عرض کردم: برای چه؟ فرمود: از جان خود بیم و ترس دارد. پس حضرت با دست به شکم خود اشاره کرد. البتّه بدیهی است که این تماس با عدم اراده خداوند به ظهور آن حضرت توأم است، وگرنه او نیز مانند پدران بزرگوارش از کشته شدن در راه خدا ترسی ندارند. شیخ طوسی می‏‌‏نویسد: هیچ علّتی مانع از ظهور آن حضرت نیست، جز اینکه می‏‌ترسد کشته شود. زیرا اگر جز این بود، جایز نبود که پنهان شود، بلکه ظاهر می‏‌گشت و هرگونه ناراحتی و آزاری را متحمّل می‏‌‏شد. زیرا مقام رفیع امامان و همچنین انبیای عظام و بزرگواری آنها، به واسطه ناملایماتی بود که در راه دین خدا متحمّل می‏‌‏شدند».

۶. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «پرسمان مهدویت» در این‌باره گفته است: «بدون شک غیبت واپسین حجّت الهی، حضرت مهدی (ع)، پدیده‌ای است که به این صورت هرگز در تاریخ اتفاق نیفتاده و طبیعی است که ذهن جستجوگر انسان، همواره این پرسش را مطرح کند که چرا چنین رخدادی پدید آمده است؟! پیش از هر سخنی توجّه به این نکته ضروری می‌نماید که از آنجایی که فلسفه و علل غیبت فرع بر امامت ایشان است، این بحث فقط برای کسانی مفید خواهد بود که اصل امامت آن امام همام را پذیرفته باشند و اگر کسی امامت و مهدی بودن آن حضرت را قبول نداشته باشد آگاهی از فلسفه و علل غیبت، او را فایده‌ای نخواهد رساند. همانگونه که امامت آن حضرت فرع بر وجود ایشان است و کسی که وجود آن حضرت را منکر باشد بحث درباره امامت آن حضرت بی‌فایده خواهد بود. البته کسی هم که وجود و امامت آن حضرت را پذیرفته باشد نیاز چندانی به آگاهی از فلسفه و علل غیبت آن حضرت ندارد. به عبارت دیگر دانستن و یا ندانستن فلسفه و علل غیبت تأثیر چندانی در باور او نخواهد داشت. چه اینکه او آن حضرت را موجود و امام- آن هم با تمام ویژگی‌های آن- می‌داند. و نصب آن امام را از طرف خداوند باور داشته، تمام آنچه خداوند اراده فرموده را عین حکمت می‌داند و غیبت آن حضرت نیز در اراده خداوند بوده است. پس به طور قطع خداوند حکیم در پنهان کردن آن امام حکمتی را در نظر داشته است. شیخ طوسی در این باره می‌گوید:"سخن در این موضوعات نظیر سخن گفتن، پیرامون بیماری کودکان و چارپایان و آفرینش حشرات موذی و قیافه‌های زشت و متشابهات قرآن می‌ماند که بپرسیم: خداوند به چه دلیل آن‌ها را آفریده است؟ پاسخ این است که، هرگاه پی‌بردیم خدای متعال، حکیم و داناست و کارهایی که در آن حکمت و مصلحتی نیست انجام نمی‌دهد، پی خواهیم برد که آفرینش اشیاء یاد شده نیز بر اساس حکمتی بوده است هر چند مشخصا از آن آگاه نیستیم. درباره حضرت صاحب الزمان(ع) نیز می‌گوییم: ما می‌دانیم که آن بزرگوار جز بر اساس حکمتی که خدا برایش روا دانسته، غایب نگشته است، هرچند به گونه‌ای تفصیلی و مشروح از آن آگاهی نداریم". به رغم آنچه یاد شد، از کلام معصومین(ع) برخی از حکمت‌ها و علت‌های این رویداد، قابل استفاده است. آنچه که به عنوان محوری‌ترین پاسخ به این پرسش می‌توان از کلام نورانی ایشان استفاده کرد، اینکه پنهان زیستی واپسین ذخیره الهی، به طور قطع از اسرار خداوندی است که پرنده اندیشه و فکر را توان پرواز تا آن قله بلند نیست. رسول گرامی اسلام(ص) حقیقت سرّ بودن این امر را چنین بیان فرموده است: "ای جابر! همانا این امر، امری است از امر خداوندی و سرّی است از سرّ خدا که بر بندگان او پوشیده است. پس برحذر باش که دچار تردید نشوی. همانا شک درباره خدا کفر است" امام صادق(ع) نیز این حقیقت را چنین تبیین فرموده‌اند: "این امر، امری از امر خدا و سرّی از سرّ خدا و غیبی از غیب خدا است و زمانی که میدانیم خداوند بزرگ مرتبه حکیم است، تصدیق می‌کنیم که همه کارهای او از روی حکمت است؛ گرچه علت آن کارها بر ما روشن نباشد" افزون بر آن پاسخ اساسی، گاهی نیز ایشان به تناسب فهم مخاطبان به برخی امور دیگر نیز اشاره می‌فرمودند. اینک با استفاده از روایات معصومین(ع) به برخی از حکمت‌های این رخداد اشاره می‌کنیم. حفظ جان امام زمان(ع): نخستین فلسفه پنهان زیستی حضرت مهدی (ع)، در امان ماندن آن حضرت از گزند بدخواهان است. امام صادق(ع) فرمود: "همانا برای قائم پیش از آنکه قیام فرماید غیبتی است؛ چرا که در هراس است و حضرت اشاره به شکم خود کرد، یعنی بیم کشته شدن دارد". البته این نه به آن معناست که آن حضرت از شهادت و کشته شدن در راه خدا هراس دارد؛ بلکه چون واپسین ذخیره الهی در زمین است و آن حاکمیت فراگیر و جهانی که در تمام ادیان وعده داده شده، فقط به دست او تحقق می‌یابد؛ بنابراین بر خداوند است که به هر وسیله ممکن، او را تا روز موعود حفاظت نماید و حکمت الهی نیز بر پنهان زیستی او تعلق گرفته است. و این پنهان زیستی با ویژگی‌های خاصّ خود، درباره برخی از پیامبران- هنگامی که بر جان خویش بیم داشتند- اتفاق افتاده بود. در قرآن درباره حضرت موسی(ع) به صراحت از این ترس اینگونه پرده برداشته می‌فرماید: ﴿ فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خَائِفًا يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنصَرَهُ بِالأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ قَالَ لَهُ مُوسَى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُّبِين ﴾<. و آنگاه که آن پیامبر بزرگ الهی قوم خود را مورد خطاب قرار داده می‌فرماید:﴿ فَفَرَرْتُ مِنكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْمًا وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾<. به رغم اینکه حضرت موسی(ع) از پیامبران اولوا العزم است اما خداوند او را خائف و ترسان وصف کرده است. و البته این هیچ منافاتی با کمالات معنوی آن پیامبر بزرگ الهی ندارد. چرا که حفظ خویشتن از خطر نابودی و کسب آمادگی برای پیروزی، عین حکم عقل است. و نیز می‌توان به پنهان شدن پیامبر اکرم(ص) در برخی زمانها اشاره کرد امتحان و آزمایش انسان‌ها: یکی دیگر از حکمت‌های الهی در غیبت حضرت مهدی (ع) امتحان و آزمایش مردم است. از آنجایی که این نوع آزمایش به دلیل عدم حضور ظاهری امام، بسیار مشکل و طاقت‌فرسا است، در تکامل انسان‌ها نقش بسیار مهمّی دارد و با این آزمایش سره از ناسره جدا شده، یاران راستین حق مشخص می‌گردند. پیشوای هفتم شیعیان امام کاظم(ع) فرموده است: "هنگامی که پنجمین فرزند از امام هفتم ناپدید شود؛ پس خدا را خدا را مواظب باشید در دینتان! شما را احدی از آن دور نسازد. فرزندم! صاحب این امر ناگزیر از غیبتی خواهد بود، تا کسی که به این امر قائل است از آن بازگردد. همانا آن آزمایشی از سوی خدا است که خداوند خلق خود را به آن وسیله می‌آزماید. روشن است کسانی در این امتحان بزرگ سربلند خواهند بود که دارای مرتبه والایی از ایمان و عمل صالح باشند و کسانی که در این امور دچار نقصان باشند، بیشتر در معرض لغزش و سقوط هستند. امام صادق(ع) تبلور این حقیقت را چنین بیان کرده است: "و اینگونه است که غیبت قائم طولانی خواهد بود تا اینکه حق محض آشکار گردد و ایمان از کدورت‌ها و پیرایه‌ها صاف و زلال گردد. و این آشکار شدن با بازگشت افرادی که دارای طینت ناپاکی هستند از پیروان ظاهری اهل البیت(ع)؛ یعنی، همان‌ها که ترس نفاق بر آنها می‌رود صورت می‌گیرد". آن حضرت درباره شدّت سختی آزمایش‌های این دوران فرموده است: "برای صاحب این امر غیبتی است هرکس در آن زمان دینش را نگه دارد مانند کسی است که خار قتاد را با دست خود تراشد ..." آزاد بودن امام از بیعت با ستمگران: مضمون برخی از روایات این است که آن حضرت با غیبت خود ناچار از بیعت با طاغوت‌های زمان نمی‌شود. امیر مؤمنان(ع) می‌فرماید: "همانا قائم از ما اهل البیت، هنگامی که قیام می‌کند، بیعت احدی بر گردن او نیست و به همین علت است که ولادتش پنهان نگه داشته می‌شود و شخص او غایب است". همین معنا در کلامی از پیشوای دوم- آن هنگام که به جهت مصالح اسلام و مسلمین تن به مصالحه با معاویه داد و مردم زبان به ملامت حضرتش گشودند- انعکاس یافت: "آیا ندانستید که هیچیک از ما ائمه(ع) نیست، مگر این که بیعت با ستمگری بر گردن او قرار می‌گیرد؛ به جز قائم که عیسی بن مریم پشت سرش نماز می‌گزارد، پس به درستی که خداوند- تبارک و تعالی- ولادتش را مخفی و شخصش را پنهان می‌سازد تا هنگامی که قیام می‌کند، بیعت هیچکس بر گردنش نباشد". حضرت مهدی (ع) نیز در توقیعی شریف در پاسخ به برخی پرسش‌ها می‌فرماید: "در خصوص علت غیبت پرسش کرده بودید، خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: "ای اهل ایمان از چیزهایی سؤال نکنید که اگر برای شما روشن شود، ناراحت می‌شوید" بدانید که هرکدام از پدران من بیعت یکی از طاغوت‌های زمان خویش را بر گردن داشتند؛ ولی من وقتی قیام می‌کنم، بیعت هیچ یک از گردن‌کشان و طاغوت‌های زمان را بر گردن ندارم" البته نکات دیگری را نیز می‌توان در این بحث ارائه کرد؛ مانند خالص شدن صلب کفار از مؤمنین، جریان سنّت الهی که درباره پیامبران پیشین رخ داده برای حضرت مهدی (ع)، و آماده شدن جامعه جهانی برای پذیرش قیام و حکومت آن حضرت، که مناسب است به کتاب‌های مفصل مراجعه شود».

۷. حجت الاسلام والمسلمین زهادت؛

عبدالمجید زهادت حجت الاسلام و المسلمین عبدالمجید زهادت، در کتاب «معارف و عقاید ۵ ج۲» در این‌باره گفته است: «امر غیبت امام زمان(ع) را به دو صورت می‌توان مورد ارزیابی قرار داد: ۱. تاریخی: وقتی به تاریخ صدر اسلام و حتی قبل از آن می‌نگریم، به خوبی می‌بینیم که جبهه کفر و باطل برای مقابله با جبهه حق و نابودی آن، از هیچ اقدامی فروگذاری نکرده و در این راه حتی از کشتن پیشوایان دین نیز ابایی نداشته است. آنچه وحشت و اضطراب حاکمان خودکامه را بیشتر می‌کرد، وعده ظهور حضرت مهدی(ع) به عنوان منجی و مصلح بود. از این رو خلفای معاصرامام حسن عسکری(ع) را به شدت تحت نظر داشتند ت وقتی فرزند ایشان به دنیا می‌آید، او را در همان ابتدای زندگی به شهادت برسانند. بنابراین بسیار طبیعی است که خداوند آخرین حجت خود را در پرده غیبت قرار دهد تا جان او حفظ شود و در موعد مقرر و زمانی که مردم آمادگی ظهور داشتند ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد نماید. ۲. روایی: در روایات به علت و حکمت‌های متعددی اشاره شده است که باید مورد توجه قرار گیرند. غیبت سری از اسرار الهی: در برخی روایات آمده است که غیبت امام مهدی (ع) سری از اسرار الهی است که حکمت آن بر بندگان مخفی و پوشیده بوده و بعد از ظهور حضرت روشن خوهد شد. ابن عباس از رسول خدا(ع) روایت کند که فرمود: «إن علي بن أبي طالب (ع) إمام أمتي و خليفتي عليها من بعدي و من ولده القائم المنتظر الذي يملأ الله به الأرض عدلا و قسطا كما ملئت جورا و ظلما و الذي بعثني بالحق بشيرا إن الثابتين على القول به في ؤمان غيبته لأعز من الكبريت الأحمر. فقام إليه جابر بن عبدالله الأنصاري فقال: يا رسول الله و للقائم من ولدك غيبة؟ قال: إي و ربي و ليمحص الله الذين آمنوا و يمحق الكافرين، يا جابر إن هذا الأمر من أمر الله و سر من سر الله مطوي عن عباد فإياك و الشك فيه فإن الشك في أمر الله عزوجل كفر». برخی از صاحب نظران براساس این روایات، علت اصلی غیبت را از اسرار الهی دانسته و بقیه وجوه و موارد را از حکمت‌ها و آثار غیبت برشمرده‌اند. حفظ جان امام: در روایات متعددی ذکر شده است که امام مهدی (ع) در پرده غیبت قرار گرفتند تا جان ایشان حفظ شود. در روایات فراوان، از پیامبر اکرم(ع) نقل شده که مردی از خاندان من به نام "مهدی" قیام خواهد کرد و بنیان ستم را واژگون خواهد ساخت. فرمانروایان غاصب و ستمگر عباسی که به خوبی می‌دانستند حکومت و امامت بر مردم به نصّ پیامبر حق ائمه معصومین (ع) است و آنان به ناحق بر مسند قدرت تکیه زده‌اند، با اطلاع از این روایات در پی آن بودند که در همان ابتدای ولادت امام مهدی (ع)، ایشان را به قتل برسانند و بقای حکومت خود را تضمین کنند. ازاین‌رو، ولادت مخفیانه و سپس غیبت ایشان امری بسیار طبیعی می‌باشد. امام صادق (ع) از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل می‌کند که حضرت فرمودند: «لا بد للغلام من غيبة. فقيل له: و لم يا رسول الله؟ قال: يخاف القتل». اجرای سنت انبیاء: یکی از راهکارهایی که در زندگی انبیاء مشاهده می‌شود استفاده از حالت غیبت است. آنان وظیفه دارند تا مردم را به طرف خدا راهنمایی کرده و دین الهی را به آنان ارائه نمایند. از این رو، باید برای انجام این مسئولیت مهم برنامه‌ریزی مناسب داشته باشند. و چون دشمنان خدا برای نابودی دین حق از هیچ عملی حتی کشتن پیامبران روی گردان نبودند تا صدای دین از بین برود، لذا انبیاء به امر الهی در مواردی از حالت غیبت استفاده می‌کردند. امامت امام مهدی (ع) در راستای نبوت و رسالت پیام آوران الهی است، و روشن است که خداوند برای ایشان نیز، چنین راهکاری (به علت مشابهت) در نظر بگیرد. سدیر از پدرش از امام صادق (ع) نقل می‌کند: «إن للقائم منا غيبة يطول أمدها. فقلت له: يا ابن رسول الله و لم ذلك؟ قال: لأن الله عزوجل أبي إلا أن تجري فيه سنن الأنبياء في غيباتهم». آزادی از بیعت با ظالمان: ابوبصیر از امام صادق (ع) نقل می‌کند: «صاحب هذا الأمر تعمي ولادته على هذا الخلق لئلا يكون لأحد في عنقه بيعة إذا خرج». تأدیب مردم: کوتاهی و ناسپاسی مردم نسبت به نعمت الهی و کفران آن در مواردی باعث محروم شدن از ان می‌شود. نعمت ولایت و امامت امام نیز نعمت بی بدیلی است که قدر نشناسی نسبت به آن، موجب می‌شود انسان‌ها از رهبری او محروم شوند. از امام باقر (ع) نقل شده است: «إن الله إذا كره لنا جوار قوم نزعنا من بين أظهرهم». امتحان و غربال انسان‌ها: یکی از سنّت‌های الهی امتحان و آزمایش مردم در فراز و نشیب زندگی است تا مقدار پایداری و استواری آنها در مسیر صحیح زندگی انسانی روشن شود. تا از این گذر افراد شایسته به پاداش نیک نایل آیند. غیبت امام زمان(ع) یکی از آزمون‌های دشوار است تا دین داران شناخته شده و به آنچه سزاوار آنند برسند. در روایتی از امام صادق (ع) در مورد غیبت آمده است: «لأن الله عزوجل يجب أن يمتحن خلقه فعنى ذلك يرتاب المبطلون». از امام کاظم (ع) نقل شده است: «إذا فقد الخامس من ولد السابع من الأئمة فالله الله في أديانكم لا يزيلنكم عنها أحد يا بني إنه لا بد لصاحب هذا الأمر من غيبة حتي يرجع عن هذا الأمر من كان يقول به إنما هي محنة من الله امتحن الله بها خلقه»».

۸. حجت الاسلام و المسلمین مروجی طبسی؛

محمد جواد مروجی طبسی حجت الاسلام و المسلمین محمد جواد مروجی طبسی، در کتاب «بامداد بشریت» در این‌باره گفته است: «پاسخ مسئله غیبت امام زمان (ع) یکی از اسرار الهی است که تاکنون کسی جز معصومین (ع) نتوانسته است به راز آن پی ببرد. دانش بشر توان پی بردن به رازهای آفرینش هستی را ندارد. از این رو از هنگامی که مسئله غیبت مطرح گردید، با اینکه هنوز حضرت مهدی (ع) متولد نشده بود، مردم دراین‌باره سؤال‌های زیادی از پیامبر و معصومین (ع) نمودند، اما هرگز به علت آن پی نبردند؛ چون آنها اجازه افشای این راز را نداشتند. عبدالله بن فضل هاشمی می‌گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: "به ناچار، برای صاحب این امر غیبتی خواهد بود که هر انسان بی ایمانی به شک و تردید خواهد افتاد". عرض کردم: فدایت گردم! برای چه؟ حضرت فرمود: "به جهت امری که اجازه افشای آن را ندارم". عرض کردم: حکمت این غیبت چیست؟ فرمود: "حکمت غیبت همان است که در غیبت‌های گذشته رخ داده است". سپس افزود: "این راز هرگز روشن نمی‌گردد، مگر پس از ظهور؛ همان گونه که حکمت سوراخ شدن کشتی و کشته شدن آن کودک و ساخته شدن دیوار به دست خضر (ع) برای موسی (ع) روشن نشد، مگر پس از جدایی آن دو یار همسفر. ای فضل! این امری از سوی خدا، سری از اسرار الهی و رازی است از رازهای پنهان پروردگار. اگر خداوند را حکیم بدانیم، گواهی می‌دهیم که تمام کارهایش از روی حکمت است؛ اگر چه حکمتش برای ما روشن نباشد". با اینکه معصومین (ع) مأمور نبودند که مردم را به علت اصلی غیبت آگاه سازند. اما گاهی به برخی از حکمت‌های غیبت اشاره نموده‌اند، که به چند نمونه بسنده می‌کنیم: ۱. جاری شدن سنت‌های پیامبران در او: خداوند نسبت به پیامبران، سنت‌هایی برقرار کرده بود که می‌بایست شبیه آنها در مورد قائم آل محمد (ع) نیز جاری شود. یکی از سنت‌ها، مسئله غیبت پیامبران بود. می‌بایست پیامبران به امر خداوند، بنابر علت‌ها و مصلحت‌هایی، مدتی از مردم فاصله بگیرند. این غیبت‌ها گاهی کوتاه مدت و گاهی طولانی بود، در امت اسلامی این مسئله به امام زمان (ع) اختصاص یافت. سدیر صیرفی می‌گوید: امام صادق (ع) به من فرمود: "برای قائم ما دو غیبت می‌باشد که زمانش به طول می‌انجامد". صیرفی می‌گوید: عرض کردم: چرا؟ آن حضرت فرمود: "خواست خدا چنین است که سنت‌های سایر پیامبران نسبت به غیبتشان درباره او اجرا شود... خداوند می‌فرماید: ﴿لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ﴾؛ "همه شما پیوسته از حالی به حالی دیگر منتقل می‌شوید (تا به کمال برسید)". آنچه که بر سر امت‌های پیشین آمده است، بر سر این امت نیز خواهد آمد و این سنت تغییرناپذیر است". ۲. امتحان شیعیان: شاید یکی از مهم‌ترین حکمت‌های غیبت امام عصر (ع) این باشد که شیعیان می‌بایست در دوران غیبت امامشان، مورد آزمایش قرار گیرند، آزمایشی بسیار سخت و دشوار که خالص را از ناخالص و خوب را از بد جدا می‌کند. امام صادق (ع) در این باره فرمود: "به خدا سوگند! آنچه گردن‌های خود را به سوی او کشیده‌اید، نخواهید دید تا اینکه مورد آزمایش قرار بگیرید و از هم جدا شوید". امام باقر (ع) در جواب جابر جعفی که پرسیده بود: چه وقت فرج شما خواهد رسید؟ فرمود: "هیهات! فرج ما نخواهد بود تا آنکه تصفیه شوید. پس تصفیه شوید، و سه مرتبه این جمله را تکرار کرد و فرمود: تا آنکه خوب و بد از هم جدا شوند". ۳. تنبیه مردم: بسیاری از مردم، قدرشناس نعمت‌های خداوند نیستند، بلکه کفران نعمت هم می‌کنند. سنت خدا این است که اگر مردم ناسپاسی می‌کردند و به نعمت‌های او کفر می‌ورزیدند، آنها را تنبیه می‌کند. بهترین راه تأدیب این افراد گرفتن نعمت از آنهاست که موجب می‌شود بیدار شوند و با تغییر راه و روش خود، آن نعمت از دست رفته را از خداوند درخواست کنند و چه نعمتی عظیم‌تر و بابرکت‌تر از وجود پیامبر و معصومین (ع) بود که در طول ۲۷۳ سال از آغاز بعثت نبی اکرم (ص) تا شهادت امام عسکری (ع) بین مردم بودند، ولی مردم قدر آن را ندانستند و خداوند این نعمت را از آنان گرفت. حکومت‌های ستمگر با آنها جنگیدند، آنها را به زندان انداختند، توهین کردند و یکی را پس از دیگری به شهادت رساندند. اگر مردم آن روز، قدرشناس این نعمت‌ها بودند، امروز ما در هجران امام عزیزمان نمی‌سوختیم. حال که چنین شده است، باید شب و روز به دنبال این نعمت بزرگ الهی باشیم، تا خداوند این هدیه را بار دیگر به ما برگرداند و از نعمت وجودش، در ایام ظهور بهره‌مند شویم. مروان انباری گوید: حضرت ابوجعفر (ع) فرمود: "اگر خداوند حضور ما را در نزد مردمی کراهت داشته باشد، ما را از آنها جدا می‌سازد. ۴. بیعت کسی به عهده‌اش نباشد: حدود ده روایت از معصومین (ع) صادر شده است که حکمت غیبت امام عصر (ع) را این می‌داند که بیعتی از سوی مردم بر عهده آن حضرت نباشد. اگر آن حضرت بدون آماده بودن شرایط ظهور کند، یا باید تابع دولتی باشد و یا کشته خواهد شد. بدین جهت آن حضرت قدرتمندانه ظهور خواهد کرد و در برابر هیچ دولتی خضوع و خشوع نخواهد کرد، بلکه با قدرت بر تمام قدرت‌های غاصب و فاسد غلبه پیدا کند. علی بن حسن فضال گوید: امام رضا (ع) به من فرمود: "گویا می‌بینم که شیعیان پس از مفقود شدن سومین فرزندم، به دنبال او خواهند گشت، اما او را پیدا نمی‌کنند". عرض کردم: برای چه؟‌ای فرزند رسول خدا! فرمود: "چون امامشان از آنها غایب می‌شود". گفتم: برای چه؟ فرمود: "تا بیعت کسی هنگام ظهور به عهده‌اش نباشد". ۵. بیم کشته شدن: در چند روایت از امام باقر و امام صادق (ع) آمده است که یکی از حکمت‌های غیبت امام زمان (ع)، بیم کشته شدن آن حضرت است. زراره گوید: امام باقر (ع) فرمود: "برای آن جوان - حضرت مهدی (ع) - غیبتی پیش از ظهورش می‌باشد". گفتم: برای چه؟ فرمود: "می‌ترسد و سپس به شکم مبارک خود اشاره فرمود". زراره گفت: یعنی از کشته شدن. سؤال: مگر سایر امامان معصوم (ع) با اینکه در معرض خطر کشته شدن بودند، بدون هیچ ترس و وحشتی، بین مردم زندگی نمی‌کردند؟! پاسخ: برای امامان معصوم (ع) چون شرایط قیام فراهم نبود، در اندیشه قیام علیه خلیفه وقت نبودند، بلکه در انتظار دولت حضرت مهدی (ع) بودند. این عقیده با اینکه ضرری به فرمانروایان وقت نمی‌رسانید، موجب شد که آنان امامان را زندانی کنند و سرانجام آنها را به شهادت برسانند. ولی وضعیت حضرت صاحب الزمان (ع) چنین نیست؛ زیرا آن حضرت با شمشیر قیام می‌کند و صاحبان قدرت را از اریکه قدرت به زیر می‌کشاند و با برچیدن بساط ظلم و جور، زمین را پر از عدل و داد می‌کند. پس ممکن نیست که آن حضرت آزادانه در بین مردم زندگی کند و هیچ قدرتی مزاحم او نشود. از سوی دیگر، اگر امامی کشته می‌شد، امام دیگری جانشین او می‌شد، اما اگر امام زمان (ع) کشته می‌شد جانشینی نداشت. از این رو، غیبت او امری است لازم و واجب. شهادت و کشته شدن در راه خدا، یکی از افتخارات معصومین است و امام زمان (ع) نیز سرانجام به شهادت خواهد رسید و در این بحثی نیست، اما باید دید علت ترس او چیست؟ اگر آن حضرت کشته می‌شد، زمین خالی از حجت می‌ماند. اگر آن حضرت کشته می‌شد، حکومت عدل جهانی بدون رهبر می‌ماند. دشمن برای کشتن امام زمان (ع) تلاش فراوانی کرد. ابوخالد کابلی می‌گوید: از امام باقر (ع) درخواست کردم نام امام زمان (ع) را به من بگوید، تا او را بشناسم. آن حضرت فرمود: "ای ابوخالد! اگر فرزندان فاطمه او را بشناسند، بر کشتن و قطعه قطعه شدن او حریص خواهند بود". امام صادق (ع) به جمعی که در خدمتش بودند، به همین مطلب اشاره کرد و فرمود: "بنی امیه و بنی عباس وقتی فهمیدند زوال ملکشان بر دست توانای قائم ما (ع) خواهد بود، با ما دشمنی کردند و شمشیرهایشان را برای کشتن ما به کار بردند تا نسل ما را قطع نمایند، به این امید که قائم ما را کشته باشند". ۶. خالی شدن صلب کافران از مؤمنان: امام مهدی (ع) با دشمنان خدا هیچ گونه سازشی نخواهد کرد، بلکه همه آنها را به قتل خواهد رساند. از این رو، اراده خدا بر این است که غیبت آن حضرت طول بکشد تا تمام مؤمنانی که می‌باید متولد شوند، به دنیا بیایند. از امام صادق (ع) پرسیدند: چرا امیرالمؤمنین علی (ع) با مخالفان اول خود جنگ نکرد؟ آن حضرت فرمود: "به جهت یک آیه در کتاب خدا که می‌فرماید: ﴿لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾؛ اگر مؤمنان و کافران (در مکه) از هم جدا می‌شدند، کافران را عذاب دردناکی می‌کردیم". راوی گوید: عرض کردم: مقصود از تزایل چیست؟ آن حضرت فرمود: "ودیعه‌های مؤمنانی است که در اصلاب کفار بوده‌اند. قائم (ع) نیز چنین می‌کند. او ظهور نمی‌کند تا اینکه تمام ودیعه‌های خداوند در صلب‌ها بیرون بیایند. پس هرگاه تمام آن ودیعه‌ها خارج شدند، آن حضرت ظهور می‌کند، بر دشمنان خدا مسلط می‌گردد و همه آنها را به قتل می‌رساند"».

۹. حجت الاسلام والمسلمین کارگر؛

رحیم کارگر حجت الاسلام و المسلمین دکتررحیم کارگر، در کتاب «مهدویت پیش از ظهور» در این‌باره گفته است: «غیبت امام مهدی(ع) یکی از پدیده‏‌هایی است که با اراده و تدبیر خداوند رخ داده است؛ پس به طور حتم دارای حکمت و مصلحتی مهم و قابل توجه است. عبد اللّه بن فضل هاشمی می‌‏گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می‌‏‏فرمود: صاحب الامر، غیبتی دارد که ناگزیر اتفاق می‌‏افتد و ناراستان و طرفداران باطل به شک می‌‏افتند. عرض کردم: فدایت شوم چرا چنین می‌‏‏شود؟ فرمود: به خاطر چیزی که ما اجازه نداریم، آن را برای شما بازگو کنیم. عرض کردم: حکمت و فایده این غیبت چیست؟ فرمود: حکمت غیبت او، همان حکمت غیبت آن عده از حجت‏‌های خداوند است که قبلا از آنها یاد شده است؛ حکمت این غیبت نیز تا بعد از ظهور آن حضرت، بر مردم معلوم نخواهد شد؛ همان‏طور که حکمت کارهایی که خضر انجام داد، تا قبل از جدا شدنش از موسی، معلوم نشد. ای پسر فضل! این امری الهی است و سرّ آن و جهات پنهانی آن نیز، الهی و به خدا مربوط است و هنگامی که ما می‌‏دانیم خداوند عزّ و جل حکیم است، قبول و اعتراف می‌‏‏کنیم که تمام کارهایش، عین حکمت و درستی است؛ هرچند که علت و چرایی آن کارها، برای ما روشن نشده باشد. براساس این حدیث، علّت و حکمت اصلی غیبت، برای ما معلوم نیست و پس از ظهور مهدی (ع) آشکار می‌‏گردد؛ ولی در روایات متعدد دیگر، اسرار و عللی برای غیبت آن حضرت بیان شده که قابل توجّه است و می‌‏‏تواند ما را نسبت به وقوع غیبت و لزوم آن به اطمینان بیشتری برساند. در اینجا عوامل و حکمت‏‏‌های غیبت- براساس یک دسته‏‌بندی جدید و جامع- بیان می‌‏‏شود؛ بنابراین تقسیم، غیبت امام مهدی(ع) هم از جانب خدا و به خواست و اراده او بوده است و هم مردم، حاکمان ظالم و شیعیان در آن نقش و تأثیر داشته‏‌اند. اراده و خواست خداوند: طبق بیان روایات، غیبت امام مهدی(ع)، بیشتر از ناحیه خدا و براساس مشیت، حکمت و اراده او بوده است. در روند پیشینه‌‏دار تاریخ، وقایع و رویدادهای شگفت و خارق‌‏العاده‏‌ای رخ داده و اینها براساس سنت و قوانین الهی حاکم بر هستی بوده است. زندگی طولانی و غیبت امام مهدی(ع) نیز از چهارچوب این قانون خارج نیست. خداوند با غیبت حجت خود، اهداف و اغراض زیر را در نظر داشته است: آزمون و امتحان مردم‏: یکی از حکمت الهی در مسئله غیبت حجت، امتحان و آزمایش انسان‌‏ها- به خصوص شیعیان- است؛ یعنی، امتحان و آزمایش گروهی که ایمان‏ محکمی ندارند تا باطنشان ظاهر شود. کسانی هم که ایمان در اعماق دل آنان ریشه دوانده، به واسطه انتظار و صبر بر شداید و ایمان به غیب، ارزش و قدرشان معلوم می‌‏گردد و به درجاتی از ثواب نایل می‌‏‏آیند. زرارة بن اعین می‌‏‏گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می‌‏‏فرمود: قائم قبل از قیامش غیبتی دارد؛ گفتم: چرا؟ فرمود: می‌‏‏ترسد ... تا آنجا که فرمود: ... او منتظر است؛ اما خداوند دوست دارد شیعه را آزمایش کند؛ آن‏گاه معتقدان و طرفداران باطل به شک می‌‏افتند جابر گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم، فرج شما چه هنگام خواهد بود؟ فرمود: دور است، دور است؛ فرج ما پیش نخواهد آمد تا اینکه غربال شوید، باز غربال شوید ... تا اینکه ناخالصی از بین برود و صافی باقی بماند. بر این اساس آزمایش مردم از دو جهت صورت می‌‏‏گیرد: چون اصل غیبت بسیار طولانی می‌‏شود، بیشتر مردم در شک و تردید می‌‏‏افتند و برخی در اصل ولادت و بعضی نیز در بقای آن حضرت شک می‌‏‏کنند. شدت‌‏ها و پیشامدهای ناگوار، باعث می‌‏‏شود که حفظ ایمان و استقامت در راه دین، بسیار دشوار گردد و ایمان افراد در مخاطرات سخت واقع شود. اگر کسی اعتقاد خود را به امام (ع) از دست ندهد و یا در مشکلات و سختی‌‏ها استقامت داشته و مؤمن باشد، از این امتحان سربلند بیرون می‌‏‏آید. امام صادق (ع) نیز فرموده است: مردم باید خالص و پاک شوند و از هم تمییز داده شد و غربال شوند و مردم بسیاری از غربال خارج شوند. اتمام حجّت‏: با غیبت طولانی ولی الهی، همه گروه‏‏‏‌ها، افراد، اندیشه‏‏‏‌ها و نظام‏‏‏‌ها، امکان حکومت بر مردم و مدیریت جامعه را پیدا کرده و ضعف و ناتوانی خود را در اداره جامعه و رفع مشکلات و گسترش عدالت بروز می‌‏‏دهند. این در حالی است که حکومت و ولایت بر مردم، شایسته و بایسته اولیای الهی - به خصوص دوازده امام معصوم- است و خداوند می‌‏‏خواهد بدین ترتیب با مردم اتمام حجت کند و توجّه و خواست آنان را به حکومت معصومان جلب نماید. امام صادق (ع) در این زمینه می‌‏‏فرماید: ظهور تحقق نمی‌‏یابد تا اینکه گروهی نماند، مگر اینکه بر مردم حکومت کرده باشد تا کسی نگوید: اگر ما حکومت داشتیم؛ عدالت را (می‌‏‏گستراندیم)! آن‏گاه قائم به حق و عدل قیام می‌‏‏کند. تطابق و همسانی با پیامبران‏‏: خداوند بنابر مصالحی، انبیای گذشته را برای مدّتی از بین مردم مخفی می‌‏کرد؛ پس خواست که این موضوع را درباره حضرت مهدی هم پیاده کند تا آن حضرت، آخرین غیبت را انجام دهد و این سنت الهی به طور کامل و تمام، به منصّه ظهور رسد. حنان بن سدیر به نقل از پدرش از امام صادق (ع) نقل می‌‏کند: قائم ما غیبتی دارد که طولانی می‌‏شود، عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! علّت آن چیست؟ فرمود: خداوند نمی‌‏خواهد این امر انجام شود؛ مگر اینکه تمام سنت‏‏‏‏‌هایی را که پیامبران در غیبت‏‏‏‌هایشان داشته‌‏اند، در این غیبت قرار دهد ... بنابراین باید تمام مدّت، مجموع غیبت‏‏‏‏‌های پیامبران، در این غیبت وجود داشته باشد. خداوند می‌‏‏فرماید: ﴿لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ﴾؛ مقصود این است که سنت‏‏‏‏‌های گذشتگان، در مورد شما جاری خواهد شد. هدایت بخشی مداوم‏: همان‏طور که در مباحث گذشته اشاره شد، امامان واسطه فیض الهی و منبع هدایت و راهنمایی مردم هستند. خداوند به منظور استمرار هدایت مردم -وقتی آنان در برهه‌‏ای از زمان نعمت بی‏‌نظیر الهی (امام معصوم) را قدردان نبودند- طبق مصلحت، وجود او را در پس پرده غیبت قرار می‌‏‏دهد تا علاوه بر حفظ نظام عالم، نزول فیض و رحمت حق از طریق او به بندگان ادامه یابد و راه هدایت و رستگاری بر روی مردم باز باشد. به نظر می‌‏رسد با توجّه به وجود مشکلات زیاد فراروی امامان، غیبت، بهترین وسیله این هدایت‏‌بخشی باشد. امیر مؤمنان (ع) فرموده است: زمین هیچ‏گاه از حجت الهی خالی نیست که برای خدا با برهان روشن، قیام کند به صورت‏ آشکار و شناخته شده و یا بیمناک و پنهان؛ تا حجت خدا باطل نشود و نشانه‏‏‏‏‌هایش از میان نرود (دلیل‏‏‏‏‌های روشن هدایت از بین نروند) ظهور نسل مؤمن از صلب کافر و منافق‏: طول غیبت، باعث می‌‏‏شود که در اصلاب فاسدان و منافقان و کافران، اگر مؤمنی باقی باشد، همه به دنیا بیایند؛ چنان‏که شیوه امامان معصوم نیز چنین بوده و حتی پیش‌‏بینی‏‏‏‏‌هایی در مورد بعضی از افراد منافق و ناصبی داشتند. بعد از مدتی نیز از صلب آنان، افرادی مؤمن و دوستدار اهل بیت (ع) به دنیا می‌‏آمدند. ابراهیم کرخی می‌‏گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: خداوند سالمت بدارد؛ آیا علی (ع) در دین خدا قوی نبود؟ فرمود: آری چنین بود: گفتم: پس چگونه مردم بر او چیره شدند و او جلوی ایشان نایستاد؟ چه چیزی باعث شد جلوی آنها را نگیرد؟ فرمود: آیه‏‌ای از قرآن، او را از این کار بازداشت. گفتم: آن آیه کدام است؟ فرمود: ﴿لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾. خداوند عز و جل فرزندانی مؤمن، در پشت افرادی از کافران و منافقان قرار داده است و حضرت علی، پدران کافر یا منافق را نمی‌‏‏کشت تا اینکه این امانت‏‏‏‏‌های الهی از پشت آنان خارج شوند و وقتی این فرزندان از صلب آنان خارج می‌‏شدند، بر هرکدام که دست می‌‏یافت، با آنها می‌‏جنگید. قائم ما اهل بیت نیز چنین است، تا تمام امانت‏‏‏‏‌های الهی از پشت پدرانشان (کافران و منافقان) خارج نشوند، ظهور نکرده و کسی را نمی‌‏‏کشد. اما وقتی امانت‏‏‏‏‌ها خارج شدند، بر کافران و منافقان مسلّط شده، آنان را می‌‏کشد. ظهور قدرشناسی‏‏: یکی از حکمت‏‏‏‏‌ها و اسرار مهم غیبت امام مهدی(ع)، توجّه بیشتر مردم، به قدر و منزلت آن موعود امت‏‏‏‌ها است. پس از آن ‏همه قدرناشناسی که نسبت به پدران بزرگوار آن حضرت روا داشتند، او در پس پرده غیبت قرار گرفت تا گوهر گران‌‏ب‏های وجودش، بیشتر مورد توجّه قرار گیرد و هنگام ظهور با پذیرش و استقبال کامل مردم روبه‌‏رو شود. نقش و تأثیر مردم‏: یکی از عوامل مهم غیبت امام مهدی(ع)، عدم همراهی و تمکین مردم از آن حضرت و سستی و قصور در یاری امام (ع) است؛ چنان‏که امامان پیشین، از این ناحیه آسیب‏‏‏‏‌های فراوانی دیدند و مرارت‏‏‏‏‌ها کشیدند. نتیجه این معصیت و نافرمانی بزرگ مردم، کشته شدن و شهادت همه آنان و از دست دادن حکومت بوده است! بر این اساس غیبت امام مهدی(ع) بیشتر از ناحیه خود مردم بوده است؛ نه از سوی امام زمان (ع)، خواجه نصیر الدین طوسی می‌‏گوید: وجود امام، لطف است (از سوی خدا) و تصرّف او در امور لطفی دیگر است و غیبت او، مربوط به خود ما است؛ یعنی، عدم حضور امام و غیبت او از ناحیه خود ما و مشکلات و موانعی است که ما به وجود آورده‏‌ایم. در مورد نقش مردم در غیبت امام مهدی(ع) می‌‏توان به چند مورد اشاره کرد: تأدیب و متنبّه شدن‏: وقتی مردم به وظایف و مسئولیت‏‏‏‏‌های خود، در برابر امام و پیشوای بر حق خود، پایبند نباشند و از اطاعت و یاری او سرپیچی کنند و از جان و مالش‏ محافظت نکنند؛ روا است که خداوند، آن امام را برای مدتی از مردم جدا سازد و تأدیبشان کند. در این صورت مردم از بسیاری از مواهب و الطاف امام معصوم (ع)، بی‏‌بهره مانده و از برکات ظاهری وجود او محروم می‌‏شوند و این نشانگر غضب و خشم الهی است. محمد بن فرج می‌‏گوید: امام ابو جعفر (ع) برایم نوشت: وقتی خداوند متعال بر مردم خشم گیرد، ما را از کنارشان دور می‌‏‏سازد مروان انباری نقل می‌‏کند: از امام باقر (ع) نوشته یا پیامی‏ صادر شد که: وقتی خداوند، بودن ما را در میان قومی ناخوش دارد، ما را از میان آنان خواهد برد ستمکاری و نادانی مردم‏: ظلم و ستمی که مردم هم بر خود و هم بر دیگران روا می‌‏دارند و از حجت الهی، به جهت جهل و نادانی‏شان بهره کافی نمی‌‏برند، موجب غیبت امام (ع) شده است. حضرت علی (ع) در این زمینه می‌‏فرماید: ای مردم بدانید که زمین هرگز از حجّت الهی خالی نمی‌‏ماند، اما پروردگار، مردم را به جهت ظلم و ستمی که مرتکب می‌‏‏شوند و نیز به جهت اسراف و زیاده ‏روی‏‏‏‏‌های که در حق خود انجام می‌‏‏دهند، از دیدن حجّت خودش (امام مهدی(ع)) محروم می‌‏‏سازد در نقل دیگر آمده است: ... خداوند به واسطه نادانی و ستمکاری مردم، دیده ایشان را از دیدن حجتش فرومی‌‏‏بندد ... سپس حجت (در زمان غیبت) مردم را می‌‏‏شناسد؛ ولی آنان او را نمی‌‏‏شناسند. دشمنان عنود و ستمگر: یکی از موانع و چالش‏‏‏‏‌های اساسی فراروی امامان معصوم (ع)، وجود حاکمان ظالم، دشمنان جاهل و کینه‏‌جو و نفاق ‏پیشگان دنیادوست بوده است. این امر منجر به غصب خلافت، کشته شدن امامان، انزوا و محدودیت، فشارهای مالی و اقتصادی، جلوگیری از ارتباط با مردم و ... شده بود. امام مهدی(ع) نیز با همه این خطرات روبه‌‏رو بود و حکمت الهی اقتضا می‌‏‏کرد که آن حضرت از دیدگاه‏‏‏‏‌ها غایب شود. با توجه به این امر بدیهی، عوامل زیر در غیبت آن حضرت نقش و تأثیر زیادی داشته است: جلوگیری از کشته شدن‏: امام حسن عسکری (ع) فرمود: بنی امیه و بنی عباس، شمشیرهای خود را برای ما تیز کردند؛ زیرا خوب می‌‏دانستند که آنها در خلافت حقی ندارند. آنان از ترس اینکه خلافت به جای خود برگردد و در میان صاحبان اصلی‌‏اش مستقرّ شود، به کشتن اهل بیت پیامبر (ص) و از بین بردن سلاله آن حضرت، همت گماشتند تا شاید از ولادت حضرت قائم جلوگیری کنند و یا او را به قتل برسانند؛ ولی خداوند اراده کرد که او را بر احدی از دشمنان آشکار نکند و نور خود را به اتمام رساند؛ اگرچه مشرکان خوش ندارند. زراره می‌‏‏گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می‌‏‏فرمود: یا زرارة لا بدّ للقائم من غیبة. پرسیدم: برای چه: فرمود: یخاف علی نفسه. امام باقر (ع) می‌‏‏فرماید: وقتی قائم ما اهل بیت، ظهور کند، می‌‏‏گوید: فَفَرَرْتُ مِنْکمْ ... از میان شما رفتم چون از شما بر جان خود بیمناک بودم و اینک چون پروردگارم اذن داد و امر فرجم را به سامان رسانید، به میانتان آمدم. در اینجا بیان دو نکته خالی از فایده نیست: ترس حضرت بر جان خود، برای آن است که او، آخرین ذخیره الهی است که باید برای تحقق عدالت جهانی -که وعده حتمی خداوند است- باقی بماند؛ وگرنه او نیز مانند پدران بزرگوارش، از شهادت در مسیر تحقّق اهداف الهی، استقبال می‌‏‏کند. خداوند متعال، هرچند قادر و توانا است که در هرزمان و هر ساعت، آن حضرت را ظاهر و به طور قهر و غلبه، بر تمام ملل و حکومت‏‏‏‏‌ها- پیش از فراهم شدن اسباب- غالب سازد؛ ولی چون جریان این جهان را بر مجرای اسباب و مسبّبات قرار داده و تا زمانی که اسباب چنان ظهوری فراهم نشود، قیام آن حضرت به تأخیر خواهد افتاد و اگر پیش از فراهم شدن اسباب و مقدمات ظاهر شود، از حفظ قتل مصون نخواهد ماند. خطر دشمنان داخلی و اهل نفاق:‏ علاوه بر خطری که از ناحیه خلفای عباسی متوجه امام مهدی(ع) بود؛ توطئه و اقدامات شومی نیز از طرف بعضی از نزدیکان فاسد و نفاق‌‏پیشه علیه آن حضرت صورت می‌‏گرفت و خطراتی را متوجه او می‌‏‏ساخت. نمونه روشن این خطر را می‌‏توان در اقدامات جعفر کذّاب جست‌‏وجو کرد. او با دستگاه خلافت ارتباط نزدیکی داشت و می‌‏خواست به کمک آنان مقام و دارایی امام عسکری (ع) را تصاحب کند و فرزند او را به کشتن دهد ...!! امام هادی (ع) می‌‏فرمود: از پسرم جعفر دوری کنید که او برای من، به منزله نمرود (پسر نوح) است نسبت به حضرت نوح که قرآن کریم در حق او می‌‏فرماید: نوح گفت: پسر من از کسان من است؛ ولی‏ خدا فرمود: ای نوح! او از کسان تو نیست که آن عملی (فرزندی) است، غیر صالح. بر این اساس امام عسکری (ع) فرمود: ... اگر جعفر بتواند مرا بکشد، هرگز دریغ نمی‌‏کند!. امام سجاد (ع) در پیش‏گویی خود، درباره جعفر کذّاب می‌‏‏فرماید: گویی با چشم خود می‌‏‏بینم که جعفر کذّاب (برادر امام عسکری)، طاغوت زمانش را وادار کرده که به جست‏وجوی ولی خدا بپردازد و آن غایب از دیده‏‏‏‏‌ها، در حفظ و حراست الهی است و حفاظت خانه پدر، بر عهده او است. این از باب جهالت جعفر به ولادت آن حضرت و طمع در کشتن او است، اگر دست بیابد، و این به طمع گرفتن میراث پدرش به ناحق است. نقش امام زمان (ع): غیبت و پنهان زیستی امام مهدی(ع)، می‌‏‏تواند از ناحیه و خواست خود آن حضرت باشد، یعنی، آن حضرت برابر تحقّق بعضی از اهداف و برنامه‏‏‏‏‌هایش و رهایی از قید و بند حکومت‏‏‏‏‌ها و با اذن الهی، از دیده‏‏‏‏‌ها غایب شده است. در این رابطه می‌‏‏توان به مؤلّفه‏‏‏‏‌های زیر اشاره کرد: بیعت نکردن با حاکمان‏: یکی از عواملی که در روایات بسیار به آن اشاره شده، عدم بیعت امام مهدی(ع) با خلفای جور و طاغوت‏‏‏‌ها است، آن حضرت به جهت اینکه مثل پدرانش مجبور به بیعت با آنان نشود، به فرمان خدا از چشم مردم مخفی شد. بیعت، نوعی عقد و قرارداد دو سویه بین حاکم و فرمانبرداران است که از یک سو خلیفه را متعهد به اداره جامعه ... می‌‏‏کند و از طرف دیگر بیعت‌‏کنندگان متعهد می‌‏‏شوند، ضمن شنیدن و اطاعت از خلیفه، از او حمایت کنند آن حضرت زمانی که ظهور می‌‏‏کند، بیعت هیچ‏کس و هیچ حکومت غاصب و ستمگری را -حتی به عنوان تقیه- بر گردن ندارد. او قیام می‌‏کند، در حالی‏که نسبت به احدی از جباران و حکومت‏‏‏‏‌های مختلف، تمکین و تسکین ندارد و از راه تقیه هم حکومت‏‏‏‏‌های غیر اسلامی ناکامل را در ظاهر امضا نکرده است. او اکمل مظاهر اسم العادل، السلطان، الغالب و الحاکم است و چنان شخصیت و مقامی از اینکه تحت سلطنت غیر خدا واقع شود. یا به حکومتی از حکومت‏‏‏‏‌های جائر به تقیه رأی داده باشد -برحسب اخبار- محفوظ و محروس است و چنان‏که از اخبار فراوان استفاده می‌‏‏شود، آن حضرت به تقیه عمل نمی‌‏‏کند و حق را آشکار و باطل را از صفحه روزگار برمی‌‏اندازد. پس یکی از حکمت‏‏‏‏‌ها و مصالح غیبت، این است که امام (ع)، پیش از رسیدن وقت ظهور و مأمور شدن به قیام، ناچار نمی‌‏شود، مانند پدران بزرگوارش، از راه تقیه با خلفا و زمام‌داران و سیاست‌مداران وقت، بیعت کند و وقتی که ظاهر می‌‏‏شود، هیچ بیعتی در گردن او نیست و هیچ حکومتی را بر خود -غیر از حکومت خدا و احکام و قوانین قرآن، حتی به ظاهر و از روی تقیه هم- نپذیرفته است‏. امام زمان (ع) خود در این زمینه مرقوم فرموده است: اما در مورد علت غیبت، خدای متعال می‌‏‏فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‏‌اید، هرگز نپرسید از مسائلی که اگر فاش شود، شما را اندوهگین سازد ... هریک از پدران من بیعتی از طاغوت‏‏‏‌های زمان به گردن داشت، ولی من به هنگامی ظهور خواهم کرد که بیعت احدی از طاغوت‏‏‏‏‌ها، برگردنم نباشد امام صادق (ع) می‌‏فرماید: قائم ما در حالی ظهور می‌‏‏کند که در گردن او، برای احدی، عهد و پیمان و بیعتی نباشد امام علی (ع) در این‏باره فرموده بود: هنگامی که قائم ما قیام کند، برای احدی در گردن او بیعت نخواهد بود. از این جهت ولادت او مخفی می‌‏‏شود و خود از دیده‏‏‏‌ها پنهان می‌‏‏باشد. آماده شدن جهان و افکار عمومی‏: یکی از علت‏‏‏‏‌های مهم غیبت امام مهدی(ع) و طولانی شدن پنهان‌‏زیستی آن حضرت، آماده ساختن جامعه بشری، برای رسیدن به مقصد نهایی و الهی خود است. آمادگی جهان عبارت است از: بالا رفتن سطح آگاهی مردم و درک نیاز به پیشوایی عادل و عالم، به وجود آمدن امکانات و زمینه‏‌های مناسب برای تشکیل یک حکومت جهانی، به ستوه آمدن مردم از ظلم و بیدادگری و خواست جهانی و مردمی برای گسترش و احیای عدالت، معنویت و امنیت جهانی. تا این زمان (آمادگی جهانی) فرارسد، حضرت در غیبت خواهند بود؛ زیرا وظیفه حضرت، تحقّق فراگیر و گسترده تمامی اهداف و برنامه‏‏‏‏‌های پیامبران و اولیا است و اقدامات و اصطلاحات او، نیازمند درک بالا و شعور مترقی از سوی مردم است. شیخ طوسی می‌‏گوید: فلسفه غیبت فقدان قدرت لازم امام است که باید مردم به آن همت گمارند؛ در واقع تا هنگامی که مردم زمینه اقتدار او را فراهم سازند، غیبت تداوم خواهد یافت؛ چرا که خداوند خواستار تقویت حضرت مهدی(ع)، به وسیله بشر است، نه فرشتگان. آماده‌‏سازی و تربیت شیعیان‏: یکی از حکمت‏‏‏‏‌های پنهان ‏زیستی امام زمان (ع)، این بود که شیعیان ضعیف و کم ‏ظرفیت، تربیت شده و سطح آگاهی و تحمّل و آمادگی آنها بالا برود. علی بن یقطین از امام کاظم نقل می‌‏‏کند که: شیعیان با آرزوها، تربیت می‌‏‏شوند پدرم یقطین به من گفت: چه آنچه راجع به سلطنت بنی عباس به ما گفته شده بود، انجام شد؛ ولی آنچه که به شما درباره فرج اهل بیت گفته شده بود، انجام نشد؟ به او گفتم: آن‏چه که به ما و شما گفته شده بود، هردو از یک‏جا صادر شده است؛ نهایت اینکه وعده‏‌ای که به شما داده شد، سر رسید اما وعده ما -چون زمانش حتی نبود- هنوز نرسیده است. در عین‏ حال ما را با ایجاد امید و آرزوی آن دوران تربیت کردند؛ چون اگر از همان نخست، به ما می‌‏گفتند که: فرج بیت، تا سال دویستم یا سیصدم انجام می‌‏‏شود، هرآینه مردم قساوت قلب می‌‏‏گرفتند و عموم آنان از اسلام برمی‌‏گشتند! اما همیشه به ما گفته‌‏اند: به همین زودی و با سرعت این کار انجام می‌‏شود تا قلب‏‏‏‏‌های مردم حفظ شود و فرج را نزدیک بدانند».

۱۰. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛

قنبر علی صمدی حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در کتاب «آخرین منجی» در این‌باره گفته است: «تحلیل فلسفه غیبت امام عصر(ع) نیازمند توجه به اهداف کلی ظهور است؛ همان چیزی که خطوط کلی آن در آیات قرآن کریم مطرح شده است. بر اساس رهنمودهای قرآنی، خداوند حکیم، وجود مقدس حضرت بقیة الله(ع) را برای هدفی والا و سترگ ذخیره نموده و آن، تحقق کامل حاکمیت دین الاهی و ارزش‌های والای انسانی در جامعه است: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾. این هدف، به قدری بزرگ و پر ثمر است که خداوند همه پیامبران(ع) پیشین را برای زمینه‌سازی این امر مهم، یعنی "حاکمیت دین پیامبر خاتم(ص) توسط آخرین وصی او حضرت مهدی (ع)" فرستاده است. از این نظر، حتی وجود مقدس پیامبر خاتم (ص) نیز زمینه‌ساز تحقق این هدف مهم بوده است؛ زیرا اگرچه ایشان پایه گذار این طرح عظیم بوده و اهداف و برنامه‌های او کامل‌ترین مرحله تکامل دین است، اما رسالت تحقق این اهداف متعالی، به عهده آخرین وصی او است. حکمت‌های غیبت امام عصر(ع) نیز در راستای این هدف متعالی و آرمانی قابل تفسیر است. برخی از علل و حکمت‌های غیبت امام مهدی (ع) از زبان پیامبر(ص) و ائمه(ع) بازگو شده و از عواملی مانند خوف قتل، رهایی از بیعت با ستمکاران، ستم پیشه بودن مردم، امتحان و آزمایش مردم و... به عنوان دلائل غیبت یاد شده است. در اینجا به برخی از این عوامل اشاره می‌شود. حفظ جان حضرت: در تعدادی از روایات، نبود امنیت جانی و خطر کشته شدن حضرت، مهم‌ترین دلیل غیبت عنوان شده است تا بدین وسیله، جریان امامت تداوم یابد و رسالت بزرگ حاکمیت دین به وسیله او محقق شود. زراره نقل کرده است که امام باقر(ع) فرمود: برای قائم ما قبل از این که به پا خیزد غیبتی است. من پرسیدم: چرا؟فرمود: چون می‌هراسد، سپس با دست به شکمش اشاره نمود؛ یعنی از ترس کشته شدن پنهان می‌شود. زراره در روایت دیگری، از امام صادق (ع) نقل کرده: "قائم ما قبل از آن که قیام کند، ناگریز از غیبت است"؛ و در پاسخ به پرسش زراره، مبنی بر چرایی غیبت، ادامه داده است: "بر جانش نگران است و از بریدن سرش هراس دارد"؛ یونس بن عبدالرحمن نیز گوید: حضور امام هفتم، موسی بن جعفر(ع) شرفیاب شدم و به او عرض کردم: یابن رسول الله! شما قائم به حق هستی؟ فرمود: "من هم قائم به حق هستم، ولی آن قائمی که زمین را از دشمنان خدای عزوجل پاک می‌کند و آن را پر از عدالت می‌نماید، چنان که پر از جور و ستم شده باشد، پنجمین فرزند من است و برای او غیبتی است طولانی؛ چون بر جان خود می‌ترسد. مردمی در آن مدت از اعتقادات خود برمی‌گردند و مردمی در آن ثابت می‌مانند" بر اساس این دسته روایات، فلسفه غیبت و پنهان زیستی امام(ع) حفظ جان و در امان ماندن از خطر دشمنان است؛ زیرا اگر غیبتی در کار نبود، مطمئناً دستگاه معتمد عباسی برای به شهادت رساندن آن وجود مقدس از هیچ اقدامی کوتاهی نمی‌کرد. از این‌رو به نظر می‌رسد که حکمت و راز اصلی غیبت امام زمان(ع) حفظ جان آن حضرت از شر جباران و ستمگران باشد و اگر در سایر روایات، سخن از حکمت‌های دیگر به میان آمده، بیانگر آثار تحقق این هدف بزرگ است. پرهیز از معاهده با حکام جور: بدون شک در صورت عدم غیبت، حضرت مهدی (ع) همانند اجداد طاهرینش، در برابر دشمنان هیچ راهی جز درگیری و شهادت یا پذیرش معاهده با آنان نداشت. در برخی از روایات، حکمت غیبت، پرهیز حضرت مهدی (ع) از امضای معاهده بیعت با طاغوت‌های زمان ذکر شده است تا در زمان قیام بتواند فارغ از تعهد هیچ حاکمی، آزادانه عمل کند؛ چون هیچ یک از ائمه(ع) پیشین از تعهد اجباری حکام زمانشان آزاد نبوده‌اند. اساساً تعهد حضرت نسبت به حکام زمان، با فلسفه وجودی آن حضرت سازگار نیست؛ چون ایشان مأموریت ویژه و بزرگی برعهده دارد که لازمه‌اش نقض این بیعت است. در حالی که بر فرض امضای چنین تعهدی، امام(ع) نمی‌تواند آن را نقض کند؛ زیرا اسلام، همانند مارکسیست‌ها، وسیله را به خاطر هدف توجیه نمی کند، بلکه مشروعیت وسیله را نیز لازم می‌شمرد. امام حسن مجتبی(ع) در این باره می‌فرماید: "هرکدام از ما اهل بیت در زمان خود بیعت حاکمان و طاغوت‌های زمان را از روی تقیه به عهده دارد، مگر امام مهدی (ع) که عیسی بن مریم(ع) به امامت او نماز می‌گذارد. خداوند ولادت او را مخفی نگه می‌دارد و برای او غیبتی مقرر می‌فرماید تا هنگامی که قیام کند، بیعت حاکمی بر گردنش نباشد". خود امام عصر(ع) نیز در پاسخ به پرسش احمد بن اسحاق فرمود: "بر گردن همه پدرانم، بیعت سرکشان زمانه بود؛ اما من وقتی خروج نمایم، بیعت هیچ سرکشی بر گردنم نیست". آزمودن ایمان و پایداری مردم: یکی از سنت‌های جاری الاهی، امتحان مردم است. بر اساس آیات قرآن، بشر نا گزیر باید امتحان شود. این امتحان در میان امت‌های پیشین بوده و در آینده نیز خواهد بود. قرآن می‌فرماید: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾؛ در روایات نیز اعتقاد به امام غائب محک و معیاری برای شیعیان ذکر شده تا میزان ایمان و تعهد آنان بدین وسیله مورد آزمایش قرار گردد. این آزمون، سبب رویش انسان‌های ثابت‌قدم و ریزش افراد بی‌ایمان خواهد بود. بر اساس روایات، خداوند سخت‌ترین امتحان را در رابطه به تعهدات خواهد گرفت؛ از این‌رو، در عصر غیبت، شیعیان را امتحان می‌کند؛ چراکه شیعیان این ملاک و معیار را پذیرفته و معتقد به غیبت حضرت مهدی هستند و طبیعی است که امتحان برای کسانی که این ملاک را قبول نداشته باشند معنا نخواهند داشت. چنان که امام صادق(ع) می‌فرماید: "خداوند به وسیله غیبت امام مهدی (ع) شیعیان را امتحان می‌کند و میزان استواری ایمان و ثبات قدم آنان را می‌آزماید"؛ در روایات تأکید شده که غیبت امام عصر(ع) امتحان و غربالی برای انسان‌هاست تا افراد صالح و شایسته از دیگران جدا شوند. برای مثال، امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: "به خدا قسم، من و این دو فرزندم (حسن و حسین(ع)) شهید خواهیم شد و خداوند در آخرالزمان مردی از فرزندانم را به خون خواهی ما بر خواهد انگیخت. او از دیده‌ها غایب خواهد شد، تا این آزمایش سبب جدایی گمراهان شوند، به گونه‌ای که افراد نادان می‌گویند: خدا به آل محمد(ص) نیازی ندارد"؛ بر پایه این روایات، غیبت حضرت حجت(ع) محک و آزمایشی است که خداوند عموم بندگان را بدان می‌آزماید: "امْتَحَنَ بِهَا خَلْقَه‏" و شیعیان و پیروان آن حضرت را به طور خاص بدین وسیله امتحان می‌کند: "أَنَّ اللَّهَ يُحِبُّ أَنْ يَمْتَحِنَ الشِّيعَةَ "، تا میزان صداقت و ثبات قدم پیروان و معتقدان به آن حضرت مورد سنجش قرار گیرد. افاضه تدریجی: امام واسطه فیض خدا بر خلق است و حضور مشهودانه ایشان، خود، فیضی مضاعف است؛ اما این فیض رسانی با شرایط و مقدمات خاصی ملازم است که بدون آنها، موجود مستفیض، یا از فیض محروم می‌شود یا از آن، بهره تامی نمی‌برد. زیرا رابطه میان فیاض و مستفیض سه گونه است: فیاض و مستفیض، توان اعطا و دریافت دفعی فیض را دارند. نه فیاض در اعطا تام است و نه مستفیض در استفاضه. فیاض در اعطا تام است؛ اما مستفیض نمی‌تواند فیض را به طور دفعی دریافت کند. خدای سبحان، عالم هستی را بر اساس آیه ﴿وَمَا أَمْرُنَا إِلاَّ وَاحِدَةٌ﴾ یک باره ایجاد کرد؛ اما از آنجا که عالم طبیعت، توان استفاضه دفعی فیض از مبدأ فیاض را ندارد، نظر به آیه ﴿وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ﴾ این فیض دفعی را به تدریج دریافت کرده و می‌کند. کلمح بالبصر بنابراین، اگرچه اعطای فیض به شکل دفعی صورت پذیرفته است، اما به سبب نقص قابل، تدریجی دریافت می‌شود؛ زیرا افاضه فیض، بر اساس توان و استعداد قابل است و قانون عادی طبیعت بر وجود واسطه‌های فراوان در تحقق اشیا جریان دارد و حال آن که در چنین مواردی، فیض الاهی برخلاف قانون عادی و مبتنی بر حذف یا تقلیل واسطه‌ها ظهور می‌یابد. بر این اساس، سخن از تدریج اعطا و افاضه الاهی، ناظر به عدم قابلیت مستفیض است، نه نقص فاعل فیاض؛ به این معنی که دریافت فیض تدریجی در هر درجه، قابل را برای دریافت فیض بعدی مستعد می‌کند. بنابراین، برخورداری از فیض حکومت صالحان، گرچه از سوی مبدأ فیاض، بی‌گذراندن مقدمات مانعی ندارد، اما قابل‌ها فاقد استعداد لازم برای دریافت جمعی فیض و تابع شرایط، مقدمات و زمینه‌های لازم‌اند؛ به گونه‌ای که تا آن شرایط و مقدمات در بستر زمان فراهم نیاید، نمی‌توانند به این فیض الاهی برسند. و چون از شرایط اساسی استقرار حکومت صالحان، پرورش انسان‌های صالح و ایجاد آمادگی در مردم برای پذیرش حکومت عادلانه جهانی است، غیبت امام عصر(ع) برای تحقق این شرایط، ایجاد شده است. اسرار نهفته: بر اساس برخی روایات، غیبت، دارای اسرار نامکشوفی است که ما آن را به صورت کامل نمی‌فهمیم؛ زیرا اسرار کامل غیبت در زمان ظهور آشکار خواهد شد. جابر بن عبدالله انصاری از محضر رسول خدا(ص) در مورد غیبت حضرت قائم(ع) چنین سؤال کرد: یا رسول الله! آیا قائم که فرزند شماست غایب می‌شود؟ آن حضرت فرمود: "به خدا قسم، آری! خداوند بدان وسیله اهل ایمان را امتحان نموده و خالص می‌گرداند و کافران را آزمایش کرده و از میان می‌برد. ای جابر! این از کارهای عجیب خداوند و سری از اسرار الاهی است که بر بندگانش پوشیده است. پس از شک در کار خدا بپرهیز که کفر است". بنابراین، ما نمی‌توانیم علل و حکمت‌های غیبت حضرت را محصور در چند چیز بدانیم؛ بلکه حکمت‌های فراوانی در کار است که برخی برای ما بازگو شده و برخی مکتوم مانده است. اما جدا از چرایی اصل غیبت، پرسش دیگر، درباره چرایی طولانی شدن و به درازا کشیدن غیبت است. پاسخ به این پرسش را باید در عدم آمادگی جهانی برای تحقق اهداف و برنامه‌های عدالت گسترحضرت جستجو نمود؛ زیرا سنت الاهی بر این است که هرگونه تغییر و تحولی در عرصه‌های مختلف حیات بشری، از مسیر اراده و انتخاب خود انسان‌ها صورت پذیرد. از این‌رو، لازمه پایان یافتن دوران غیبت و محرومیت از برکات حضور امام عصر(ع) بلوغ فکری جامعه بشری، شناخت رهبری معصوم، درک ضرورت حضور وی و آمادگی برای پذیرش اهداف و برنامه‌های ایشان، یعنی حکومت عدل جهانی است. در این صورت، بدون شک، عنایت خاصه الاهی شامل حال انسان‌ها گردیده و وعده ظهور محقق خواهد شد. در قسمت‌های بعد، به توضیح بیشتر این مطلب خواهیم پرداخت».

۱۱. آقای رضوانی (پژوهشگر حوزه علمیه قم)؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است: «سؤال مورد نظر را با بیان مقدماتی که خود آنها ما را به نتیجه قطعی می‌رساند جواب خواهیم داد: خداوند متعال در قرآن کریمش و نیز پیامبر اسلام (ص) خبر از پیروزی و غلبه دین اسلام بر جمیع ادیان در پایان تاریخ بشریّت داده است. خداوند می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾. مصالح بندگان با اختلاف حالات آنها متغیّر می‌شود. خداوند متعال امر تدبیر بندگان و مصلحت آنها را بر عهده گرفته است. عقلشان را کامل کرده و آنها را به انجام اعمال صالح وادار نموده است تا از این طریق به سعادت برسند. حال اگر مردم به دستورهای خداوند تمسک کرده و انجام وظیفه کنند، بر خداوند است که آنها را یاری کند و با اضافه کردن عنایت‌هایش بر بندگان، راه را بر آنها تسهیل و هموار نماید، ولی در صورتی که مخالف دستورهایش عمل کنند و مرتکب نافرمانی شوند، مصلحت بندگان تغییر می‌کند، و در نتیجه، موقعیّت و وضعیّت نیز تغییر خواهد کرد، خداوند توفیق را از آنان سلب خواهد نمود، و در این هنگام مستحقّ ملامت و سرزنش می‌شوند. خداوند متعال امامان را یکی پس از دیگری به سوی مردم فرستاد ولی هنگامی که آنان را نافرمانی کرده و به طور وسیع خونشان را ریختند، قضیه برعکس شد و مصلحت بر این تعلق گرفت که امام مردم، غایب و مستور گردد. بی شک هر کار اجتماعی -بزرگ یا کوچک- احتیاج به آماده شدن شرایط مناسب دارد. لذا باید برای قیامی جهانی و فراگیر آمادگی خاصی صورت گیرد. بی تردید، دین غالب در عصر ظهور، احتیاج به رهبر و امامی غالب دارد که دارای شرایطی از قبیل: قدرت فوق العاده، علم جامع و عصمت باشد. مطابق روایات متواتر بین شیعه و سنی پیامبر (ص) امامان بعد از خود تا روز قیامت را دوازده نفر برشمرده است که بعد از او پیاپی خواهند آمد. از مجموعه روایات و ادله عقلی استفاده می‌شود که بقای امام معصوم و حجت خدا بر روی زمین تا روز قیامت امری ضروری است. مرحوم کلینی به سند صحیح از ابی حمزه نقل می‌کند که از امام صادق (ع) سؤال کردم: آیا زمین بدون امام باقی می‌ماند؟ حضرت فرمود: لَوْ بَقِيَتِ اَلْأَرْضُ بِغَيْرِ إِمَامٍ لَسَاخَتْ. یکی از اسباب گوشه نشین شدن انبیا و رسل، خوف از قتل به جهت حفظ جان و به امید نشر شرایعشان بوده است. امام مهدی (ع) نیز با نبود اسباب عادی برای نصرت و یاری اش و خوف از کشته شدن، به امر خداوند مأمور به غیبت و دوری از مردم شدند. امام صادق (ع) به زراره فرمود: لِلْقَائِمِ غَيْبَةٌ قَبْلَ قِيَامِهِ. قُلْتُ: وَ لِمَ؟ قَالَ: يَخَافُ عَلَى نَفْسِهِ الذَّبْحَ. یکی از اسباب و عوامل غیبت امام زمان (ع) که در روایات به آن اشاره شده، بیعت نکردن آن حضرت با حاکمان عصر خود است. شیخ صدوق به سندش از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمود: يَقُومُ اَلْقَائِمُ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ. هدایت بر چند قسم است: هدایت فطری: که همان هدایت از راه فطرت است. ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ﴾ هدایت تشریعی: که متفرّع بر حضور امام در میان جامعه است تا مردم را از نزدیک راهنمایی کند. ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ﴾. هدایت تکوینی: که همان تصرف و تدبیر در نظام آفرینش است. ﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ...﴾. هدایت باطنی: که شعبه‌ای است از ولایت تکوینی و به معنای ایصال به مطلوب است. ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾. با نظر و تأمّل در مجموع مقدمات فوق به این نتیجه خواهیم رسید که وجود نازنین امام زمان (ع) به عنوان دوازدهمین امام، باید برای روز موعود در پس پرده غیبت بوده، تا در آن هنگام به اذن خداوند برای هدایت بشر ظهور کند».

۱۲. آقای باقری‌زاده؛

محمد باقری‌زاده اشعری آقای محمد باقری‌زاده اشعری، در کتاب «از امام مهدی بیشتر بدانیم» در این‌باره گفته است: «امام جعفر صادق (ع) در حدیثی در پاسخ سؤال از "حکمت غیبت امام مهدی (ع)" آن را راز الهی معرفی نموده، می‌فرماید: حکمت غیبتش، همان حکمت غیبت حجت‌های پیشین خدای متعال است. حکمت این کار، جز پس از ظهورش، آشکار نمی‌شود... این امر، امری از امور خدا و رازی از رازهای او و امری نهان از نهان‌های اوست، و چون می‌دانیم که خدای جل جلاله حکیم است، تصدیق می‌کنیم که همه کارهایش حکیمانه است، هر چند دلیل آنها برایمان روشن نباشد. البته در احادیث دیگر، حکمت‌هایی برای غیبت امام مهدی (ع) شمرده شده است، از جمله: آزمودن همه حکومت‌ها؛ امام صادق (ع) می‌فرماید: این امر (قیام) نمی‌دهد، تا آن که هیچ گروهی از مردم نماند، جز آن که بر مردم حکومت کند، برای این که کسی نگوید: اگر ما حکم می‌شدیم، عدالت می‌ورزیدیم! سپس قائم به حق و عدالت، قیام می‌کند. آزمودن و ناب کردن مردم؛ امام صادق (ع) به نقل از پدرانش می‌فرماید که علی (ع) فرمود: هان! به خدا سوگند که من و این دو فرزندم، کشته خواهیم شد و خداوند، مردی از فرزندانم را در آخر الزمان به خونخواهی ما بر خواهد انگیخت و او را از مردم، پنهان می‌کند تا گمراهان مشخص شوند و نادان‌ها بگویند: خدا را با خاندان محمد، کاری نیست!. امام باقر (ع) نیز در حدیثی می‌فرماید: فَرَج ما واقع نمی‌شود تا آن که غربال شوید، غربال و غربال شوید تا آن که خدای متعال، ناخالصی‌ها را ببرد و خالص‌ها را باقی بنهد امام صادق (ع) در حدیثی دیگر می‌فرماید: دور است، دور است! به خدا سوگند، آنچه را به آن چشم دوخته‌اید، نمی‌شود، تا آن که غربال شوید. به خدا سوگند، آنچه را به آن چشم دوخته‌اید، نمی‌شود تا خالص شوید. به خدا سوگند، آنچه را به آن چشم دوخته‌اید، نمی‌شود تا از هم متمایز شوید. به خدا سوگند، آنچه را به آن چشم دوخته‌اید، نمی‌شود، جز پس از ناامیدی. به خدا سوگند، آنچه را به آن چشم دوخته‌اید، نمی‌شود تا آن که بدبخت شود هر که باید بدبخت بشود و خوش بخت شود هر که باید خوش‌بخت شود. بر عهده نداشتن بیعت هیچ کس؛ امیر مؤمنان (ع) می‌فرماید: قائم ما، هنگامی که قیام می‌کند، بیعت هیچ کس را به گردن ندارد و این به خاطر آن است که ولادتش پنهان و وجودش غایب می‌ماند. بیم داشتن از کشته شدن؛ امام صادق (ع) در حدیثی می‌فرماید: قائم، قبل از قیامش، غیبتی دارد که در آن دوره، بیمناک از کشته شدن است. جاری شدن سنت‌های پیامبران درباره او؛ امام صادق (ع) می‌فرماید: قائم ما، غیبتی دور و دراز دارد... زیرا خداوند اراده کرده است که سنت‌های مربوط به غایب شدن پیامبران، درباره قائم، بی‌استثنا جاری شود و... گریزی نیست جز این که تمام دوره غیبت آان، جاری شود. خداوند متعال می‌فرماید: "شما همه حالت‌ها را پشت سر می‌گذارید"؛ یعنی سنت‌های پیشینیان، درباره شما جاری خواهد شد. بیرون آمدن ودیعه‌های خدا؛ امام صادق (ع) می‌فرماید: قائم... ظهور نمی‌کند تا ودیعه‌های خداوند جل جلاله [از صلب پدرانشان] بیرون آیند (متولد شوند). پس چون قیام کند، بر دشمنان خدا چیره می‌شود و آنها را می‌کشد. با توجه به این چند حکمت، به نظر می‌رسد که اصلی‌ترین حکمت غیبت امام مهدی (ع)، فراهم نبودن زمینه سیاسی و اجتماعی برای جهانی شدن اسلام است و این نیز در زمان ظهور، قابل درک است».

۱۳. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛

پژوهشگران مؤسسه آینده روشن پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند: «غیبت امام مهدی (ع) به اراده خداوند رخ داده است و بدیهی است که کارهای خداوند بر اساس عالی‌ترین مصالح و حکمت‌هاست؛ گرچه ما با علم و دانش محدود خود آن حکمت‌ها را ندانیم. درباره علت غیبت آن حضرت روایات مختلفی از معصومین (ع) نقل شده است و مطابق بعضی از آن‌ها غیبت، سرّی از اسرار الهی است که رمز و راز آن پس از ظهور امام (ع) آشکار خواهد شد، ولی در بعضی از روایات حکمت‌هایی برای غیبت بیان شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم: حفظ جان امام مهدی (ع): حوادث تاریخی زمان امامان (ع)، به ویژه شرایط حساس زمان امام عسکری (ع)، نشان می‌دهد که دشمنان به دنبال کشتن امام دوازدهم (ع) از همان آغاز تولد ایشان بوده‌اند و خداوند برای حفظ جان حضرت، ایشان را در پس پرده غیبت قرار داد، این مطلب در روایات متعددی مطرح شده است. امتحان مردم: خداوند بندگانش را به اسباب گوناگون امتحان می‌کند و یکی از اسباب آزمایش، غیبت حجت الهی است تا مؤمنان واقعی از منافقان شناخته شوند. امام علی (ع) فرمود: هر آینه خداوند مردی از فرزندانم را در آخر الزمان برمی انگیزد که برای خون خواهی قیام می‌کند و هرآینه او مدت زمانی از ایشان غایب خواهد شد برای این که اهل گمراهی از خوبان و هدایت یافتگان شناخته شوند.... بیعت نکردن با ستمگران: هریک از امامان معصوم (ع) به دلیل شرایط زمانی و کمی یاران، مجبور شدند که با طاغوت زمان خود بیعت کنند، ولی خداوند خواسته است که امام مهدی (ع) تحت بیعت طاغوتی قرار نگیرد؛ چرا که رسالت اصلی امام مهدی (ع) کندن ریشه‌های طاغوت است، به همین جهت او را در پوشش غیبت قرار داده است. امام صادق (ع) فرمود: صاحب الامر و لادتش بر این خلق پنهان است تا چون ظهور کرد بیعت کسی در گردنش نباشد. پدیده غیبت حضرت (ع) چنانکه در روایات نیز به آن اشاره شده، اسرار و حکمت‌های زیادی دارد که فقط بعد از ظهور قابل درک است، لذا دلیل اصلی غیبت برای ما روشن نیست و امامان فرموده‌اند: دلیل اصلی، سرّی از اسرار خداست که اجازه گفتن آن را نداریم. منتها در منابع روایی، برخی از این حکمت‌ها بازگو شده است: حفظ جان امام؛ خداوند او را برای دوری از دسترسی دشمنان تا زمانی که جهان آماده استقبال از حضرت (ع) و عمل به برنامه‌های او گردد، از نظرها مخفی کرده است؛ سازش‌ناپذیری با حکومت‌های ستم‌پیشه بیعت نکردن با حاکمان ستم‌گر؛ ناسپاسی مردم؛ آزمایش مردم؛ و... مهم‌ترین علت ادامه غیبت، عدم آمادگی جهانی برای درک زمان ظهور و یاری امام در اجرای برنامه‌های گسترده و همه‌جانبه است»».

۱۴. نویسندگان کتاب نگین آفرینش؛

نویسندگان کتاب «نگین آفرینش» در این باره گفته‌اند: «درباره علت غیبت، روایات متعدد و متنوعی موجود است که در بیشتر آن‌ها از فلسفه غیبت سؤال شده است. بعضی از روایات، علتی را برای غیبت بیان کرده‌اند؛ ولی بعضی دیگر به گونه‌ای دیگر با این پرسش برخورد کرده‌اند که قاعده‌ای است برای پیدا کردن پاسخ مشترک به بسیاری از سؤالات ما. سرّی از اسرار الهی: ما ایمان داریم که خداوند عالم، هیچ کار کوچک و بزرگی را جز بر اساسِ حکمت و مصلحت انجام نمی‌دهد؛ خواه این مصلحت‌ها را بشناسیم یا نه. نیز همه رویدادهای خرد و کلانِ جهان با تدبیر پروردگار و به اراده او انجام می‌پذیرد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، حادثه غیبت امام مهدی(ع) است؛ بنابراین غیبت آن سرور نیز مطابق حکمت و مصلحت است؛ اگر چه ما فلسفۀ آن را ندانیم. امام صادق(ع) فرمود: "بی تردید برای صاحب الامر غیبتی است که هر اهل باطلی، در آن به شک می‌افتد. راوی دربارۀ علت غیبت سؤال کرد. حضرت فرمود: غیبت به سبب امری است که اجازه نداریم آن را برای شما بیان کنیم... غیبت، سرّی از اسرار الهی است؛ ولی چون می‌دانیم که خداوند بزرگ، حکیم است، می‌پذیریم که همه کارهای او بر اساسِ حِکمت است؛ هر چند علّت آن کارها برای ما معلوم نباشد». البتّه چه بسا انسانی که همه افعال خداوند را حکیمانه می‌داند و در برابر آن‌ها سر تسلیم فرود می‌آورد، به دنبال دانستن راز و رمز بعضی از رویدادهای عالم باشد، تا به سبب علم به فلسفه یک پدیده، آرامش نفس و اطمینان قلبی بیشتری یابد؛ بنابراین به بحث و بررسی دربارۀ حکمت‌ها و آثار غیبت حضرت مهدی(ع) می‌پردازیم و به روایات مربوط به آن اشاره می‌کنیم. حفظ جان امام: یکی از عواملی که سبب کناره گیری پیامبران از قوم خود می‌شد، حفظ جان خویش بود. آن‌ها برای اینکه بتوانند در فرصتی دیگر رسالت خود را به انجام رسانند در شرایطی که مورد تهدید قرار می‌گرفتند، پنها می‌شدند؛ همان‌گونه که پیامبر اسلام(ص) از مکّه بیرون رفت و در غار پنهان شد. البته همه این‌ها به دستور و اراده خداوند است. درباره حضرت مهدی(ع) و علت غیبت او نیز در روایات متعدد، چنین امری بیان شده است. امام صادق(ع) فرمود: "امام منتظر، پیش از قیام خود، مدتی از چشم‌ها غایب خواهد شد". از حضرت دربارۀ علّت آن سؤال شد. حضرت فرمود: "برجانِ خویش بیمناک است". شهادت آرزوی مردان خداست؛ ولی شهادتی مطلوب است که در میدان انجام وظیفه الهی و به صلاح جامعه و دین خدا باشد؛ امّا آن‌گاه که کشته شدن فرد، به معنای از دست رفتن اهداف باشد، ترس از قتل، امری عقلی و پسندیده است. کشته شدن امام دوازدهم که آخرین ذخیره الهی است، به معنای فروریختن کعبۀ آمال و آرزوی تمام انبیا(ع) و اولیا و تحقق نیافتن وعده پروردگار در تشکیل حکومت عدل جهانی است. استقلال و نبودن تحت پیمان دیگران: آن‌ها که به دنبال ایجاد یک تحوّل و انقلاب هستند به ناچار در ابتدای قیام با بعضی از مخالفان، عهده و پیمانی می‌بندند تا بتوانند اهداف خود را دنبال کنند؛ ولی مهدی موعود(ع) آن مصلح بزرگی است که در راه برپایی انقلاب و حکومت عدل جهانی با هیچ قدرت ستم‌گری سازش نخواهد کرد؛ زیرا مطابق روایات فراوان، او مأمور به مبارزه قاطع و آشکار با همه ظالمان است. به همین سبب تا آماده شدن شرایط انقلاب، در غیبت می‌رود تا مجبور نباشد با دشمنان خدا عهد و پیمانی ببندد. در روایتی از امام رضا(ع) علت غیبت، این گونه بیان شده است: برای اینکه آن زمان که با شمشیر قیام می‌کند، کسی بر عهده او امام مهدی(ع) بیعتی نداشته باشد. آزمایش مردم: امتحان کردن مردم، یکی از سنّت‌های خداوند است. او بندگان خود را به اسباب گوناگون می‌آزماید تا میزان استواریشان در مسیر حق روشن شود. البتّه نتیجه امتحان برای خداوند معلوم است؛ ولی در کوره آزمایش‌ها، این بندگان هستند که ساخته می‌شوند و به جوهر وجود خود پی می‌برند. امام کاظم(ع) فرمود: هنگامی که پنجمین فرزندم غایب شد، مواظب دین خود باشید تا کسی شما را از آن بیرون نکند. برای صاحب این امر امام مهدی(ع) غیبتی خواهد بود که گروهی از پیروان او، از اعتقاد خود دست برمی‌دارند. این غیبت، آزمونی است که خداوند با آن، بندگانش را می‌آزماید. تأدیب مردم: وقتی امّت، قدر پیامبر و امام را نشاسند و وظایف خود را در برابر او انجام ندهند، بلکه اوامر او را نافرمانی کنند، رواست که خداوند، پیشوای ایشان را از آن‌ها جدا کند، تا به خود آیند و در روزگار غیبت او، ارزش و برکت وجود او را دریابند. در این صورت، غیبت امام به مصلحت امام است؛ گرچه آن‌ها ندانند و درک نکنند. امام باقر(ع) فرمود: "وقتی خداوند همراهی و همنشینی ما را برای قومی خویش ندارد ما را از میان آن‌ها برگیرد". گفتنی است که در روایات، نکته‌های دیگری نیز درباره علّت غیبت امام دوازدهم(ع) بیان شده‌اند که برای رعایت اختصار از ذکر آن‌ها خودداری می‌کنیم. آنچه مهم است، اینکه همان گونه که پیش از این گذشت، "غیبت"، سرّی از اسرار الهی است و علت اصلی و اساسی آن پس از ظهور آشکار خواهد شد و آنچه بیان شد، عواملی است که در غیبت امام عصر(ع) تأثیر گذار بوده است».

۱۵. نویسندگان کتاب «آفتاب مهر»؛

نویسندگان کتاب «آفتاب مهر» در این‌باره گفته‌اند: «درباره غیبت می‌توان، دو نگاه داشت: نگاه تاریخی: وقتی به تاریخ صدر اسلام و حتی پیش از آن می‌نگریم، به خوبی می‌بینیم که جبهه کفر و باطل برای مقابله با جبهه حق و نابودی آن، از هیچ اقدامی‌ فروگذاری نکرده و در این راه حتی از کشتن پیشوایان دین نیز ابایی نداشته است. آنان، به خوبی می‌دانستند ادامه حکومت دنیایی و سیطره بر مردم و کسب منافع نامشروع، زمانی امکان پذیر خواهد بود که پیشوایان دین و هادیان حق را از سر راه خود بردارند؛ لذا شهادت امامان(ع) در دستور کار خلفای جور قرار گرفت. آنچه وحشت و اضطراب حاکمان خودکامه را بیشتر می‌کرد، وعده ظهور حضرت مهدی(ع) به عنوان منجی و مصلح بود؛ از این رو خلفای معاصر امام حسن عسکری(ع) ایشان را به شدت تحت نظر داشتند، تا وقتی فرزندش به دنیا می‌آید، او را در همان ابتدای زندگی به شهادت برسانند؛ بنابراین بسیار طبیعی است که خداوند آخرین حجت خود را در پرده غیبت قرار دهد، تا جان او حفظ شود و در موعد مقرر و زمانی که مردم آمادگی داشتند، ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد نماید. نگاه روایی: در روایات، به علت و حکمت‌های متعددی اشاره شده است. قبل از بیان آن‌ها ذکر این مقدمه ضروری است که: غیبت، سری از اسرار الهی است و ما ایمان داریم که خداوند متعال، هیچ کاری را جز بر اساس حکمت و مصلحت، انجام نمی‌دهد. در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده است، در پاسخِ سوالِ از علت غیبت آمده است: غیبت، به سبب امری است که اجازه نداریم آن را برای شما بیان کنیم ... غیبت، سرّی از اسرار الهی است؛ ولی چون می‌دانیم که خداوند بزرگ، حکیم است، می‌پذیریم که همه کارهای او "براساس" حکمت است؛ اگر چه علّت کارها برای ما معلوم نباشد. بعد از بیان مقدمه به علل غیبت از منظر روایات می‌پردازیم: آزمایش مردم: امتحان کردن مردم، از سنت‌های حتمی‌ خداوند است. او بندگان خود را به اسباب گوناگون می‌آزماید تا میزان استواری آن‌ها در مسیر حق، آشکار شود. نتیجه امتحان، برای خداوند معلوم است؛ ولی در گذر از سختی‌ها، بندگان خدا پخته می‌شوند و به جوهر وجود خود پی می‌برند. امام کاظم(ع) فرمود: "هنگامی‌ که پنجمین فرزندم غایب شد، مراقب دین خود باشید، تا کسی شما را از آن بیرون نکند. برای صاحب این امر، غیبتی خواهد بود که گروهی از پیروان او، از اعتقاد خود دست برمی‌دارند و این غیبت، آزمونی است که خداوند با آن، بندگانش را امتحان می‌کند". ستم پیشه بودن انسان‌ها: امیر مؤمنان(ع) فرمود: "زمین از حجت خدا خالی نمی‌ماند؛ ولی خداوند به دلیل ستم پیشه بودن و زیاده روی انسان‌ها، آنان را از وجود ظاهری حجت خود محروم می‌سازد". حفظ جان امام: یکی از عواملِ کناره‌گیری پیامبران از قوم خود، حفظ جان خویشتن بوده است، همان گونه که پیامبر اسلام(ص) برای حفظ جان خود، از مکه بیرون رفت و در غار پنهان شد. امام صادق(ع) فرمود: "امام منتظَر، پیش از قیام خود، مدتی از چشم غایب خواهد شد. راوی، از علت غیبت سؤال کرد. حضرت فرمود: بر جان خویش بیمناک است.. البته ترس حضرت بر جان خود، برای آن است که او، آخرین ذخیره الهی است که باید برای تحقّق عدالت جهانی که وعده حتمی‌ خداوند است، بماند. تأدیب مردم: وقتی امت، برابر پیامبر و امام، وظایف خود را به درستی انجام ندهد خداوند، پیشوای ایشان را برای مدتی از آنان جدا کند. امام باقر(ع) فرموده است: وقتی خداوند، همراهی و همنشینی ما را برای قومی‌ خوش ندارد، ما را از میان آنان برگیرد. استقلال و بیعت نکردن با حاکمان: می‌دانیم که امامان پیشین، به بیعت ظاهری با حاکمان جورِ زمان خود مجبور شدند. چون رسالت امام مهدی(ع) قیام برضد همه ظالمان و ستمگران است و این امر، با بیعت با آنان سازگاری ندارد، او غایب شد، تا از بیعت با حاکمان جور، رها شود و هر زمان، خداوند اراده کرد، آزادانه با ستمکاران برخورد کند. امام رضا(ع) در بیان علت غیبت، چنین فرموده است: "برای این که آن زمان که با شمشیر قیام می‌کند، کسی بر عهده او بیعتی نداشته باشد".» .

۱۶. نویسندگان کتاب «چشم به راه مهدی»؛

نویسندگان کتاب «چشم به راه مهدی» در این‌باره گفته‌اند: «پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) نخستین کسانی هستند که به منظور رفع شبهات، از علت غیبت سخن رانده‌اند و در مجموعه‌های روایی، احادیث زیادی در این باب جمع‌آوری شده است. نعمانی از علی(ع) نقل می‌کند که ایشان دلیل غیبت را: غربال انسان‌های صالح از گمراه و دانا از نادان می‌داند و بر اساس روایت دیگری، حضرت در منبر کوفه فرمود: "زمین، از حجت الهی خالی نمی‌ماند، ولی خداوند به دلیل ستم‌پیشه بودن خلق و ستم و زیاده‌روی، آنان را از وجود حجت بی‌بهره می‌سازد". روایات دیگری که بیشتر در عصر تقیه جمع‌آوری شده‌اند، حاکی از این هستند که بشر قادر به درک فلسفه حقیقی غیبت نیست و این راز، پس از ظهور آشکار خواهد شد. در دوران امامت حضرت باقر (از ۹۵ تا ۱۱۴ ه.ق) و حضرت صادق (از ۱۱۴ تا ۱۴۸ ه.ق) باتوجه به نهضت‌های دینی و بازار گرم مناظره‌های مذهبی و ضرورت نقد عقاید کیسانیه، زیدیه، غلات و اسماعیلیه، در خصوص غیبت امام، به فلسفه غیبت توجه بیشتری صورت گرفت. روایات زیادی از امام صادق در این زمینه به دست ما رسیده است. عبید الله بن فضل هاشمی می‌گوید: از امام ششم شنیدم که فرمود: "صاحب الامر، غیبتی دارد که تخلف‌ناپذیر است و هر جوینده باطلی در آن به‌ شک می‌افتد و اجازه نداریم علت آن را بیان کنیم. حکمت غیبت او، همان حکمتی است که در غیبت حجت‌های پیشین وجود داشته است و پس از ظهور، روشن خواهد شد، چنانکه حکمت کارهای خضر از شکستن کشتی و کشتن پسر بچه و برپا داشتن دیوار شکسته، وقتی برای موسی روشن شد که آن‌دو، از هم جدا شدند. غیبت امری از امور الهی و سری از اسرار و غیبتی است از غیبت‌های او". از دید امام جعفر صادق(ع) تصدی خلافت توسط عباسیان به معنای غصب حقوق سیاسی ایشان، به عنوان پیشوای بر حق مسلمانان بود و عباسیان، از همان ابتدا نسبت به ایشان و علویان بدگمان شدند. امام که سیاست تقیه را در پیش گرفته بود، احادیثی را در زمینه غیبت امام عصر (ع) در میان راویان حدیث شیعه نشر داد و این نکته را روشن ساخت: بر امام منصوص الهی، لازم نیست، قیام کند، تا حقوق سیاسی خود را به دست آورد. او، باید رهبری روحانی خود را داشته باشد و وظایف خویش را انجام دهد، تا زمانی که جامعه، خود، به اندازه کافی از آگاهی و شعور سیاسی برخوردار شود و با مراجعه به ائمه(ع) خواستار برقراری حکومت اسلامی و شیعی گردد. بر مبنای همین عقیده بود که امام صادق (ع) آشکار اعلام کرد: "مهدی، به قدرت سیاسی دست خواهد یافت". امام صادق (ع)، به گونه روشن، بیان کرد که کدام یک از فرزندان ایشان، مهدی شمرده می‌شود و پیش از ظهورش او را غیبتی باید و منشأ او چیزی جز خوف از کشته شدن‌ و عدم آمادگی مردمان نیست‌. و به دوستان خود توصیه کرد که در هر بامداد و پسین، در انتظار فرج باشند. در بیان امام صادق (ع) فلسفه غیبت و انتظار رابطه تنگاتنگی دارند و هردو، به فعل انسان‌ها بازمی‌گردند. چون این مردم هستند که شایستگی خود را برای ظهور یا عدم ظهور امام غایب، به نمایش می‌گذارند و با کارهای ناپسند خود، بین خویشتن و امام حجاب می‌گردند، ازاین‌روی، به همه شیعیان خود سفارش می‌کند: "در دولت باطل خموش و چموش باشند و در انتظار دولت حق به سر برند و بدانند که خدا، حق را به کرسی خواهد نشاند و باطل را محو خواهد ساخت". از آنان می‌خواهد: "هدنه و آرامش بر دین‌داری خود صبر کنند". رحلت امام صادق و تاویل مهدی‌: ارتحال امام صادق (ع) و فشارهایی که از خارج بر شیعیان اعمال می‌شد، سبب گردید تحلیل‌های نادرستی از علت غیبت صورت گیرد و انتظار به تیغ دو دمی‌ تبدیل شد که دستگاه‌های ستم، با عوام‌فریبی و به منظور رسیدن به اغراض سیاسی خود، کوشیدند در جایی عنصر انتظار را از جامعه بگیرند و در جایی دیگر با تشدید آن، راه تلاش‌های عملی و سیاسی را در عینیت جامعه به روی آنان ببندند. در این بستر تاریخی است که فرقه‌های شیعی اسماعیلیه، ناووسیه و فطحیه به وجود آمدند. اسماعیلیه مدعی شدند: اسماعیل، فرزند امام صادق (که در زمان حیات پدر فوت کرده بود) نمرده است و جانشین حقیقی امام صادق (ع) اوست و نخواهد مرد، مگر این‌که دنیا را تحت امر خود درآورد. بعدها، این تلقی درمیان اسماعیلیان پیش آمد که مقصود از مهدی پایان یافتن دوره‌ای از رسالت و آغاز دوره دیگری از آن است. در این‌دوره، پاره‌ای از احکام و آثار اسلام که تغییر یافته، اصلاح می‌شود. نخستین مهدی آنان، محمد بن اسماعیل بود. البته باید دانست که زیدیه، بیشتر از اسماعیلیه، دست به تاویل مهدی زده‌اند و آن را شرط امام می‌دانستند. مهدویت، از نظر زیدیه، همان امامت است که با ارشاد و هدایت مردم همراه باشد. و ناووسیه، پیروان عجلان بن ناووس، به غیبت خود امام صادق (ع) باور یافتند و گفتند: ایشان وفات نیافته، بلکه غیبت کرده و باید تا بازگشت او، به عنوان مهدی، به انتظار نشست". دفاع نقلی از فلسفه غیبت : با شهادت امام موسی کاظم(ع) شکاف دیگری در میان امامیه به وجود آمد. گروهی او را همان امام غایب پنداشتند. آنان به تدریج به چهار گروه کوچک‌تر تقسیم شدند و این زنگ اعلان خطری بود به عالمان دین. در این عصر، هنوز عقل‌گرایی به شکل معتزله در شیعه رونق نیافته بود و راویان حدیث، با جمع‌آوری سخنان پیشوایان تشیع و نشر و پخش آن می‌کوشیدند به پرسش‌های مردم پاسخ دهند. به همین دلیل، تعدادی از ارباب نظر، با تدوین مجموعه‌های روایی مربوط به غیبت ، کوشیدند تا مردم را از گم‌گشتگی رها سازند. حسن بن محبوب‌زراد، صاحب کتاب مشیخه که در اصول شیعه مشهورتر از کتاب مزنی و امثال اوست و بیش از صد سال جلوتر از عصر غیبت زندگی می‌کرد، برخی از اخبار مربوط به غیبت امام را در آن درج کرد. علی بن حسن بن محمد طائی طاطری، از اصحاب موسی بن جعفر نیز کتابی در غیبت نوشت‌. علی بن عمر اعرج کوفی و ابراهیم بن صالح انماطی کوفی، دو تن دیگر از اصحاب امام موسی بن جعفر نیز درباره غیبت کتاب نوشتند. این مهم، در عصر امام رضا(ع) نیز ادامه یافت. عباس بن هشام ناشدی اسدی و فضل بن شاذان ازدی نیشابوری و حسن بن علی بن ابی حمزه سالم بطاینی کوفی که همگی از اصحاب و معاصران امام رضا(ع) بودند، آثاری را در زمینه یاد شده گردآوری کردند».

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: