|
|
| (۵۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{مدخل مرتبط | | {{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = زکات| عنوان مدخل = زکات| مداخل مرتبط = [[زکات در لغت]] - [[زکات در قرآن]] - [[زکات در نهج البلاغه]] - [[زکات در فقه سیاسی]] - [[زکات در معارف دعا و زیارات]] - [[زکات در معارف و سیره نبوی]] - [[زکات در معارف و سیره علوی]] - [[زکات در معارف و سیره سجادی]] - [[زکات در فقه اسلامی]] - [[زکات در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[زکات در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط = }} |
| | موضوع مرتبط = زکات | |
| | عنوان مدخل = زکات | |
| | مداخل مرتبط = [[زکات در لغت]] - [[زکات در قرآن]] - [[زکات در نهج البلاغه]] - [[زکات در فقه سیاسی]] - [[زکات در معارف دعا و زیارات]] - [[زکات در معارف و سیره نبوی]] - [[زکات در معارف و سیره علوی]] - [[زکات در معارف و سیره سجادی]] - [[زکات در فقه اسلامی]] - [[زکات در جامعه‌شناسی اسلامی]] | |
| | پرسش مرتبط = | |
| }} | |
|
| |
|
| '''زکات:''' یکی از [[احکام]] [[اقتصادی]] [[اسلام]] است. مالیاتی است که به صورت درصد معیّنی از برخی [[اموال]] و درآمدهای [[مسلمانان]] گرفته می‌شود و به [[مصرف]] [[نیازمندان]]، کارهای عام المنفعه، [[فقرا]] و درماندگان و بدهکاران و آزاد کردن بردگان می‌رسد. زکات، از دامدارانی که گوسفند، گاو و شتر دارند و کشاورزانی که گندم، جو، خرما و کشمش دارند و یا آنان که ثروتشان طلا و نقره است، گرفته می‌شود. هر یک از این نُه چیز، اندازه‌ای دارد که به آن "نصاب" گفته می‌شود و شرایط دیگری هم دارد. زکات، یکی از منابع درآمد عمومی [[حکومت اسلامی]] و از پشتوانه‌های [[مالی]] [[زمامدار]] [[مسلمین]] محسوب می‌شود و "[[بیت المال]]" است. [[قانون]] زکات، در سال دوّم [[هجرت]]، از سوی [[خداوند]] قرار داده شد و کسانی از سوی [[پیامبر اسلام]]، به عنوان [[مأمور]] دریافت و جمع‌آوری زکات، به اطراف اعزام می‌شدند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۰۸.</ref>. | | '''زکات:''' یکی از [[احکام]] [[اقتصادی]] [[اسلام]] است. مالیاتی است که به صورت درصد معیّنی از برخی [[اموال]] و درآمدهای [[مسلمانان]] گرفته می‌شود و به [[مصرف]] [[نیازمندان]]، کارهای عام المنفعه، [[فقرا]] و درماندگان و بدهکاران و آزاد کردن بردگان می‌رسد. زکات، از دامدارانی که گوسفند، گاو و شتر دارند و کشاورزانی که گندم، جو، خرما و کشمش دارند و یا آنان که ثروتشان طلا و نقره است، گرفته می‌شود. هر یک از این نُه چیز، اندازه‌ای دارد که به آن "نصاب" گفته می‌شود و شرایط دیگری هم دارد. زکات، یکی از منابع درآمد عمومی [[حکومت اسلامی]] و از پشتوانه‌های [[مالی]] [[زمامدار]] [[مسلمین]] محسوب می‌شود و "[[بیت المال]]" است. [[قانون]] زکات، در سال دوّم [[هجرت]]، از سوی [[خداوند]] قرار داده شد و کسانی از سوی [[پیامبر اسلام]]، به عنوان [[مأمور]] دریافت و جمع‌آوری زکات، به اطراف اعزام می‌شدند. |
|
| |
|
| == مقدمه == | | == معناشناسی == |
| زکات در لغت به‌معنای رشد، نمو و زیادی یا [[طهارت]] و [[پاک]] کردن آمده است. این واژه در [[نهج البلاغه]] گاهی به‌معنای [[پاکی]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۸۳</ref> و گاهی به‌معنای فزونی به‌کار رفته است<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۴۷</ref>. استعمال زکات هم به‌معنای شرعی آن<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰</ref> و هم به‌معنای عام در [[نهج البلاغه]] بیان شده است<ref>نهج البلاغه، حکمت های ۱۳۶ و ۲۱۱</ref>. آنچه مسلّم است این‌که [[تشریع]] زکات و [[وجوب]] آن در [[مدینه]] اتفاق افتاده است. بنابراین زکات در [[صدر اسلام]] به همان معنای لغوی آن به‌کار می‌رفته است. از این‌رو به [[صدقه]] مستحبی نیز زکات اطلاق می‌شود، زیرا زکات یکی از مصادیق [[صدقه]] به‌شمار می‌رود و [[صدقه]] پاک‌کننده است و زکات هم از [[تزکیه]] به‌معنای [[پاک]] کردن آمده است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 440.</ref>. | | === معنای لغوی === |
| | {{اصلی|زکات در لغت}} |
| | زکات در لغت به معنای نموّ، زیادی، [[برکت]] و [[طهارت]] است و به معنای [[مدح]] نیز آمده است<ref>النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۳۰۷.</ref> [[ابن منظور]] از لغت شناسان عرب زبان درباره زکات می‌نویسد: «زکات، [[برگزیده]] چیز است و زکّاه؛ یعنی برگزیده‌اش را گرفت و تزکّی؛ یعنی [[انفاق]] کرد»<ref>{{عربی|"قال ابوعلي: الزكاة صفوة الشيء و زكّاه إذا أخذ زكاته و تزكّى أی تصدّق"}}؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۳۵۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۱۶۵ ـ ۱۶۷؛ [[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[آیات ولایت در قرآن ج۱ (کتاب)|آیات ولایت در قرآن ج۱]]، ص ۳۶۵؛ [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 440.</ref> |
|
| |
|
| زکات در اصطلاح [[فقهی]] مقدار معینی از [[مال]] است که [[مسلمانان]] آزاد و مکلّف، از [[اموال]] خود پس از حصول نصاب و تنها برای امر [[خدا]] به [[فقیر]] غیرهاشمی می‌دهند. همچنین [[پیامبر اکرم]] {{صل}} پرداخت نکردن زکات را موجب محرومیت از [[نعمت]] [[باران]] دانستند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۴۴۰.</ref>.
| | === معنای اصطلاحی === |
| | «زکات» در اصطلاح [[فقهی]] مقدار معینی از [[مال]] است که [[مسلمانان]] آزاد و مکلّف، از [[اموال]] خود پس از حصول نصاب و تنها برای امر [[خدا]] به [[فقیر]] غیرهاشمی می‌دهند. همچنین [[پیامبر اکرم]] {{صل}} پرداخت نکردن زکات را موجب محرومیت از [[نعمت]] [[باران]] دانستند. |
|
| |
|
| در اهمیت زکات همین بس که یکی از [[ارکان اسلام]] به‌شمار آمده و در کنار [[نماز]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] از جمله ویژگی‌های [[صالحان]] در زمان حکومتشان بیان شده است<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الأُمُورِ }}؛ سوره حج، آیه ۴۱</ref>. واژه زکات و مشتقات آن ۵۹ بار در [[قرآن کریم]] به‌کار رفته‌اند که ۲۷ بار آن به‌همراه [[نماز]] آمده است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 440-441.</ref>. | | در اهمیت زکات همین بس که یکی از [[ارکان اسلام]] به‌شمار آمده و در کنار [[نماز]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] از جمله ویژگی‌های [[صالحان]] در زمان حکومتشان بیان شده است: {{متن قرآن|الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ}}<ref>«(همان) کسانی که اگر آنان را در زمین توانمندی دهیم نماز بر پا میدارند و زکات می‌پردازند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناپسند باز میدارند و پایان کارها با خداوند است» سوره حج، آیه ۴۱.</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 440-441.</ref> |
|
| |
|
| == دیدگاه قرآنی == | | == زکات در قرآن == |
| {{اصلی|زکات در قرآن}} | | {{اصلی|زکات در قرآن}} |
| [[قرآن کریم]] در [[آیات]] گوناگونی بر [[پرداخت زکات]] تأکید کرده و در بیشتر آیات به پا داشتن [[نماز]] همراه ایتاء و پرداخت زکات مطرح شده است؛ زیرا نماز رابطه [[بنده]] با خداست و [[زکات]] باعث [[ارتباط]] یک [[مسلمان]] با دیگر [[مسلمانان]] و [[احساس مسئولیت]] در برابر [[فقرا]] و کمبودهای آنان است. | | واژه «زکات» در قرآن ۳۲ بار به کار رفته است که برخی از مصادیق آن بدین شرح است: |
| | # '''درباره [[مشرکان]]''': {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ * الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ}}<ref>«بگو: من تنها بشری همانند شمایم، به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان! * همان کسانی که زکات نمی‌پردازند و اینانند که منکر جهان واپسین‌اند» سوره فصلت، آیه ۶-۷.</ref>؛ مقصود از این زکات زکات [[واجب]] نیست. |
| | # '''بعضی از موارد زکات درباره پیامبران پیشین''': درباره [[انبیاء]] [[بنی اسرائیل]] چنین می‌فرماید: {{متن قرآن|وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ}}<ref>«و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری میکردند و به آنها انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستندگان ما بودند» سوره انبیاء، آیه ۷۳.</ref>. |
| | # '''درباره امت‌های گذشته''': درباره بنی اسرائیل چنین می‌فرماید: {{متن قرآن|وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ}}<ref>«و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که (از حق) رویگردان بودید» سوره بقره، آیه ۸۳.</ref>.<ref>[[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[آیات ولایت در قرآن ج۱ (کتاب)|آیات ولایت در قرآن ج۱]]، ص ۲۹۹.</ref> |
| | # [[آیه زکات]]: از آنجا که تنها در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref> موارد هشتگانه [[مصرف]] زکات تعیین و اعلام شده است، به این آیه، آیه زکات گفته‌اند<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه زکات (مقاله)|مقاله «آیه زکات»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>. |
|
| |
|
| اگر به [[آیات قرآن کریم]] توجه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که دادن زکات در آیات [[سوره‌های مکی]] مطرح شده است. در [[سوره مؤمنون]] یکی از [[صفات]] [[مؤمنان]] پرداخت زکات دانسته شده است {{متن قرآن|وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ}}<ref> «و آنان که دهنده زکاتند» سوره مؤمنون، آیه ۴.</ref>. در آیه‌ای مؤمنان کسانی معرفی شده‌اند که نماز را به پا میدارند و زکات می‌پردازند و به [[آخرت]] [[یقین]] دارند {{متن قرآن|هُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}}<ref>«و رهنمود و نویدی برای مؤمنان است * آنان که نماز را برپا میدارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۲-۳.</ref>. در یک [[آیه]] مُحسنین کسانی معرفی شده‌اند که نماز را به پا میدارند، [[زکات]] می‌دهند و به آخرت [[اطمینان]] دارند {{متن قرآن|هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ }} <ref>«در حالی که رهنمود و بخشایشی است برای نیکوکاران * آنان که نماز را برپا میدارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره لقمان، آیه ۳-۴.</ref>. در موردی دیگر [[رحمت واسعه]] [[خداوند]] برای [[متقین]] قرار داده شده، آنها که زکات دانسته‌اند<ref>تفسیر نمونه، ج۸، ص۳.</ref>. دسته‌ای سال هفتم و هشتم [[هجری]]<ref>ادوار فقه، ج۱، ص۳۵۵.</ref>.
| | == اهمیت و جایگاه == |
| | زکات در [[شرایع الهی]] و [[اسلام]] اهمیت و جایگاه والایی دارد. بر همین اساس، [[خدای متعال]] آن را در شمار [[تکالیف]] پیامبران پیشین و پیروانشان قرار داد: {{متن قرآن|وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ}}<ref>«و او و لوط را رهاندیم، به سوی سرزمینی که در آن برای جهانیان خجستگی نهاده بودیم» سوره انبیاء، آیه ۷۱.</ref>، افزون بر این، ذکر زکات به گونه خاص پس از عمل خیر: {{متن قرآن|فِعْلَ الْخَيْرَاتِ}} که عام است، از اهمیت زکات حکایت دارد. |
|
| |
|
| با توجه به کثرت آیاتی که امر به پرداخت زکات می‌کند باید این تفاوت را حل کرد. سه راه حل به نظر می‌رسد: | | افزون بر این، [[قرآن کریم]] در حدود ۲۷ آیه، زکات را با [[نماز]] که پس از توحید مهمترین و نخستین تکلیف عملی [[بشر]] در [[دنیا]]<ref> الکافی، ج ۲، ص۱۷ - ۱۸؛ وسائل الشیعه، ج ۱، ص۱.</ref> و نخستین عمل مورد سؤال در [[قیامت]]<ref> الکافی، ج ۳، ص۲۶۸؛ من لا یحضره‌الفقیه، ج ۱، ص۲۰۸؛ مستدرک الوسائل، ج ۳، ص۲۸.</ref> است یاد کرده است: {{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ }}<ref>«و نماز را برپا دارید و زکات بدهید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref>.<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه زکات (مقاله)|مقاله «آیه زکات»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref> |
|
| |
|
| ۱. منظور از پرداخت زکات در آیات گوناگون، [[زکات فطره]] است. هم [[زمان]] با [[تغییر قبله]] در ماه هفدهم یا هجدهم هجری و [[واجب]] شدن [[روزه]]، زکات فطره هم واجب شد<ref>طبقات الکبری (۴جلدی)، ج۱ - ۲، ص۱۲۰.</ref>. در [[سوره بقره]] {{متن قرآن|لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}}<ref>«نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.</ref> که سخن از [[تغییر قبله]] است به پاداشتن [[نماز]] و [[پرداخت زکات]] هم مطرح شده است.
| | == تاریخ و پیشینه == |
| | در میان همه [[پیروان]] [[شرایع الهی]] و [[جوامع بشری]] [[پرداخت زکات]] یا اموالی همانند آن برای تأمین [[زندگی]] [[فقرا]] یا دیگر نیازهای ضروری [[جامعه]] رایج بوده است. بر اساس روایتی، [[آدم]] {{ع}} و فرزندانش نخستین کسانی بودند که از سوی [[خداوند]] [[مأمور]] به پرداخت زکات شدند؛ با این تفاوت که خداوند زکات را برای شخص آدم {{ع}} [[تزکیه نفس]] با خواندن ۱۰ رکعت [[نماز]] و برای فرزندانش [[اخراج]] بخشی از [[اموال]] آنان و دادن آن به فقرا قرار داد<ref>بحارالانوار، ج ۹۳، ص۱۰؛ مستدرک الوسائل، ج ۷، ص۱۱؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۸، ص۱۱.</ref>. در برخی متون [[کتاب مقدس]] نیز از زکات یاد شده است؛ از جمله در گفتاری از [[تورات]] آمده است که در آخر هر سال، [[عُشر]] محصول خود را بیرون آورده تا افراد [[غریب]] و [[یتیم]] و بیوه‌زنان از آن خورده و [[سیر]] شوند تا خداوند به همه [[اعمال]] شخص [[برکت]] دهد<ref>کتاب مقدس، تثنیه، ۱۴: ۲۸ - ۲۹.</ref>. در [[انجیل لوقا]] نیز به نقل از [[حضرت عیسی]] {{ع}} آمده است که آن [[حضرت]] از خارج کردن یک دهم از همه اموال خود سخن به میان آورده است<ref>کتاب مقدس، لوقا، ۱۸: ۱۲.</ref>. |
|
| |
|
| دستور به [[اخراج]] [[زکات فطره]] را دو [[روز]] پیش از روز [[عید فطر]] [[سال دوم هجری]] و قبل از [[وجوب]] [[زکات]] [[اموال]] دانسته‌اند<ref>طبقات الکبری (۴ جلدی)، ج۱ - ۲، ص۱۲۰.</ref>. در [[تأیید]] آن، [[روایات]] گوناگونی است که {{متن قرآن|أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ}}<ref>«و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و با نمازگزاران نماز بگزارید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref> به زکات فطره [[تفسیر]] شده است: [[روایت]] [[اسحاق بن عمار]] از [[امام صادق]]{{ع}}، خبر [[ابراهیم بن عبدالحمید]] از [[موسی بن جعفر]]{{ع}}<ref>بحار الأنوار، ج۹۳، ص۱۰۴.</ref>، روایت [[سالم بن مکرم جمال]] از [[امام صادق]]{{ع}}<ref>بحار الأنوار، ج۹۳، ص۱۰۸، ح۱۳.</ref> و روایتی از [[امام باقر]]{{ع}}<ref>بحار الأنوار، ج۹۳، ص۱۰۹، ح۱۶؛ ر.ک: وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۲۲.</ref>. بنابراین، [[تشریع]] زکات فطره در سال دوم هجری بوده است و دیگر زکات در سال هشتم.
| | [[قرآن کریم]] نیز در [[آیات]] متعدد از وجود زکات در [[شرایع]] پیشین یاد کرده، هرچند از مقدار و چگونگی پرداخت و مصارف این اموال سخنی به میان نیاورده است. از جمله در آیه {{متن قرآن|وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ}}<ref>«و اسحاق را و افزون بر آن (نوه‌اش) یعقوب را به او بخشیدیم و همه را (مردمی) شایسته کردیم» سوره انبیاء، آیه ۷۲.</ref> از مأمور شدن [[حضرت ابراهیم]] {{ع}}، [[اسحاق]] و [[یعقوب]] به [[اقامه نماز]] و پرداخت زکات [[سخن]] به میان آمده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۱۶۷ - ۱۶۹.</ref>. |
|
| |
|
| ۲. در سال دوم، [[زکات]] [[تشریع]] شد؛ اما مورد روشن آن، [[زکات فطره]] بود که بر [[فقیر]] و [[غنی]] [[واجب]] گردید. بر طلا و [[نقره]] و [[غلات]] نیز واجب گردید و از افراد خواسته شد تا به [[میزان]] توانشان به [[نیازمندان]] کمک کنند. به جهت [[فقر]] عمومی [[مسلمانان]] اندازه آن مشخص نشده بود و در سال هشتم دستور دریافت آن به میزان و نصاب مشخص، صادر گردید. در نتیجه، نوعی تدریج در اعلام [[حکم]] [[زکات]] مورد توجه بوده است. در [[آیات]] فراوانی، دادن زکات مورد [[تشویق]] قرار گرفته است. از روایتی که به سند از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده، استفاده می‌شود که زکات تشریع شده؛ اما مدت‌ها به علت فقر مسلمانان مورد پرداخت آن تنها زکات فطره بوده است. ابتدا که [[فرمان]] [[زکات]] نازل شد، مسلمانان [[مال]] و [[ثروت]] نداشتند که زکات آن را بدهند، تنها زکات فطره می‌دادند.<ref>{{متن حدیث| نَزَلَتِ اَلزَّكَاةُ وَ لَيْسَ لِلنَّاسِ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا كَانَتِ اَلْفِطْرَةُ }}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۲۰، باب اول از ابواب زکات فطره، ح۱.</ref>؛
| | === مراحل وجوب زکات === |
| | [[تشریع]] زکات در [[اسلام]] به دو مرحله تقسیم شده است: مرحله نخست، از آغاز بعثت تا [[سال هشتم هجری]] است. در این سال‌ها که زکات هنوز، صورت [[مالیات]] قانونی نداشت، [[مسلمانان]] با اتکا بر انگیزه‌های [[ایمانی]] و در حد [[اعتدال]]، به تناسب [[توانمندی]] خویش، زکات [[مال]] خود را می‌پرداختند. در خلال این سال‌ها، [[پیامبر]] با [[اعمال]] چنین سیاستی، افزون بر آنکه منابع [[مالی]] [[حکومت]] خود را تأمین کرد، بستر نهادی بسیار [[کارآمدی]] را نیز برای اعمال [[قانون زکات]] فراهم ساخت. در سال هشتم هجری، در حالی که پایه‌های حکومت اسلام در [[جزیرة العرب]] تثبیت شده بود و [[جامعه]] مسلمانان به تدریج مختصات مدنی خود را تکمیل میکرد، مرحله دوم از تشریع زکات با نزول آیه زیر بر پیامبر آغاز شد: {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>. |
|
| |
|
| بنابراین، زکات در [[اموال]] واجب شده، ولی وضعیت [[مسلمان‌ها]] چنان [[ضعیف]] بوده است که در [[پرداخت زکات]] فطره توصیه میشده خرما بدهند؛ زیرا پس از پرداخت، فقرای [[مسلمان]] که عده زیادی بودند، بلافاصله از آن استفاده میکردند و مانند گندم و جو نیاز به پخت نداشت<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۴۴، باب دهم از ابواب زکات فطره، ح۶،۷، ۸.</ref>.
| | پس از مدت کوتاهی، موارد مصرف و مستحقان زکات نیز با [[فرمان]] [[قطعی]] [[خداوند]] مشخص شد: {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۳۹۵.</ref> |
|
| |
|
| ۳. زکات فطره و زکات طلا و نقره و غلات واجب شده؛ اما همان‌گونه که بیان شد وضعیت مسلمانان به گونه‌ای بوده که [[پیامبر]]{{صل}} به جمع‌آوری آن نپرداخته است. در [[سال هشتم هجری]]، پس از [[شکست]] [[کفار]] و [[تسخیر]] [[خیبر]] و نابود شدن [[قدرت]] [[مشرکان مکه]] و در آستانه گشودن [[مکه]]، دستور دریافت زکات، افزون بر طلا و نقره و غلات چهارگانه بر انعام سه گانه (گاو، شتر و گوسفند) نیز وضع شد؛ یعنی در گذشته تنها زکات نقدین و غلات و زکات فطره واجب بوده؛ اما در [[سال هشتم هجرت]] با [[ایمان آوردن]] [[قبایل]] گوناگون، [[زکات]] [[چهار پایان]] سه گانه نیز [[واجب]] شده است و [[حکم]] آن در [[ماه رمضان]] [[سال]] هفتم<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳.</ref> یا هشتم اعلام و در [[محرم]] سال نهم با اعزام [[کارگزاران زکات]] [[اجرا]] شده است<ref>طبقات الکبری (۹ جلدی)، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱ - ۲، ص۳۲۹.</ref>.
| | == شرایط و احکام فقهی == |
| | {{اصلی|زکات در فقه اسلامی}} |
| | === وجوب زکات === |
| | وجوب زکات از [[ضروریات دین]] [[اسلام]] و مورد اتفاق همه [[مسلمانان]] است و [[انکار]] وجوب آن توسط [[مسلمانی]] موجب [[ارتداد]] وی خواهد شد<ref>جواهر الکلام، ج ۱۵، ص۱۳.</ref>. زکات از [[عبادات]] به شمار می‌رود؛ از این رو، [[نیّت]] (قصد قربت) در آن شرط است<ref>جواهر الکلام، ج ۱۵، ص۴۷۱.</ref>. |
|
| |
|
| این نکته با توجه به کار برد گوناگون معنای [[زکات]] و [[صدقه]] به نظر رسیده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 169 - 173.</ref>
| | ==== شرایط وجوب زکات ==== |
| | [[بلوغ]]؛ [[عقل]]؛ حرّ بودن؛ مالک بودن؛ متمکّن بودن از [[تصرف]] در [[مال]] متعلّق زکات و به حد نصاب رسیدن، هر یک از موضوعات متعلّق زکات، نصابی دارد که با رسیدن به آن، زکات واجب می‌شود<ref>العروة الوثقی، ج ۴، ص۱۰.</ref>. |
|
| |
|
| === آیه زکات === | | === موارد زکات === |
| | زکات به نه چیز تعلّق می‌گیرد: شتر، گاو، گوسفند (انعام ثلاث)؛ طلا، نقره (نقدین)؛ جو، گندم، خرما و کشمش (غلاّت اربع). در غیر این نه چیز زکات واجب نیست<ref>جواهر الکلام، ج ۱۵، ص۶۵.</ref>. تعلّق زکات به هر یک از انعام ثلاث، نقدین و [[غلات]] اربع علاوه بر شرایط عمومی، منوط به تحقق شرایطی خاص است که مهمترین آنها به حد نصاب رسیدن است که در هر کدام از آنها متفاوت است. |
|
| |
|
| == آثار زکات == | | === مستحقان دریافت زکات === |
| # '''[[نزدیکی به خداوند]]:''' [[امام]] در بیان اهمیت زکات با توجه به [[قرابت]] [[نماز]] با زکات در بسیاری از [[آیات قرآن]]، پس از [[تلاوت]] [[آیه]] ۳۷ [[سوره نور]]، زکات را موجب نزدیکی [[مسلمانان]] به [[خداوند]] می داند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۹: {{متن حدیث|"ثُمَّ إِنَّ الزَّكَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ"}}</ref>. نیز در فرازی دیگر زکات را بعد از [[ایمان]] به [[خدا]] و [[رسول]]، [[جهاد]]، [[توحید]] و [[نماز]]، [[بهترین]] وسیله [[توسل]] به [[خداوند]] معرفی می‌کند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 441.</ref>.
| | هشت گروه مستحق زکاتاند: [[فقیر]] و [[مسکین]]؛ عاملان زکات؛ [[مؤلفة القلوب]]؛ بردگان (رقاب)؛ بدهکاران؛ سبیل اللّه و [[در راه مانده]] ([[ابن سبیل]]). |
| # '''کفاره [[گناهان]] و [[امان]] از [[دوزخ]]:''' [[امام علی]] {{ع}} پرداخت زکات با طیب [[نفس]] را کفاره [[گناهان]] و موجب دوری از [[آتش دوزخ]] می‌دانند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۹: {{متن حدیث|"فَمَنْ أَعْطَاهَا طَيِّبَ النَّفْسِ بِهَا فَإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ كَفَّارَةً وَ مِنَ النَّارِ حِجَازاً وَ وِقَايَةً"}}</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 441.</ref>.
| | ====شرایط استحقاق==== |
| # '''سبب حفظ [[اموال]]:'''[[امام علی]] {{ع}} زکات را نه تنها موجب کاسته شدن از [[مال]] نمی‌داند، بلکه سبب حفظ و نگه‌داری [[اموال]] می‌داند<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۴۶: {{متن حدیث|"وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ"}}</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 441.</ref>.
| | تعلق زکات به اینها دارای شرایطی است مانند [[ایمان]]، [[عدالت]] و ...<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۴، صفحه ۲۳۷ - ۲۵۵.</ref>. |
| # '''عامل [[گشایش]] روزی:''' [[حضرت]] در ضمن بیان [[فلسفه]] برخی از فرایض [[الهی]]، زکات را عامل [[گشایش]] روزی [[فقرا]] و [[مستمندان]] معرفی می‌کند<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۵۲: {{متن حدیث|"وَ الزَّكَاةَ تَسْبِيباً لِلرِّزْقِ"}}</ref>.
| |
|
| |
|
| میرزا [[حبیب الله خویی]] در شرح خود بر [[نهج البلاغه]] با توجه به روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} زکات را موجب [[گشایش]] روزی [[مستمندان]] می‌داند. نظیر این بیان در عبارات [[نهج البلاغه]] نیز وجود دارد. [[حضرت]] ضمن بیان یکی از مصارف زکات<ref>صدقات فقط در موارد هشتگانه زیر به [[مصرف]] می‌رسد: ۱- [[فقرا]]؛ ۲مساکین؛ ۳- متصدیان [[اداره]] صدقات و مأموران جمع‌آوری زکات؛ ۴- افرادی که به وسیله کمک‌های [[مالی]]، تمایل بیشتری به [[اسلام]] پیدا می‌کنند و [[تألیف قلوب]] در آنها به وجود می‌آید؛ ۵- کسانی که برده هستند و برای [[آزادی]] ان‌ها از زکات استفاده می‌شود؛ ۶- بدهکاران؛ ۷- هر امری که رضای [[خداوند]] در آن باشد؛ ۸- افرادی که در [[راه خدا]] مانده‌اند و درمانده شده‌اند.</ref>، آن را وسیله‌ای برای رفع [[نیازمندی]] [[فقرا]] و [[مستمندان]] می‌داند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲</ref>. بنابراین میتوان گفت زکات ابتکار [[اسلام]] در جهت [[رفع اختلاف]] طبقاتی و از بین بردن [[فقر]] است. با توجه به عبارات [[حضرت]] در این خصوص، میتوان نتیجه گرفت که در زکات، افزون بر جنبه فردی، به بعد [[اجتماعی]] و [[اقتصادی]] آن نیز توجه شده است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 441.</ref>.
| | == آداب زکات == |
| | [[امام علی]] {{ع}} با توجه به اهمیت و نقش زکات به عنوان فریضه الهی در [[زندگی]] فردی و [[اجتماعی]] برای هر یک از زکات‌دهنده و کارگزاران زکات، [[آداب]] و وظایفی، را بیان می‌فرماید: |
|
| |
|
| == [[آداب]] زکات‌دهنده و [[کارگزاران زکات]] ==
| |
| [[امام علی]] {{ع}} با توجه به اهمیت و نقش زکات به عنوان [[فریضه الهی]] در [[زندگی]] فردی و [[اجتماعی]] برای هر یک از زکات‌دهنده و [[کارگزاران زکات]]، [[آداب]] و وظایفی، را بیان می‌فرماید:
| |
| === [[آداب]] زکات‌دهنده === | | === [[آداب]] زکات‌دهنده === |
| # '''طیب [[نفس]]:'''[[امام علی]] {{ع}} طیب [[نفس]] و [[رضایت]] و [[خشنودی]] کامل از پرداخت زکات را کفاره [[گناهان]] و موجب دوری از [[آتش جهنم]] و عامل [[حسرت]] و افسوس خوردن بر پرداخت زکات را [[جهل]] و [[نادانی]] نسبت به این [[سنت نبوی]] می‌دانند. از سویی، پرداخت زکات بدون طیب [[نفس]] موجب کاسته شدن از [[پاداش اخروی]] و تباه شدن عمل خواهد شد و [[حسرت]] بی‌پایان را به دنبال دارد<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۹: {{متن حدیث|"فَمَنْ أَعْطَاهَا طَيِّبَ النَّفْسِ بِهَا فَإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ كَفَّارَةً وَ مِنَ النَّارِ حِجَازاً وَ وِقَايَةً"}}</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 442.</ref>.
| | [[امام علی]] {{ع}} طیب نفس و [[رضایت]] و [[خشنودی]] کامل از پرداخت زکات را کفاره [[گناهان]] و موجب دوری از [[آتش جهنم]] و عامل [[حسرت]] و افسوس خوردن بر پرداخت زکات را [[جهل]] و [[نادانی]] نسبت به این [[سنت نبوی]] می‌دانند. از سویی، پرداخت زکات بدون طیب نفس موجب کاسته شدن از [[پاداش اخروی]] و تباه شدن عمل خواهد شد و [[حسرت]] بی‌پایان را به دنبال دارد<ref>{{متن حدیث|فَمَنْ أَعْطَاهَا طَيِّبَ النَّفْسِ بِهَا فَإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ كَفَّارَةً وَ مِنَ النَّارِ حِجَازاً وَ وِقَايَةً}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۹۹.</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۴۴۲.</ref> |
|
| |
|
| === [[آداب]] [[کارگزاران زکات]] === | | === آداب کارگزاران زکات === |
| # '''[[توجه به خدا]]:''' [[تقوا]] به‌عنوان رأس همه [[ارزش‌های اخلاقی]]<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۱۰</ref> مورد تأکید و سفارش ویژه [[حضرت]] به [[کارگزاران زکات]] است، ایشان [[کارگزاران]] را به توجه به [[خداوند]] و حرکت براساس [[تقوای الهی]] امر می‌کنند<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 442.</ref>. | | # '''[[توجه به خدا]]:''' [[تقوا]] به‌عنوان رأس همه [[ارزش‌های اخلاقی]]<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۱۰.</ref> مورد تأکید و سفارش ویژه به کارگزاران زکات است<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵.</ref>. |
| # '''[[عدالت]]:''' ایشان ضمن برحذر داشتن [[کارگزاران]] از [[ظلم و ستم]] و ترساندن [[مردم]] و استفاده از [[زور]]، از آنان می‌خواهد تنها به گرفتن [[حقوق الهی]] بسنده کنند<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵: {{متن حدیث|"لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ"}}</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 442.</ref>. | | # '''[[عدالت]]:''' [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} ضمن برحذر داشتن [[کارگزاران]] از [[ظلم و ستم]] و ترساندن [[مردم]] و استفاده از [[زور]]، از آنان می‌خواهد تنها به گرفتن حقوق الهی بسنده کنند<ref>{{متن حدیث|لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ}}، نهج البلاغه، نامه ۲۵.</ref>. |
| # '''حفظ [[وقار]] همراه با [[مهربانی]]:''' [[وقار]] موجب نومید شدن افراد طمع‌کار و [[مهربانی]] و رعایت [[آداب]] [[معاشرت]] عامل جلب [[محبت]] دیگران است. از همین رو [[حضرت]] آنان را امر می‌کند تا در [[برخورد با مردم]] [[وقار]] و [[محبت]] را با هم درآمیزند<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵: {{متن حدیث|"ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ"}}</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 442.</ref>. | | # '''حفظ [[وقار]] همراه با [[مهربانی]]:''' [[وقار]] موجب نومید شدن افراد طمع‌کار و [[مهربانی]] و رعایت [[آداب]] [[معاشرت]] عامل جلب [[محبت]] دیگران است<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ}}، نهج البلاغه، نامه ۲۵.</ref>. |
| # '''عدم تجسس:''' [[امام]] [[کارگزاران]] را از تجسس و تفحص در [[اموال]] [[مردم]] بازمی‌دارند و از آنان می‌خواهند به گفته [[مردم]] در این زمینه [[اعتماد]] کنند<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵: {{متن حدیث|"ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لِآخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ، فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ؟ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا، فَلَا تُرَاجِعْهُ، وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ، فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ"}}</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 442.</ref>. | | # '''عدم تجسس:''' [[امام علی]] {{ع}} [[کارگزاران]] را از تجسس و تفحص در [[اموال]] [[مردم]] بازمی‌دارند و از آنان می‌خواهند به گفته [[مردم]] در این زمینه [[اعتماد]] کنند<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لِآخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ، فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ؟ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا، فَلَا تُرَاجِعْهُ، وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ، فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ}}، نهج البلاغه، نامه ۲۵.</ref>. |
| # '''[[احترام]] به [[حقوق مردم]]:'''توجه به [[حقوق مردم]] و رعایت آن مورد سفارش و تأکید [[حضرت]] به [[کارگزاران]] خود است. ایشان [[کارگزاران]] را از سخت‌گیری و رفتارهای سلطه‌گرانه [[نهی]] می‌فرمایند و از آنان می‌خواهند به [[مردم]] اجازه دهند تا در [[انتخاب]] یکی از حیوانات خود به عنوان زکات مخیر باشند<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵: {{متن حدیث|"فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوأَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا، وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ، فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ"}}</ref>. در صورت [[پشیمانی]] [[صاحب]] حیوانات، این [[حق]] را به او بدهند تا بار دیگر [[انتخاب]] کند<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵: {{متن حدیث|"فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اخْلِطْهُمَا ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ"}}</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 442.</ref>. | | # '''[[احترام]] به [[حقوق مردم]]:'''توجه به [[حقوق مردم]] و رعایت آن مورد سفارش و تأکید حضرت به [[کارگزاران]] خود است. ایشان [[کارگزاران]] را از سخت‌گیری و رفتارهای سلطه‌گرانه [[نهی]] می‌فرمایند و از آنان می‌خواهند به [[مردم]] اجازه دهند تا در [[انتخاب]] یکی از حیوانات خود به عنوان زکات مخیر باشند<ref>{{متن حدیث|فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوأَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا، وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ، فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ}}، نهج البلاغه، نامه ۲۵.</ref>. |
| # '''[[امانت‌داری]]:''' [[حضرت]] [[کارگزاران]] خود را به [[امانت‌داری]] سفارش می‌کند و از آنان می‌خواهد تا پس از گرفتن [[حقوق الهی]] در نگه‌داری و حفظ آن [[تلاش]] و توجه کامل داشته باشند<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵: {{متن حدیث|"وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ، حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ؛ وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ"}}</ref>. | | # '''[[امانت‌داری]]:''' حضرت [[کارگزاران]] خود را به [[امانت‌داری]] سفارش می‌کند و از آنان می‌خواهد تا پس از گرفتن [[حقوق الهی]] در نگه‌داری و حفظ آن [[تلاش]] و توجه کامل داشته باشند<ref>{{متن حدیث|وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ، حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ؛ وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ}}، نهج البلاغه، نامه ۲۵.</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۴۴۲ ـ ۴۴۳.</ref> |
|
| |
|
| در پایان، [[حضرت]] رعایت این [[آداب]] و [[وظایف]] را مایه بزرگی اجر و [[پاداش]] و سبب رشد و [[هدایت]] می‌دانند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 443.</ref>. | | == حکمت‌ها و آثار == |
| | تشریع زکات و عمل به آن آثار و [[برکات]] فراوانی در [[دنیا]] و [[آخرت]] در پی دارد. آثار و برکات یاد شده بیشتر به خود زکات دهندگان باز می‌گردد. مهمترین این حکمت‌ها و آثار عبارت‌اند از: |
| | # [[امتحان]] [[مؤمنان]]: یکی از اهداف تشریع زکات، امتحان [[بندگان]] و در نتیجه [[شناخت]] و جدایی صف مؤمنان از دیگران است<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.</ref>. |
| | # رفع [[حاجت]] [[نیازمندان]] و [[حکومت]]: از دیگر [[حکمت‌ها]] و آثار [[تشریع]] زکات، رفع حاجت نیازمندان از جمله [[فقیران]]، [[مسکینان]]، برای [[آزادی بردگان]]، [[ادای دین]] بدهکاران و کمک به کسانی است که در راه مانده‌اند<ref>سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>. |
| | # [[تزکیه]] و [[تطهیر]] [[نفوس]] و [[اموال]]: یکی از [[حکمت‌ها]] و آثار تشریع زکات، تزکیه و تطهیر نفوس زکات‌دهندگان است {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>. |
| | # [[رشد]] اموال: خداوند کمبود ظاهری هرگونه [[انفاق]] از جمله پرداخت زکات را جبران می‌کند<ref>سوره سبأ، آیه ۳۹.</ref> و [[مال]] هزینه شده را کامل به انفاق کننده باز میگرداند<ref>سوره بقره، آیه ۲۷۲.</ref>. |
| | # [[امنیت]] و حفظ جان‌ها: از دیگر اهداف و آثار پرداخت زکات، [[برقراری امنیت]] در [[جامعه]] و [[حفظ]] جان‌هاست<ref>سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref>. |
| | # [[پوشش]] و [[آمرزش گناهان]]: از دیگر آثار و [[برکات]] زکات، [[تکفیر]] [[گناهان]] است<ref>سوره مائده، آیه ۱۲.</ref>. |
| | # برخورداری از [[رحمت الهی]]: پرداخت زکات همراه با اقامه نماز و [[اطاعت از پیامبر]] {{صل}} سبب برخورداری از [[رحمت خداوند]] می‌گردد {{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«و نماز را بپا دارید و زکات را بپردازید و از پیامبر فرمان برید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره نور، آیه ۵۶.</ref>. |
| | # [[همراهی]] و [[یاری]] [[خداوند]]: خداوند با مؤمنانی که [[اهل]] [[اقامه نماز]] و [[پرداخت زکات]] باشند همراه<ref>سوره مائده، آیه ۱۲.</ref> و بهترین [[سرپرست]] و [[پشتیبان]] آنان است<ref>سوره حج، آیه ۷۸.</ref>.<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه زکات (مقاله)|مقاله «آیه زکات»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref> |
| | # '''[[نزدیکی به خداوند]]:''' [[امام علی]] {{ع}} در بیان اهمیت زکات با توجه به [[قرابت]] [[نماز]] با زکات در بسیاری از [[آیات قرآن]]، پس از [[تلاوت]] [[آیه]] ۳۷ [[سوره نور]]، زکات را موجب نزدیکی [[مسلمانان]] به [[خداوند]] می داند<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ إِنَّ الزَّكَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۹.</ref>. |
| | # '''سبب حفظ [[اموال]]:'''[[امام علی]] {{ع}} زکات را نه تنها موجب کاسته شدن از [[مال]] نمی‌داند، بلکه سبب حفظ و نگه‌داری [[اموال]] می‌داند<ref>{{متن حدیث|وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ}}، نهج البلاغه، حکمت ۱۴۶.</ref>. |
| | # '''عامل [[گشایش]] روزی:''' حضرت علی {{ع}} در ضمن بیان [[فلسفه]] برخی از فرایض [[الهی]]، زکات را عامل [[گشایش]] روزی [[فقرا]] و [[مستمندان]] معرفی می‌کند<ref>{{متن حدیث|وَ الزَّكَاةَ تَسْبِيباً لِلرِّزْقِ}}، نهج البلاغه، حکمت ۲۵۲.</ref>. |
|
| |
|
| == تفاوت معنای [[زکات]] و [[صدقه]] ==
| | در مجموع میتوان گفت زکات ابتکار [[اسلام]] در جهت [[رفع اختلاف]] طبقاتی و از بین بردن [[فقر]] است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۴۴۱.</ref>. |
| بیشتر [[اهل لغت]] [[زکات]] را از {{عربی|"زكا الزرع اي نمي"}} گرفته‌اند. در [[لسان العرب]] می‌نویسد: «و زکاء چیزی است که [[خداوند]] از میوه بیرون می‌آورد و [[زمین]] [[زکی]]؛ یعنی [[پاک]] و آماده»<ref>{{عربی|"والزكاء ما أخرجه الله من الثمر و أرض زكية، طيبة، سمينة}}؛ لسان العرب، ج۶، ص۶۴.</ref>؛
| |
|
| |
|
| بیشترین کاربرد واژه زکات، برای زکات [[غلات]] چهارگانه و طلا و [[نقره]] است که باعث [[پاکی]] [[مال]] می‌شود. در [[زکات فطره]] نیز از آن جهت به کار می‌رود که فطریه از غلات، قوت و [[خوراک]] غالب [[مردم]] داده می‌شود و در مرحله بعدی به اندازه قیمت آن پرداخت می‌شود.
| | == پیامدهای ترک زکات == |
| | زکات ندادن و بی‌اعتنایی به آن، آثار و پیامدهای فراوانی دارد. این پیامدها بیشتر دامنگیر خود مانعان زکات میشوند، برخی از این پیامدها عبارت‌اند از: |
| | # [[کفر]]: عدم [[پرداخت زکات]] در صورتی که از سر [[انکار]] [[وجوب]] آن باشد موجب کفر است؛ زیرا وجوب زکات از [[ضروریات دین]] است و [[انکار ضروری دین]] به انکار [[اصول دین]] می‌انجامد. |
| | # [[نفاق]]: ترک زکات از سوی [[مسلمان]] و [[انکار]] آن سبب ایجاد نفاق در [[قلب]] از سوی [[خداوند]] می‌گردد<ref>سوره توبه، آیه ۷۵.</ref>. |
| | # [[عذاب اخروی]]: در [[آیات]] {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ}}<ref>«بگو: من تنها بشری همانند شمایم، به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان!» سوره فصلت، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ}}<ref>«همان کسانی که زکات نمی‌پردازند و اینانند که منکر جهان واپسین‌اند» سوره فصلت، آیه ۷.</ref> [[مشرکان]] به سبب ترک زکات و [[انکار]] [[آخرت]] به [[عذاب]] [[تهدید]] شده‌اند. در آیه‌ای دیگر همین تهدید درباره نمازگزارانی آمده که در [[نماز]] [[ریا]] کرده و از دادن «ماعون» خودداری می‌کنند<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه زکات (مقاله)|مقاله «آیه زکات»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>. |
|
| |
|
| زکات در [[قرآن]]، هم به معنای زکات [[واجب]] و هم زکات [[مستحب]]؛ یعنی صدقه که عرفاً مستحب است به کار رفته. یکی از موارد روشن آن، دادن صدقه توسط علی{{ع}} در [[رکوع]] است که تعبیر به {{متن قرآن|يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ}}<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا میدارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref> شده است. | | == زکات فطره == |
| | {{اصلی|زکات فطره}} |
| | «زکات فطره» یا «زکات ابدان» زکاتی است که در هر سال، یک بار بر [[انسان‌ها]] [[واجب]] می‌شود و پرداخت آن بر عهده [[سرپرست]] [[خانواده]] است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۱۹۷ - ۱۹۸.</ref>. |
|
| |
|
| میتوان گفت در مواردی صدقه در صدقه مستحبی به کار رفته است؛ مانند [[آیه]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى}}<ref>«ای مؤمنان! صدقه‌های خود را با منّت نهادن و آزردن تباه نسازید» سوره بقره، آیه ۲۶۴.</ref>.
| | == جستارهای وابسته == |
| | | {{مدخل وابسته}} |
| با وجود این بیشترین کاربرد آن در تعهدات [[مالی]] واجب است؛ مانند: [[آیه نجوا]] که پرداخت صدقه پیش از [[دیدار]] با [[پیامبر]]{{صل}} واجب بوده است {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً}}<ref> «ای مؤمنان! چون می‌خواهید با پیامبر رازگویی کنید پیش از رازگویی‌تان صدقه‌ای بپردازید، این برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است ولی اگر (چیزی) نیابید بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مجادله، آیه ۱۲.</ref> یا [[کفاره]] در [[حج]] و [[عمره]] {{متن قرآن|فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ}} <ref>«از روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن» سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref> و یا در [[زکات]] [[واجب]] {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً}} <ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>.
| | * [[بیت المال]] |
| | | * [[ارتزاق از بیت المال]] |
| بیشترین کاربرد واژه [[صدقه]] جدای از صدقه مستحبی در زکات [[حیوان]] و [[صدقات]] الانعام است. در لسان العرب در معنای مصدّق گوید: «کسی که [[حقوق]] [[شرعی]] شتر و گوسفند را می‌گیرد»<ref>{{عربی|"الذي يأخذ الحقوق من الابل و الغنم"}}</ref> و موارد زیادی از کاربرد صدقه و یا مصدِّق درباره حیوانات است.
| | * [[مالیات]] ([[ضرائب]]) |
| | | * [[جزیه]] |
| در [[احادیث]] نیز بیشترین موارد کاربرد صدقه یا مصدِّق درباره حیوانات است؛ مانند: {{عربی|"صدقة الخيل"}} و {{عربی|"صدقة الرقيق"}}. همه فرمان‌ها که برای دریافت زکات با عنوان صدقه از [[پیامبر]]{{صل}} علی{{ع}} و [[خلفا]] صادر شده مربوط به زکات حیوانات است<ref>{{عربی|باب فرض صدقة الابل}} ر.ک: لسان العرب، ج۷، ص۳۰۹؛ ابی عبید، الاموال، ص۴۴۷.</ref>.
| | * [[خراج]] |
| | | * [[جبایة الخراج]] |
| مرحوم [[کلینی]] در باب بندی [[کافی]] در این باره بسیار دقیق بوده و صدقه را درباره زکات حیوانات به کار برده است: مانند: {{عربی|"باب ما يجب عليه الصدقة من الحيوان و ما لا يجب"}}، {{عربی|"صدقة الابل"}}، {{عربی|"صدقة البقر"}}، {{عربی|"صدقة الغنم"}}<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۰، ۵۳۱ و ۵۳۴.</ref>، {{عربی|"باب أدب المصدِّق"}} در این باب، هشت [[روایت]] آمده که شش روایت آن درباره صدقه حیوان و شیوه دریافت زکات انعام سه گانه است و یک مورد هم مربوط به [[خراج]] است<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۶ – ۵۴۰.</ref>.
| | * [[مقاسمه]] |
| | | * [[خمس]] |
| جالب است بدانیم در آیه‌های [[وجوب]] زکات و [[مصرف زکات]] و آیه‌ای که در [[شأن نزول]] آن، حکایت یکی از متخلفان [[پرداخت زکات]] گوسفند آمده است از واژه صدقه استفاده شده است که عبارتند از:
| | * [[زکات فطره]] |
| #برابر [[روایات]] پس از [[نزول آیه]] [[زکات]]، پیامبر{{صل}} آن را به [[مردم]] [[ابلاغ]] کرد و یک سال بعد زکات را گردآوری نمود: {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ...}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>. در این [[آیه]] که درباره دستور دریافت [[زکات]] است از واژه [[صدقه]] استفاده شده است.
| | * [[عُشر]] |
| #آیه‌ای که مصارف هشتگانه زکات را بیان کرده این گونه آغاز می‌شود: {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ}}<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref> [[صدقه‌ها]]؛ یعنی زکات‌های [[واجب]] به [[مصرف]] این هشت گروه می‌رسد.
| | * [[عشور]] |
| #آیه مانع الزکات که درباره [[ثعلبه]] نازل شد: {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ * فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ}}<ref>«و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود * و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند» سوره توبه، آیه ۷۵-۷۶.</ref>.
| | * [[فیء]] |
| | | * [[توفیر الفیء]] |
| این آیه درباره [[ثعلبة بن حاطب انصاری]] نازل شد. زمانی که به [[دعای پیامبر]]{{صل}} از [[فقر]] [[نجات]] یافت، بر اثر کمبود علوفه برای گوسفندان خود از [[مدینه]] خارج شد. هنگامی [[پیامبر]]{{صل}} برای دریافت زکات [[مأمور]] فرستاد، [[بخل]] ورزید و گفت: این همان [[جزیه]] است! پیامبر{{صل}} درباره وی فرمود: «وای بر تو ای ثعلبه! وای بر تو ای ثعلبه!»<ref>بحار الأنوار، ج۲۱، ص۴۱؛ سفینة البحار (۸ جلدی)، ج۱، ص۴۹۷؛ سیوطی، در المنثور، ج۳، ص۲۶۲.</ref>.
| | * [[انفال]] |
| | | * [[مباحات اصلی]] |
| در این آیه نیز [[تصدق]] در زکات واجب گوسفند به کار رفته است که نشان می‌دهد دستور دریافت زکات و مصرف آن با واژه صدقه بیان شده است. این [[آیات]] با توجه به [[روایات]]، نشان می‌دهد که [[حکم]] [[گرفتن زکات]] به تازگی نازل شده است.
| | * [[مجهول المالک]] |
| | | {{پایان مدخل وابسته}} |
| نکته‌ای: در برابر آنچه گذشت، این احتمال وجود دارد که استفاده از واژه [[صدقه]] در این [[آیات]] به جهت غالب بودن [[زکات]] حیوانات سه گانه در آن [[زمان]] بوده است و [[تشریع]] [[زکات]] چه در طلا و چه در [[نقره]]، جو، گندم، خرما، کشمش و حیوانات سه گانه همه در [[سال هشتم هجری]] بوده است؛ زیرا دریافت و [[مصرف]]، شامل همه [[احکام]] زکات می‌شود و از آنجا که بیشتر [[مردم]] [[حجاز]] دام‌دار بودند اعزام‌های [[پیامبر]]{{صل}} برای دریافت زکات بیشتر به آبگاه‌های قبائل بوده که دارای شتر و و گوسفند بودند. به این جهت از واژه صدقه استفاده شده است. در عین این که در مواردی افراد را برای دریافت زکات [[غلات]] اعزام میکردند. موارد تخمین که پس از این اشاره می‌شود در این باره است؛ اما از آنجا که [[پرداخت زکات]] طلا و نقره که به آن [[اموال]] باطنه گفته می‌شود مشکل بوده و عده اندکی در آن زمان از آن برخوردار بودند و امکان [[نظارت بر آن]] نبوده، [[قرآن]] مردم را از کنز و [[ذخیره]] طلا و نقره [[نهی]] کرده است و بخیلان را به [[عذاب الهی]] [[وعده]] داده است{{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ}} <ref>«(ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴</ref>؛ از این رو، [[بخل]] در [[آیه کنز]] به مانع الزکاة [[تفسیر]] شده است<ref>ر.ک: نور الثقلین، ج۲، ص۲۱۳ و ۲۱۴، در سخنی پیامبر{{صل}} فرمود: هر مالی که زکات آن داده شود کنز نیست.</ref>.
| |
| | |
| در مانع الزکات‌های [[زمان ابوبکر]] نیز از تعبیر صدقه استفاده شده است؛ زیرا آنها از [[قبایل]] گوناگون بودند که از پرداخت زکات حیوانات خود [[امتناع]] میکردند<ref>ر.ک: تاریخ الاسلام، «عهد الخلفاء»، ص۲۷؛ ابوبکر میگفت: اگر به من شتر یا بزی که به پیامبر{{صل}} می‌دادند ندهند با آنها می‌جنگم.</ref>.
| |
| | |
| در بیشتر روایاتی که [[زکات]] بر [[بنی هاشم]] [[حرام]] شده از تعبیر [[صدقه]] استفاده گردیده است<ref>ر.ک: وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۵ - ۱۸۷، باب نهم از ابواب المستحقین، در شش روایت از هفت روایت آن، تعبیر صدقه دارد.</ref>. اینها همه نشان می‌دهد که منبع مهم زکات، حیوانات سه گانه به ویژه شتر بوده است و به همین جهت از واژه صدقه استفاده شده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 173 - 176.</ref>
| |
| | |
| ==[[فلسفه]] و اهمیت زکات==
| |
| در [[روایات]] بر اهمیت و فلسفه[[زکات]] به گونه‌های مختلف اشاره شده است. در [[وصیت نامه]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[امام حسن]] و [[امام حسین]]{{عم}} میخوانیم که [[پرداخت زکات]] باعث خاموش شدن [[خشم خداوند]] است <ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۰: {{متن حدیث|اللَّهَ اللَّهَ فِي الزَّكَاةِ، فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّكُمْ}}.</ref>.
| |
| | |
| در کتاب [[شریف]] [[نهج البلاغه]] در فلسفه زکات آمده است: «[[خداوند تعالی]] روزی تهیدستان را در مال‌های [[توانگران]] قرار داده است. پس [[فقیر]]، گرسنه نشود جز آنچه توانگر منع نماید و خداوند تعالی توانگران را از این، بازخواست کند»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَى [جَدُّهُ] سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِكَ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۵؛ نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکمت ۳۲۰، ص۱۲۴۲.</ref>؛
| |
| | |
| در برخی [[نسخه‌های نهج البلاغه]]<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، ترجمه شهیدی، حکمت ۳۲۸.</ref> و در شرح‌های [[ابن میثم]]<ref>ابن میثم شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۴۰۵. از معنایی که ذکر شده معلوم می‌شود متن منع بوده؛ ولی در چاپ کتاب متن را از نسخه‌های دیگر گرفته‌اند.</ref> و [[ابن ابی الحدید]]<ref>شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱۹، حکمت ۳۳۴.</ref> آمده {{متن حدیث|بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ}}؛ یعنی [[گرسنگی]] فقیر از آن جهت است که توانگر از [[حقّ]] وی استفاده کرده است». در [[الاموال]] [[ابو عبید]] با تفاوتی [[مسند]] از [[ابو جعفر محمد بن علی]]{{ع}} نقل شده است که [[امام علی]]{{ع}} فرمود: «[[خداوند]] در [[اموال]] [[توانگران]] به مقداری [[حق]] [[واجب]] قرار داده که [[نیازمندان]] را کفایت کند. پس اگر گرسنه شدند یا عریان گردیدند یا گرفتار شدت [[فقر]] شدند به جهت امساک توانگران است. و بر [[خداوند تعالی]] است که [[اعمال]] توانگران را [[محاسبه]] و آنان را [[عذاب]] نماید». <ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى أَغْنِيَاءِ فِي أَمْوَالِهِمْ مَا یَکْفِی الْفُقَراءَ فَإِنْ جَاعُوا أَوْ عَرُوا أَوْ جَهَدُوا فَبِمَنْعِ الْأَغْنِيَاءِ وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی أَنْ يُحَاسِبَهُمْ وَ یُعَذِّبَهُمْ}}؛ ابوعبید، الاموال، ص۷۰۹؛ بحار الأنوار، ج۹۳، ص۲۸ به نقل از دعائم الاسلام.</ref>؛
| |
| | |
| مشابه این سخن در [[تاریخ]] [[بغداد]] به نقل از [[محمد حنفیه]] از [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل شده است: «خداوند در اموال توانگران به مقدار نیاز [[فقرا]] قرار داده. پس اگر به آنان نپرداختند تا این که گرسنه شدند و عریان گردیدند و یا گرفتار شدت فقر شدند. خداوند تعالی اعمال توانگران را محاسبه شدید مینماید و آنان را بسیار سخت عذاب می‌کند»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ قَدْرَ مَا یَسَعَهُمْ فَإِنْ مَنَعُوهُمْ حَتَّی یَجُوعُوا وَ یَعْرُوا وَ یَجْهَدُوا یُحَاسِبْهُمُ اللهُ حِساباً شَدِيداً عَذِّبْهُمْ عَذَاباً نُكْراً}}؛ مصادر نهج البلاغه، ج۴، ص۲۵۲ به نقل از تاریخ بغداد، ج۵، ص۳۰۸ و (۱۴جلدی)، ج۲، ص۳۷۸.</ref>؛
| |
| | |
| این [[حدیث شریف]] [[تواتر اجمالی]] دارد و [[فلسفه]] [[زکات]] را بیان می‌کند که تأمین نیازهای عمومی فقرا بر عهده [[ثروتمندان]] است که با [[پرداخت زکات]] انجام می‌شود. بنابراین اگر با پرداخت زکات، نیازهای اولیه ایشان برآورده نشود توانگران در برابر آنها [[مسئول]] می‌باشند و باید پاسخگوی حق آنان باشند و گرنه خداوند [[برکت]] و [[نعمت]] خود را از آنان می‌گیرد. از علی{{ع}} نقل شده است که فرمود: «زمانی که [[زکات]] ندهند [[زمین]] برکت خود را در [[زراعت]]، میوه و معدن‌ها منع مینماید»<ref>{{متن حدیث|إِذَا مَنَعُوا الزَّكَاةَ، مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَكَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ كُلَّهَا}}؛ بحار الأنوار، ج۹۳، ص۱۵.</ref>؛
| |
| | |
| در وصایای [[پیامبر]]{{صل}} به علی{{ع}} [[منع زکات]] به منزله [[کفر به خدا]] معرفی شده است<ref>بحار الأنوار، ج۹۳، ص۱۳.</ref> که نشانگر اهمیت این [[فریضه الهی]] است. علی{{ع}} مانع الزکات را مشمول [[لعن خدا]] دانسته است:{{متن حدیث|لَعَنَ اللَّهُ مَانِعَ الزَّكَاةِ}}<ref>موسوعة علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۱۲، به نقل از المصنف ابن ابی شیبه، ج۱، ص۱۳۱.</ref>؛
| |
| | |
| در رساله [[محکم و متشابه]] - گرچه در انتساب [[روایات]] آن به حضرت تردیدهایی است اما صاحب وسائل به آن [[اعتماد]] کرده است - حدود و شرایطی برای [[پرداخت زکات]] به نقل از [[امیر المؤمنین]]{{ع}} آورده شده:
| |
| | |
| حدود [[زکات]] چهار چیز است:
| |
| #[[شناخت]] زمانی که زکات [[واجب]] می‌شود؛
| |
| #قیمت؛
| |
| #موضعی که در آن است؛
| |
| #عدد و تعداد آن<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۷ - ۳۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 177 - 179.</ref>
| |
| | |
| == موارد [[وجوب]] [[زکات]] ==
| |
| برابر قول مشهور [[فقهای شیعه]] [[زکات]] در نُه چیز [[واجب]] می‌شود که این نُه مورد از [[سخنان علی]]{{ع}} در رساله [[محکم و متشابه]] استفاده می‌شود. همچنین به [[زکات فطره]] و مواردی از زکات مستحبی که در سخنان حضرت دیده می‌شود و مواردی که در [[کلام]] حضرت، زکات از آنها [[نفی]] شده اشاره خواهد شد.
| |
| | |
| منابع زکات را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد:
| |
| | |
| === زکات طلا و [[نقره]] ===
| |
| فقهای شیعه برای زکات طلا و نقره سه شرط ذکر کرده‌اند:
| |
| #[[مال]] یک سال مانده باشد؛
| |
| #به مقدار نصاب رسیده باشد؛
| |
| #[[پول]] رائج و مسکوک باشد.
| |
| | |
| دو شرط اول از این شرایط در سخنان [[امیر المؤمنین]]{{ع}} آمده است.
| |
| | |
| '''شرط اول:''' از حضرت نقل شده است مال مورد استفاده زکات ندارد تا سال بر آن بگذرد <ref>{{متن حدیث|لَيْسَ فِي مَالٍ مُسْتَفَادٍ زَكَاةٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۱؛ بحار الأنوار، ج۹۳، ص۴۴.</ref>؛
| |
| | |
| حضرت می‌فرمایند: «هر کس از [[مالی]] بهره برد در آن زکات نیست تا سال بر آن بگذرد»<ref>{{متن حدیث|مَنِ اسْتَفَادَ مَالاً فَلَا زَكَاةَ فِیهِ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ}}؛ ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۲۷۶.</ref>.
| |
| | |
| [[ابو عبید]] نیز از عبدالرحمان از [[ابی اسحاق]] از [[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل نموده که فرمود: {{متن حدیث|لَيْسَ فِي الْمَالِ الْمُسْتَفَادِ زَكَاةٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ}}<ref>الاموال، ص۵۰۳.</ref>؛ بنابراین، گذشت یک سال بر مال، از این [[حدیث]] استفاده می‌شود.
| |
| | |
| '''شرط دوم:''' در کتاب‌های [[فقهی]] [[شیعه]] برای هر یک از طلا و نقره، دو نصاب بیان شده است: نصاب اول نقره، دویست درهم است که پنج درهم واجب می‌شود و نصاب دوم آن ۴۰ درهم است که در صورت اضافه شدن هر ۴۰ درهم به ۲۰۰ درهم یک درهم افزایش مییابد؛ یعنی زکات ۲۴۰ درهم، ۶ درهم است.
| |
| | |
| طلا نیز دو نصاب دارد: نصاب اول، بیست دینار است که زکات آن نصف دینار می‌باشد و نصاب دوم چهار دینار است که دو قیراط زکات آن است؛ یعنی زکات ۲۴ دینار، ۱۲ قیراط می‌باشد و به همین حساب افزوده می‌شود<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۵۷ - ۵۸؛ خلاف، ج2، ص 81</ref> بر هر چهار دینار دو قیراط تعلّق می‌گیرد که گویا هر قیراط 1/20 مثقال بوده است.
| |
| | |
| در کتاب [[دعائم الاسلام]] از علی{{ع}} نقل شده است: «در کمتر از دویست درهم، زکاتی [[زکات]] آن است»<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۴۹؛ بحار الأنوار، ج۹۳، ص۴۲.</ref>.
| |
| این [[حدیث]] در الاموال [[ابن زنجویه]]<ref>ابن زنجویه، الاموال، ج۳، ص۹۳۲، ح۱۶۶۳.</ref> درباره زکات [[نقره]] نقل شده است؛ اما در نقل [[ابن حزم]]، نصاب دوم زکات نقره چهل درهم بیان شده است: «در افزون بر ۲۰۰ درهم در هر چهل درهم، یک درهم است»<ref>{{متن حدیث|فَمَا زَادَ فَفِي كُلِّ أَرْبَعِينَ دِرْهَماً دِرْهَمٌ}}؛ المحلی، ج۶، ص۶۱.</ref>؛
| |
| | |
| نصاب اول طلا نیز از [[حضرت علی]]{{ع}} در دعائم الاسلام و محلی و الاموال ابن زنجویه<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۴۹؛ المحلی، ج۶، ص۳۹، ۶۱ و ابن زنجویه، الاموال، ج۳، ص۹۳۲.</ref> نقل شده است.
| |
| | |
| اما نصاب دومی که در الاموال از حضرت نقل شده این است که در چهل دینار، یک دینار [[زکات]] [[واجب]] می‌شود. [[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل می‌کند که: «در هر بیست دینار، نصف دینار و در هر چهل دینار، یک دینار زکات [واجب] است»<ref>ابن زنجویه الاموال، ج۳، ص۹۳۲: {{متن حدیث|فِي كُلِّ عِشْرِينَ دِينَاراً نِصْفُ دِينَارٍ وَ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ دِينَاراً دِينَارٌ}}.</ref>.
| |
| | |
| تفاوت این قول که از طریق [[اهل سنت]] نقل شده در این است که به حسب ظاهر، نصاب طلا به یک نصاب بر می‌گردد و آنچه میان بیست تا چهل دینار است زکات ندارد.
| |
| | |
| [[علامه حلی]] در مختلف از [[علی بن بابویه]] نقل می‌کند که ایشان [[معتقد]]. بوده است که دینار تا به چهل نرسد زکاتی ندارد<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۵۷.</ref>. این در حالی است که [[صدوق]] از قول پدرش نقل می‌کند در زکات، کمتر از نصف دینار نباید پرداخت<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲، ح۱۷.</ref> که نشان می‌دهد وی قائل به نصف دینار در ۲۰ دینار می‌باشد، مگر این که بگوییم منظور از نصف دینار، پنج درهم است که زکات ۲۰۰ درهم می‌باشد.
| |
| | |
| [[شیخ صدوق]] در [[مقنع]] نقل می‌کند که در روایتی آمده در کمتر از ۴۰ دینار زکاتی نیست<ref>المقنع، ص۸۳.</ref>.
| |
| و این [[روایت]] را [[علامه حلی]] در مختلف این گونه توجیه کرده که در کمتر از چهل مثقال، یک دینار [[واجب]] نیست<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۵۷.</ref>.
| |
| | |
| در هر حال یادآوری دو نکته لازم است:
| |
| #شرط مسکوک و [[پول]] رایج بودن در سخن علی{{ع}} بیان نشده است و آنچه در بیشتر [[روایات]] آمده این است که حُلی و [[زیور]] آلات [[زکات]] ندارد. برخی گفته‌اند: اگر برای فرار از زکات حُلی و زیور بخرد زکات دارد؛ بنابراین اگر کسی برای فرار از زکات طلای خود را تبدیل به شمش کند مشمول [[آیه کنز]] می‌شود.
| |
| #از بیشتر روایات استفاده می‌شود که [[مال]] در روایات دربرگیرنده پول رایج که طلا و [[نقره]] بوده میشده. چنانچه از این مصداق‌ها کسی الغای ویژگی کند و [[معتقد]] شود که در هر زمانی مال به پول رایج [[زمان]] گفته می‌شود.[[پرداخت زکات]] اختصاص به نقدین؛ یعنی طلا و نقره نخواهد داشت و احادیثی؛ مانند [[حدیث]] ذیل، عام خواهد بود.
| |
| [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: «هر مردی که برای او [[مالی]] باشد و سال بر آن بگذرد باید زکات آن را بدهد»<ref>{{متن حدیث|أَيُّمَا رَجُلٍ كَانَ لَهُ مَالٌ وَ حَالَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ فَإِنَّهُ يُزَكِّيهِ}}؛ وسائل الشیعه، ج۷، ص۹۶.</ref>؛
| |
| | |
| البته بحث در این موضوع نیاز به تحقیق و بررسی بیشتر دارد که اینجا جای آن نیست. توجه به این نکته لازم است که [[اهل سنت]] برای زکات طلا و نقره دو شرط قائل‌اند:
| |
| #به حد نصاب برسند؛
| |
| #یک سال بر نصاب آن نزد مالک بگذرد.
| |
| | |
| [[مذاهب چهارگانه]] اتفاق دارند که زکات شمش؛ مانند پول [[نقد]] واجب است و در [[زینت]] [[اختلاف]] دارند: شماری واجب و برخی از آنان واجب ندانسته‌اند.
| |
| | |
| آنان نصاب طلا را بیست مثقال و نصاب نقره را دویست درهم می‌دانند. مقدار زکات آن یک چهلم است؛ یعنی «دو و نیم درصد»؛ از هر بیست مثقال طلا نصف مثقال و از دویست درهم هر چهل درهم آن یک درهم. در نتیجه، برای هر یک از طلا و [[نقره]] بیش از یک نصاب قائل نیستند<ref>فقه تطبیقی مذاهب پنجگانه، ص۱۵۹؛ أحکام السلطانیه، ص۱۱۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 179 - 183.</ref>
| |
| | |
| ===[[زکات]] [[غلات]] [[کشاورزی]]===
| |
| برابر [[روایات]] و فتوای [[فقهای شیعه]]، [[زکات]] در گندم، جو، خرما و کشمش [[واجب]] است. از علی{{ع}} در اینباره روایتی در منابع غیر [[شیعی]] وارد شده است که فرمود: «زکات از چهار چیز است: از گندم، اگر نباشد از خرما، اگر نباشد از کشمش، اگر نباشد کشمش از جو» <ref>{{متن حدیث|الزکاة من أربع: من البر، فان لم یکن فتمر، فان لم یکن فزبیب، فان لم یکن زبیب فشعیر}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۱ به نقل از المصنف ابن ابی شیبه، ج۱، ص۱۳۳.</ref>؛
| |
| | |
| در [[روایت]] دیگری که از [[حضرت علی]]{{ع}} نقل شده آمده است: «زکات نیست مگر در [[نخل]] خرما، انگور یا هسته و حبوب»<ref>{{متن حدیث|لا صدقة إلا في نخل أو عنب أو حب}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص، ۳۰۲؛ ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۲۲۲.</ref>؛
| |
| | |
| حبوب را [[ابن حزم]] به گندم و جو [[تفسیر]] کرده است<ref>المحلی، ج۵، ۲۲۳.</ref> و در نتیجه زکات را در چهار چیز واجب دانسته است. شاید تعبیر به نخل و انگور و حبوب اشاره به [[زمان]] [[وجوب]] زکات در اینها داشته باشد که با زمان پرداخت آن متفاوت است. مؤلف موسوعه فقه علی{{ع}} بر این [[باور]] است که [[حدیث]] اولی که از حضرت نقل شد دلالت بر انحصار ندارد، بلکه با ضمیمه روایت دوم نشان می‌دهد که منظور علی{{ع}} تعیین زکات در مواردی است که قابل خشک شدن باشد و افزون بر آن، روایتی را از [[مسند]] زید نقل کرده است که علی{{ع}} زکات را در ذرت نیز واجب می‌داند<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۲.</ref>؛ اما برابر [[فقه شیعه]] زکات در چهار مورد است و دلیلی بر زکات در ذرت نداریم و ممکن است همان‌گونه که یاد کردیم تعبیر نخل، انگور و هسته، اشاره به زمان وجوب زکات باشد. در نتیجه، [[تفسیری]] که وی از [[کلام]] حضرت نموده درست نخواهد بود.
| |
| | |
| از نظر علی{{ع}} [[زکات]] در سبزیجات و گیاهان نیست؛ زیرا فرمود: «در سبزیجات و گیاهان زکاتی نیست»<ref>{{متن حدیث|ليس في الخضر و البقول صدقة}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۳۰؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۳.</ref>؛ و نیز فرمود: «در سیب و مانند آن زکاتی نیست» <ref>{{متن حدیث|ليس في التفاح و ما أشبهه صدقة}}؛ ابوعبید، الاموال، ص۶۰۲، ح۱۵۰۸؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۳.</ref>؛ و آن حضرت فرمود: «در عسل زکاتی نیست» <ref>{{متن حدیث|ليس في العسل زكاة}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۲۸؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۶.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 183 - 184.</ref>
| |
| | |
| ====مقدار نصاب [[غلات]]====
| |
| نصاب [[زکات]] غلات چهارگانه را «پنج وسق» دانسته‌اند که هر وسقی شصت صاع است و هر صاعی یک مَن به وزن تبریز است که آن را دویست و هشتاد من و چهل و پنج مثقال کَم، به مَن تبریز دانسته‌اند که هر من آن سه هزار گرم است.
| |
| در کتاب [[مسند]] [[زید بن علی بن الحسین]] روایتی از علی{{ع}} در این باره نقل شده است که فرمود: «در آنچه از [[زمین]] می‌روید چیزی نیست، تا این که هر صنف مورد زکات به پنج وسق برسد و هر وسق و کیل ۶۰ من است. پس اگر به این مقدار برسد زکات بر آن [[واجب]] است»<ref>{{متن حدیث|ليس فيما أخرجت الأرض العشر حتى يبلغ الصنف من ذلك خمسة أوسق و الوسق ستون صاعا، فاذا بلغ ذلك جرت فيه الزكاة}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۳ به نقل از مسند زید بن علی، ج۲، ص۶۲۴.</ref>؛ به نظر می‌رسد که این [[حدیث]] نقل به معنا شده است؛ اما با آنچه از [[امامان شیعه]] نقل گردید مطابقت دارد. از این حدیث استفاده می‌شود که نصاب هر صنفی جداگانه [[محاسبه]] می‌شود و به دیگری ضمیمه نمی‌گردد. از تعبیر وسق که نوعی کیل بوده این نکته استفاده می‌شود که زکات در اموری است که کیل و وزن می‌شود و موزون بدون کیل و معدود را شامل نمی‌شود.
| |
| | |
| هنگامی که [[مالی]] به حدّ نصاب رسید، مقدار زکات آن یکسان نیست. آنچه با آب [[باران]] و [[نهر]] آبیاری شده باشد [[زکات]] آن، یک‌دهم است. و آنچه به وسیله دَلْو، شتر و مانند آن آبیاری میشده زکات آن است. [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: «در آنچه از آب [[باران]] و جاری استفاده کرده است یک دهم و آنچه با [[مشک]] یا چهار پا آبیاری شده یک بیستم است»<ref>{{متن حدیث|مَا سَقَتِ السَّمَاءُ وَ سُقِيَ سَيْحاً فَفِيهِ الْعُشْرُ وَ مَا سُقِيَ بِالْغَرْبِ أَوِ الدَّالِيَةِ فَفِيهِ نِصْفُ الْعُشْرِ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۵؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۴؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۳۱.</ref>؛
| |
| | |
| در روایتی دلو و در روایتی دیگر نواضح و یا سوانی<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۴.</ref> آمده است که این دو به معنای شتر آبکش است<ref>لسان العرب، ج۶، ص۴۰۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 184 - 185.</ref>
| |
| | |
| ===زکات دام‌ها===
| |
| از موارد [[وجوب]]، [[زکات]] دام است که برابر [[فقه شیعه]] در برگیرنده گاو، گوسفند و شتر می‌شود. افزون بر شرایط اولیه [[تکلیف]] و تعیین نصاب که یاد خواهد شد دو شرط دیگر برای وجوب زکات حیوانات ذکر کرده‌اند که شرط اول، چهارپایان سه گانه را در بر می‌گیرد و شرط دوم درباره شتر و گاو است.
| |
| | |
| شرط اول: زکات به [[حیوانی]] تعلق می‌گیرد که سائمه باشد؛ یعنی از علف بیابان خورده باشد نه از علف چیده شده.
| |
| | |
| شرط دوم: از گاو و شتر برای حمل و نقل و کار [[کشاورزی]] استفاده نکرده باشند.
| |
| | |
| شکی نیست که مراعات این دو شرط و شرط نصاب و گذشت یک سال لازم است تا [[حیوان]] متعلَّق زکات گردد که در مجموع چهار شرط می‌شود<ref>ر.ک: غایة المراد فی شرح الإرشاد، ج۲، ص۲۳۸، «متن».</ref>. درباره این دو شرطی که برای حیوان یاد شد روایاتی از علی{{ع}} نقل شده است:
| |
| #[[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل می‌کند که: «بر گاوهایی که کار می‌کنند زکاتی نیست»<ref>{{متن حدیث|ليس على عوامل البقر صدقة}}؛ المحلی، ج۶، ص۴۵.</ref>؛ روایتی مشابه از [[امام صادق]]{{ع}} درباره زکات شتر نقل شده است که در پایان آن می‌فرماید: «[[زکات]] تنها بر شترهای بیابان چر [[واجب]] است»<ref>{{متن حدیث|إِنَّمَا ذَلِكَ عَلَى السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۸۰، باب هفتم از ابواب زکاة الأنعام، ح۱.</ref>؛
| |
| #در کتاب [[دعائم الاسلام]] از [[امامان]] نقل می‌کند که فرموده‌اند: «در شترها و گاوهایی که کار می‌کنند زکات واجب نیست و همچنین در گوسفندانی که در [[منزل]] [[تربیت]] میشوند»<ref>{{متن حدیث|وَ لَا فِي الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ لَا فِي الدَّوَاجِنِ وَ هِيَ الَّتِي تُرَبَّى فِي الْبُيُوتِ مِنَ الْغَنَمِ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۵.</ref>؛
| |
| | |
| [[زراره]] در روایتی از یکی از [[صادقین]] ([[امام باقر]] و [[امام صادق]]{{عم}}) نقل می‌کند: «در حیوانات زکاتی نیست جز در شتر گاو و گوسفند و هر یک از اینها باید از دواجن و عوامل نباشند»<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۸۱، باب هفتم از ابواب زکاة الأنعام، ح۶.</ref>.
| |
| | |
| از روایتی که یاد شد استفاده می‌شود که «دواجن» به گوسفندانی گفته می‌شود که در منزل [[رشد]] می‌کنند؛ از این رو [[تأمل]] در معنای آن لازم است.
| |
| | |
| در [[لسان العرب]] می‌گوید: « دواجن جمع داجن است و آن گوسفندی است که [[مردم]] در منزل‌های خود به آن علف دهند»<ref>لسان العرب، ج۴، ص۲۵۹.</ref>.
| |
| | |
| تعبیر سائمه درباره گاو و شتر آمده و در [[روایات]] [[شیعی]] این تعبیر درباره گوسفند وارد نشده و آنچه در برخی کتاب‌های اصولی یا [[فقهی]] با عبارت {{متن حدیث|الْغَنَمِ السَّائِمَةِ}} آمده از کتب [[اهل سنت]] گرفته شده<ref>ر.ک: منتهی المطلب (چاپ سنگی)، ج۱، ص۴۸۹.</ref>. البته روایتی در دعائم الاسلام از امام باقر{{ع}} درباره سائمه بودن هر سه [[حیوان]] زکوی نقل شده است<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۷.</ref> که به [[تنهایی]] نمی‌توان از آن، یک [[حکم فقهی]] [[استنباط]] کرد بنابراین برابر بیشتر [[روایات شیعه]]، گوسفند نباید بیشتر اوقات از علف چیده شده استفاده کند و عنوان «پرواری» را پیدا نماید مگر این که [[اجماعی]] باشد که ثابت نماید که گوسفند لازم است بیابان چر باشد که در کتاب موسوعه [[فقه]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} چنین اجماعی مطرح شده است<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 186 - 188.</ref>
| |
| | |
| ====نصاب گوسفند====
| |
| برای گوسفند، پنج نصاب ذکر کرده‌اند و این پنج نصاب از علی{{ع}} نیز نقل شده است. ایشان فرموده‌اند: در کمتر از چهل گوسفند چیزی نیست<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰ به نقل از مسند زید، ج۲، ص۵۸۲؛ المصنف ابن ابی شیبه، ج۱، ص۱۳۳.</ref>. و در چهل تا ۱۲۰ گوسفند یک گوسفند است. پس اگر گوسفندی اضافه شد (۱۲۱) دو گوسفند است تا ۲۰۰ تا. پس اگر افزوده شد، ۳ گوسفند است تا ۳۰۰ تا در (۳۰۱ رأس، چهار گوسفند است) و اگر بیشتر شد هر صد گوسفند یک گوسفند اضافه می‌شود (در ۴۰۰ گوسفند ۵ گوسفند است)<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰؛ کنز العمال، ج۶، ص۵۵۶، ح۱۶۹۲۷.</ref>.
| |
| | |
| مشابه این [[روایت]] در [[دعائم الاسلام]] نقل شده است که ظاهراً از علی{{ع}} است گرچه تعبیر {{متن حدیث|وَ عَنْهُمْ}} دارد<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۵.</ref>. نصاب‌های یاد شده برابر [[فقه شیعه]] است و در روایتی ویژه وارد نشده است<ref>ر.ک: غایة المراد، ج۱، ص۲۴۰.</ref>؛ از این رو میتوان گفت که [[شیعه]] برابر این روایت، نصاب [[زکات]] گوسفند را از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} گرفته است. نصاب گوسفند در [[فقه اهل سنت]] با آنچه گذشت متفاوت است و فتواهای آنها گوناگون<ref>ابن قدامه، المعنی، ج۲، ص۲۴۲، مسئله ۱۷۱۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 188.</ref>
| |
| | |
| ====نصاب گاو====
| |
| برای گاو دو نصاب یاد کرده‌اند: نصاب اول سی گاو است که زکات آن یک گوساله یک ساله ([[تبیع]]) است؛ نصاب دوم، چهل گاو است که زکات آن گوساله‌ای دو ساله (مسنّه) است که وارد سال سوم شده باشد.
| |
| | |
| در کتاب [[کنز العمال]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۵۵۶، ح۱۶۹۲۷.</ref> و المحلی<ref>المحلی، ج۶، ص۱۵.</ref>این دو نصاب از علی{{ع}} نقل شده. المحلی نصاب دیگری نیز از حضرت ذکر کرده<ref>المحلی، ج۶، ص۵؛ موسوعة علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰.</ref> که از نقل آن خودداری می‌کنیم گرچه [[ابن حزم]] آن را صحیح پنداشته؛ اما به نظر می‌رسد این اظهار نظر ابن حزم درست نیست؛ زیرا در روایتی آن حضرت می‌فرماید: «در چهل گاو یک گوساله دو ساله است که وارد سال سوم شده باشد - و در سی گاو یک گوساله یک ساله است و در میان دو نصاب چیزی نیست»<ref>{{متن حدیث|في أربعين مسنة، و في ثلاثين تبيع، و ليس في الأوقاص شيء}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰ به نقل از المصنف، ابن ابی شیبه، ج۱، ص۱۳۳.</ref>؛
| |
| | |
| در [[لسان العرب]] می‌نویسد: {{متن حدیث|وَقَص}} به آنچه میان دو [[فریضه]] و نصاب شتر و گاو است گفته می‌شود که جمع آن أوقاص است. برخی تنها آن را در مورد شتر به کار برده‌اند<ref>لسان العرب، ج۱۵، ص۳۶۸.</ref>.
| |
| | |
| برابر این سخن، برای گاو دو نصاب بیشتر نیست و آنچه [[ابن حزم]] نقل کرده درست به نظر نمی‌رسد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 188 - 189.</ref>
| |
| | |
| ====نصاب شتر====
| |
| شتر یکی از دام‌های رایج در منطقه [[حجاز]] و بیشترین دام آنان بود؛ از این رو از علی{{ع}} سخنان زیادی در این باره نقل شده است. [[ابن ابی عمیر]] گوید: «علی{{ع}} از شترهای کوچک [[زکات]] نمی‌گرفت تا این که یک ساله شوند. از حیوانات نری که کار میکردند زکات نمی‌گرفت و گویا [[واجب]] نیست که از حیوانات نر چیزی گرفته شود؛ چون برای بارکشی هستند»<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۱؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۸۰ و ۸۳.</ref>.
| |
| | |
| [[کلینی]]، بخش اول این [[روایت]] را از ابن ابی عمیر از [[عمر بن اذینه]] از [[زراره]] از [[امام باقر]]{{ع}} از علی{{ع}} نقل کرده است<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۳.</ref>.
| |
| | |
| [[اهل سنت]] از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} روایت مفصلی درباره نصاب شتر یاد کرده‌اند که حضرت برای شتر، [[دوازده]] نصاب تعیین نموده‌اند؛ چون آنان، یازده نصاب برای شتر قائل‌اند. ابن حزم دو روایت از حضرت نقل نموده که مجموع آن دوازده نصاب شتر را برابر [[فقه شیعه]] [[ثابت]] می‌کند. ما هر دو نقل را پی در پی گزارش می‌کنیم:
| |
| | |
| [[ابن حزم]] از [[وکیع]] از [[سفیان ثوری]] از [[ابواسحاق سبیعی]] از [[عاصم بن ضمره]] از [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} نقل می‌کند که فرمود: یکم: در پنج شتر یک گوسفند؛ دوم: در ده شتر، دو گوسفند؛ سوم: در ۱۵ شتر، سه گوسفند؛ چهارم: در ۲۰ شتر، چهار گوسفند؛ پنجم: در ۲۵ شتر، پنج گوسفند؛ ششم: پس اگر یکی اضافه شود (۲۶ عدد)، یک شتر ماده داخل در سال دوم (ابنة مخاض) و اگر نبود یک شتر نر سه ساله (ابن لبون) داده می‌شود<ref>المحلی، ج۶، ص۲۱.</ref>؛ هفتم: در ۳۶ شتر، یک شتر ماده سه ساله (بنت لبون) تا ۴۵ عدد؛ هشتم: در ۴۶ شتر، یک شتر ماده چهار ساله آماده بارداری (حقة طروقة الفحل) یا فرمود یک شتر نر در همین سن تا ۶۰ عدد؛ نهم: در ۶۱ شتر، یک شتر ماده پنج ساله (جذعه) تا به ۷۵ شتر رسد؛ دهم: در ۷۶ شتر، دو شتر ماده دو ساله (دو بنت لبون) تا ۹۰ عدد؛ یازدهم: در ۹۱ شتر، دو شتر ماده چهار ساله (حقه) تا ۱۲۰ عدد؛ دوازدهم: از ۱۲۱ شتر به بالا از هر ۵۰ شتر، یک شتر چهار ساله (حقه) و از هر ۴۰ شتر، یک شتر ماده سه ساله (بنت لبون) گرفته می‌شود<ref>المحلی، ج۶، ص۳۸. شماره‌گذاری از ما است.</ref>.
| |
| | |
| [[روایت]] اول را [[ابن حزم]] تا نصاب ششم آورده و می‌نویسد و همین گونه از طریق [[ابن ابی شیبه]] از [[ابی احوص]] از [[ابی اسحاق]] از علی{{ع}} روایت به ما رسیده است. و [[زهیر بن معاویه]] آن را از طریق [[حارث اعور]] از علی{{ع}} نقل کرده است. و از آنجا که نظر حضرت، مطابق با نظر [[اهل سنت]] نیست؛ زیرا آنان در ۲۵ شتر، یک شتر [[واجب]] می‌دانند. ابن حزم گوید: که [[حارث اعور]]، [[کذاب]] است و می‌افزاید: سخن هیچ کس جز [[سخن پیامبر]]{{صل}} [[حجت]] نیست<ref>المحلی، ج۶، ص۲۱.</ref>.
| |
| | |
| در واقع ابن حزم با این سخن خود در صدد است [[حجیت]] گفته علی{{ع}} را مردود معرفی کند. در نتیجه، وی با این سخن باید بسیاری از روایاتی را که نقل کرده بی‌فایده بداند.
| |
| | |
| نصابی که از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل شد در روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} وارد گردیده<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۲؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۷۳ - ۷۴.</ref>. و این فتوای [[فقهای شیعه]] است که در مسئله ۱۹۱۰ [[رساله‌های عملیه]] آمده است. [[روایات]] دیگری نیز نقل شده که فقهای شیعه نپذیرفته‌اند. روایاتی مخالف نظر مشهور [[اهل سنت]] وارد شده که آنها را توجیه کرده‌اند. مناسب است به این [[روایات]] نیز اشاره شود:
| |
| | |
| در [[دعائم الاسلام]] روایتی برابر با نظر [[اهل سنت]] نقل شده. این خبر را از [[امام صادق]]{{ع}} از پدرش از علی{{ع}} نقل کرده است<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۳.</ref>.
| |
| | |
| در کتاب الاموال [[ابوعبید]] از [[قول پیامبر]]{{صل}} در نامه‌ای که به [[عمرو بن حزم]] نوشته‌اند نیز این گونه آمده است<ref>الاموال، ص۴۴۷.</ref>. روایتی از [[ابوبکر بن عیاش]] از [[ابی اسحاق]] از [[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل شده که پس از بیان همه نصاب آمده است: در ۲۵ شتر، پنج گوسفند [[واجب]] می‌شود و هنگامی که شترها از ۲۵ گذشت ماده شتر دو ساله و اگر نباشد شتر نر سه ساله واجب گردد<ref>الاموال، ص۴۴۵؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۷.</ref>.
| |
| | |
| در [[سنن بیهقی]] این مضمون در روایات گوناگون آمده است<ref>سنن الکبری، ج۴، ص۹۲، ۹۳ و ۹۶.</ref>.
| |
| | |
| ابوعبید پس از نقل روایتی که از حضرت نقل کرده می‌نویسد: «به این قول، هیچ کس از [[اهل]] [[حجاز]] و [[اهل عراق]] و دیگران قائل نیستند. از [[سفیان بن سعید]] حکایت شده که وی منکر این بوده که این [[کلام]] از علی{{ع}} باشد وی گفته است علی فقیه‌تر از آن بوده که چنین بگوید و برخی گفته‌اند: [[مردم]]، این سخن را از علی{{ع}} نپذیرفته‌اند»<ref>الاموال، ص۴۵۱ - ۴۵۲؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۸.</ref>.
| |
| | |
| این یکی از موارد تفاوت میان دیدگاه علی{{ع}} و [[شیعه]] با [[فقهای اهل سنت]] است. آنان [[وجوب]] شتر را در ۲۵ شتر می‌دانند و ما در ۲۶ شتر؛ زیرا برابر [[فقه شیعه]] در ۲۵ شتر، پنج گوسفند واجب است.
| |
| | |
| تفاوت دیگر این است که اهل سنت، نصاب ششم را ۳۵ شتر و هفتم را ۳۶ شتر می‌دانند و در فقه شیعه، نصاب ششم ۲۶ شتر و نصاب هفتم ۳۵ شتر است<ref>المغنی، «معجم المغنی»، ج۱۱، ص۴۱۷.</ref>.
| |
| | |
| تفاوت سومی که میان شیعه و [[سنی]] درباره نصاب شتر و دریافت [[زکات]] آن وجود دارد و هر دو از علی{{ع}} نقل شده این است که آنان از حضرت نقل کرده‌اند: اگر شتری که دارای سن مناسب است وجود نداشته باشد دو گوسفند گرفته می‌شود یا ده درهم که در [[روایات]] ما به جای ده درهم، ۲۰ درهم آمده است. [[ابوعبید]] و [[ابن حزم]] آورده‌اند: هنگامی که [[کارگزار]] [[صدقات]]، شتر بالاتر را دریافت کرد باید دو گوسفند گرفته یا ده درهم به صاحب [[مال]] بدهد<ref>{{عربی|إذا أخذ المصدق سناً فوق سن رد شاتين أو عشرة دراهم}}؛ الاموال، ص۴۵۵، ح۹۵۳؛ المحلی، ج۶، ص۱۵، ۲۳ و ۳۹؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۹ به نقل از المصنف عبدالرزاق، ج۴، ص۳۹؛ المجموع، ج۵، ص۳۷۴؛ مسند زید، ج۲، ص۵۷۵.</ref>؛
| |
| | |
| [[ثقة الاسلام کلینی]] و [[شیخ طوسی]] از [[عبدالله بن زمعه]] - که کارگزار حضرت بوده – نقل کرده‌اند:[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در هنگام اعزام [[مصدق]] خود با خط خویش دستورالعملی را صادر کرد مبنی بر این که در صورت تفاوت سن، باید تفاوت آن را با دو گوسفند یا بیست درهم جبران کرد.
| |
| | |
| آغاز [[نامه]] چنین است: «امیرالمؤمنین{{ع}} برای او نوشت در نامه‌ای برای او به خط خود هنگامی که او را برای [[گردآوری زکات]] فرستاد: هر کس شتران وی به ماده شتر پنج ساله (جذعه) رسید و چنین شتری ندارد از او ماده شتر چهار ساله (حقه) دریافت می‌شود همراه با دو گوسفند یا بیست درهم. و کسی که شتران او به ماده شتر چهار ساله رسید و نزد او نیست و ماده شتر پنج ساله دارد. از او قبول می‌شود؛ اما [[مصدق]] [[زکات]]، به او دو گوسفند یا بیست درهم می‌دهد»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} كَتَبَ لَهُ فِي كِتَابِهِ الَّذِي كَتَبَ لَهُ بِخَطِّهِ حِينَ بَعَثَهُ عَلَى الصَّدَقَاتِ مَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ مِنَ الْإِبِلِ صَدَقَةُ الْجَذَعَةِ وَ لَيْسَتْ عِنْدَهُ جَذَعَةٌ وَ عِنْدَهُ حِقَّةٌ فَإِنَّهُ تُقْبَلُ مِنْهُ الْحِقَّةُ وَ يَجْعَلُ مَعَهَا شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً وَ مَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ صَدَقَةُ الْحِقَّةِ وَ لَيْسَتْ عِنْدَهُ حِقَّةٌ وَ عِنْدَهُ جَذَعَةٌ فَإِنَّهُ تُقْبَلُ مِنْهُ الْجَذَعَةُ وَ يُعْطِيهِ الْمُصَدِّقُ شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً}}؛ کافی، ج۳، ص۵۳۹، «باب ادب المصدق»؛ تهذیب الاحکام، ج۴، ص۹۵، ح۲۷۳.</ref>؛
| |
| | |
| این [[روایت]] دلالت دارد که دو گوسفند در آن [[زمان]]، ۲۰ درهم [[ارزش]] داشته نه ده درهم و لازم است برابر نظر حضرت عمل شود.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 189 - 193.</ref>
| |
| | |
| ====زکات اسب====
| |
| درباره زکات اسب، دو قول از [[حضرت علی]]{{ع}} نقل شده است:
| |
| | |
| '''قول اول:''' در [[منابع اهل سنت]] از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[روایات]] گوناگونی آمده که از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل نموده‌اند که آن حضرت زکات خیل را [[عفو]] کرده‌اند.
| |
| | |
| [[ابن حزم]] نقل می‌کند که [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} گفت [[پیامبر]] فرموده است: «زکات اسب را بخشیدم، پس زکات اموالتان را از هر دویست درهم، پنج درهم بدهید»<ref>{{متن حدیث|قَدْ عَفَوْتُ عَنِ الْخَيْلِ فأدوا صدقة أموالکم من کل مأتین خمسة}}؛ المحلی، ج۵، ص۲۲۹.</ref>؛ و همو از علی{{ع}} از پیامبر{{صل}} نقل می‌کند که فرمود: «ای علی آیا میدانی که من زکات اسب و برده را بخشیدم؛ اما زکات گاو، شتر و گوسفند را نه؟»<ref>{{متن حدیث|يا علي أ ما علمت أني عفوت عن صدقة الخيل و الرقيق فأما البقر و الإبل و الشاة فلا...}}؛ المحلی، ج۶، ص۳۸، ۶۱ – ۶۳.</ref>؛
| |
| | |
| در [[سنن بیهقی]] نیز این روایات از [[عاصم بن ضمره]] و [[حارث بن اعور]] نقل شده است<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۷.</ref>.
| |
| | |
| در کتاب [[دعائم الاسلام]] نیز این مضمون از [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} نقل شده که فرمودند: «پیامبر{{صل}} [[زکات]] اسب، استر، الاغ و برده را بخشید»<ref>{{متن حدیث|إنه{{صل}}، عفى عن صدقة الخيل و البغال و الحمير و الرقيق}}دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۷.</ref>؛
| |
| | |
| تعبیر به عفو که در این روایات آمده، نشانه آن است که زمینه [[وجوب]] زکات در این حیوانات بوده است؛ ولی رسول خدا{{صل}} به عنوان [[حاکم]] [[مسلمانان]]، [[مردم]] را از [[پرداخت زکات]] اسب و مانند آن عفو فرموده‌اند. [[یونس بن عبدالرحمان]] از واژه عفو، همین معنا را استفاده کرده است<ref>کافی، ج۳، ص۵۰۹.</ref> و ممکن است [[حاکم اسلامی]]، زکات و مالیاتی بر اسب وضع کند و این وضع [[مالیات]] مخالفتی با [[حکم حکومتی]] رسول خدا{{صل}} ندارد.
| |
| | |
| '''قول دوم:''' در [[منابع معتبر شیعه]]؛ مانند [[کافی]]، [[تهذیب الاحکام]] و [[استبصار]] به [[سند صحیح]] از [[محمد بن مسلم]] و [[زراره]] از [[امام باقر]] و [[امام صادق]]{{عم}} [[روایت]] کرده‌اند که: «[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بر هر اسب [[آزاد]] بیابان چر، [[مالیات]] قرار داد. بر هر اسبی در هر سال دو دینار و بر اسبهای غیر [[عربی]] یک دینار»<ref>{{متن حدیث|وَضَعَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} عَلَى الْخَيْلِ الْعِتَاقِ الرَّاعِيَةِ فِي كُلِّ فَرَسٍ فِي كُلِّ عَامٍ دِينَارَيْنِ وَ جَعَلَ عَلَى الْبَرَاذِينِ دِينَاراً}}؛ کافی، ج۳، ص۵۳۰؛ تهذیب الاحکام، ج۴، ص۶۷، ش۱۸۳؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۵۱.</ref>؛
| |
| | |
| همین روایت را [[شیخ مفید]] در مقنعه به گونه مرسل نقل کرده؛ اما در آنجا آمده: «و بر اسب غیر عربی بیابان چر ماده در هر سال یک دینار قرار داد»<ref>{{متن حدیث|وَ جَعَلَ عَلَى الْبَرَاذِينِ السَّائِمَةِ الْإِنَاثِ فِي كُلِّ عَامٍ دِينَاراً}}؛مقنعه، ص۲۴۶؛ وسائل، ج۶، ص۵۱.</ref>؛
| |
| | |
| شایان یادآوری است که در [[وسائل الشیعه]] «براذین» با زاء هوّز آمده که صحیح نیست. و بِرذون با ذاء معجمه درست و به معنای اسب غیر عربی است<ref>لسان العرب، ج۱، ص۳۷؛ مجمع البحرین، ص۲۲۳؛ جامع المقاصد، ج۸، ص۳۳۰.</ref>.
| |
| | |
| در روایتی دیگر زراره از امام صادق{{ع}} سؤال می‌کند: آیا در استر و قاطر هم چیزی هست؟ حضرت پاسخ می‌دهند: نه! سؤال می‌کند: چرا؟ حضرت می‌فرماید: «زیرا استر، [[زاد و ولد]] ندارد و اسب ماده نتیجه و فرزند می‌دهد و بر اسب نر هنگامی که به [[تنهایی]] در [[ملک]] کسی باشد [[زکات]] نیست گرچه بیابان چر باشد....»<ref>{{متن حدیث|لِأَنَّ الْبَغْلَ لَا تُلْقَحُ وَ الْخَيْلُ الْإِنَاثُ يُنْتَجْنَ وَ لَيْسَ عَلَى الْخَيْلِ الذُّكُورِ إِذَا انْفَرَدَتْ فِي الْمِلْكِ وَ إِنْ كَانَتْ سَائِمَةً شَيْءٌ}}؛ مقنعه، ص۲۴۶؛ کافی، ج۳، ص۵۳؛ تهذیب الاحکام، ج۴، ص۶۷؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۵۱.</ref>؛
| |
| | |
| این روایت نیز دلیل بر آن است که اسب، [[زکات]] و مالیات دارد و امام صادق{{ع}} آن را مسلم گرفته که زراره از چرایی آن سؤال می‌کند. و در مدارک الاحکام از تذکرة الفقهاء بر [[استحباب]] زکات در اسب ادعای [[اجماع]] نقل کرده است<ref>مدارک الاحکام، ج۵، ص۱۸۶؛ تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۲۳۰.</ref>. و با توجه به این که [[زکات]] را بر خود اسب قرار نداده؛ مانند زکات شتر و گاو و گوسفند، میتوان ادعا کرد این نوعی [[مالیات]] بوده که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بر اسب قرار داده و [[حاکم اسلامی]] متناسب با [[وضعیت اجتماعی]] و موقعیت مکانی خود، [[حقّ]] وضع مالیات بر [[اموال]] را دارد. و دلیلی بر حمل [[روایات]] بر [[استحباب]] نیست و با توجه به این که [[اکثریت]] [[اهل سنت]]، [[زکات]] بر خیل و اسب را جایز نمی‌دانند<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۷، {{عربی|باب لا صدقة في الخيل}}.</ref>، حمل این روایات بر [[تقیه]] روا و [[شایسته]] نیست. [[بیهقی]] روایتی را از غورک بن حصرم، [[ابو عبدالله]] از [[جعفر بن محمد]] از پدرش ([[محمد بن علی]]) از جابر آورده که [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «در اسب بیابان‌چر در هر اسبی یک دینار است»<ref>{{متن حدیث|في الخيل السائمة في كل فرس دينار}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۹.</ref>؛
| |
| | |
| سپس وی غورک را تنها ناقل این [[حدیث]] دانسته و او را به گونه جدی [[ضعیف]] دانسته است. بیهقی به گونه [[مسند]] از ابی [[اسحاق]] از [[حارثة]] بن مُضَرب نقل می‌کند که در [[زمان عمر]]، شماری از [[شام]] آمدند و گفتند ما اسبهای زیادی دیدیم که [[دوست]] داریم زکات آنها را بگیریم. [[عمر بن خطاب]] با علی{{ع}} [[مشورت]] کرد. او گفت: [[گرفتن زکات]] از اسب، خوب است در صورتی که [[جزیه]] سالیانه از آن [[مردم]] نگیرد<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۷.</ref>. اینها همه نشان می‌دهد که علی{{ع}} زمینه زکات و مالیات را در اسب و برده می‌‌دیده.
| |
| [[قاضی]] نعمان از علی{{ع}} نقل کرده است که: «[[پیامبر]]{{صل}} [[عفو]] کرد زکات [[خادم]] ([[بنده]])، [[خانه]]، [[پوشش]] و أثاث [[منزل]] را تا هنگامی که با آن [[تجارت]] نشود»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} عَفَا عَنِ الْخَدَمِ وَ الدُّورِ وَ الْكِسْوَةِ وَ الْأَثَاثِ مَا لَمْ يُرَدْ بِهِ التِّجَارَةُ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۰.</ref>؛ | |
| | |
| مفهوم این حدیث این است که در صورت تجارت در این موارد، زکات [[واجب]] خواهد بود؛ از این رو [[فقهای شیعه]] زکات [[مال التجارة]] را [[مستحب]] می‌دانند و شرایطی برای آن یاد کرده‌اند<ref>مدارک الاحکام، ج۵، ص۱۸۳؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۱۷۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 193 - 197.</ref>
| |
| | |
| ===[[زکات]] ابدان===
| |
| زکات ابدان، [[زکات فطره]] است که در هر سال، یک بار بر [[انسان‌ها]] [[واجب]] می‌شود و پرداخت آن بر عهده [[سرپرست]] [[خانواده]] است. از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این زمینه، [[روایات]] گوناگونی نقل شده است که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:
| |
| #علی{{ع}} درباره [[زمان]] زکات فطره فرموده‌اند: «بیرون نمودن زکات فطره از [[مال]] پیش از [[عید فطر]] از [[سنّت]] است»<ref>{{متن حدیث|إِخْرَاجُ صَدَقَةِ الْفِطْرِ قَبْلَ الْفِطْرِ مِنَ السُّنَّةِ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۷.</ref>؛
| |
| #درباره مقدار زکات فطره حضرت فرمودند: «یک من از [[خوراک]]»<ref>{{متن حدیث|صَاعٌ مِنْ طَعَامٍ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۳۵، باب ششم از ابواب زکاة الفطرة، ح۲۱.</ref>؛ در روایتی دیگر از امیرالمؤمنین{{ع}} نقل شده که فرمود: زکات [[فطر]]، یک من گندم یا یک من جو یا یک من خرما و یا یک من مویز (زبیب) می‌باشد<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۷.</ref>. [[ابن حزم]] در محلی از علی{{ع}} نقل کرده است: «زکات فطره یک من از خرما یا یک من و یا نصف من از گندم می‌باشد»<ref>المحلی، ج۶، ص۲۲۹؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۱۰.</ref>. این با آنچه گذشت منافات دارد و درست به نظر نمی‌رسد.
| |
| #علی{{ع}} در یکی از خطبه‌های عید فطر به بیان موارد زکات فطره پرداخته و مقدار آن را مشخص نموده است: «زکات فطره خود را بپردازید؛ زیرا [[سنت پیامبر]] شما و فریضه‌ای واجب از سوی [[پروردگار]] شماست. باید هر مردی از شما آن را از سوی نان خوران خود به گونه کامل بپردازد. مرد آنان و [[زن]] آنان، کوچک و بزرگ آنها، [[آزاد]] و برده آنها، از جانب هر فردی از آنان یک من از خرما یا گندم یا جو بدهد»<ref>{{متن حدیث|أَدُّوا فِطْرَتَكُمْ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِيِّكُمْ وَ فَرِيضَةٌ وَاجِبَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَلْيُؤَدِّهَا كُلُّ امْرِئٍ مِنْكُمْ عَنْ عِيَالِهِ كُلِّهِمْ ذَكَرِهِمْ وَ أُنْثَاهُمْ صَغِيرِهِمْ وَ كَبِيرِهِمْ وَ حُرِّهِمْ وَ مَمْلُوكِهِمْ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ صَاعاً مِنْ بُرٍّ أَوْ صَاعاً مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعاً مِنْ شَعِيرٍ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۲۸.</ref>؛
| |
| | |
| این مضمون در [[دعائم الاسلام]] از علی{{ع}} و وی از [[رسول خدا]]{{صل}} با تفاوت در عبارت نقل شده<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۷.</ref> و در منابع دیگر نیز آمده است<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۹ به نقل از کنز العمال، ش۲۴۵۵۲.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 197 - 198.</ref>
| |
| | |
|
| |
|
| |
| فصل دوم
| |
| [[آیین]] [[گردآوری زکات]] در [[دوران پیامبر]]{{صل}}
| |
| | |
| مراحل دریافت [[زکات]]
| |
| زکات یکی از [[واجبات]] و [[ضروریات دین]] [[اسلام]] است. در بسیاری از [[سوره‌های مکی]] به آن توصیه شده است<ref>{{متن قرآن|وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ}} «و در این جهان و در جهان واپسین برای ما نیکی مقرّر فرما که ما به سوی تو بازگشته‌ایم؛ فرمود: عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند و زکات می‌دهند و کسانی که به آیات ما ایمان دارند مقرّر می‌دارم» سوره اعراف، آیه ۱۵۶؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}} «آنان که نماز را برپا میدارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}} «آنان که نماز را برپا میدارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳.</ref>. [[زکات]] یا [[صدقه]] [[واجب]] در [[مدینه]] عنوان [[مالیات]] رسمی یافت. برخی [[تشریع]] زکات را در [[سال دوم هجری]] یاد کرده و این نظر را مشهور دانسته‌اند<ref>تفسیر نمونه، ج۸، ص۳.</ref>؛ اما دلیلی بر این ادعا نیست. به نظر می‌رسد آنچه در سال دوم بنیان نهاده شده، [[زکات فطره]] است که پس از [[روزه]] در هیجدهمین ماه [[هجرت]] واجب گردیده است<ref>طبقات الکبری (۴جلدی)، ج۱ - ۲، ص۱۲۰.</ref>. زکات بر [[مال]] در سال هفتم یا هشتم تشریع شده است<ref>ادوار فقه، ج۱، ص۳۵۵.</ref>. از آنجا که [[سیره پیامبر]] برای ما [[حجت]] و اساس کار است و علی{{ع}} در [[امور مالی]] بازگشت به [[سیره پیامبر]] داشتند گزارشی در این باره ارائه می‌کنیم:
| |
| دریافت و [[مصرف زکات]] توسط [[پیامبر اکرم]]{{صل}} چهار مرحله داشت:
| |
| ۱. اعلام [[وجوب]] [[زکات]]؛
| |
| ۲. برآورد و تخمین (خرص) [[مال زکوی]]؛
| |
| ۳. اعزام [[کارگزاران زکات]]؛
| |
| ۴. دریافت و [[مصرف]].
| |
| اعلام
| |
| برابر [[روایت]] صحیحی از [[امام]] صادق{{ع}}، هنگامی که [[آیه]]
| |
| {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ...}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>.
| |
| از [[اموال]] آنان صدقه‌ای بگیر، تا به وسیله آن [[پاک]] و پاکیزه‌شان سازی.
| |
| نازل شد [[ماه رمضان]] بود. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود:
| |
| «زکات بمانند [[روزه]] بر شما [[واجب]] است. آن گاه یک سال گذشت. حضرت اعلام کرد ای [[مردم]] زکات اموال خود را بدهید تا نمازتان پذیرفته شود. آن گاه کارگزاران زکات را اعزام فرمود»<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳.</ref>.
| |
| برابر گزارش [[ابن سعد]]، اعزام کارگزاران زکات در [[محرم]] سال نهم بوده است<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۳۲۹.</ref>.
| |
| بنابراین، وجوب زکات در [[رمضان]] [[سال]] هشتم و هنگام دریافت آن در سال نهم بوده است. از آنجا که پیامبر در [[روز جمعه]] - دو [[روز]] پس از رمضان سال هشتم - [[مدینه]] را به قصد [[فتح مکه]] ترک کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۱۸؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۳۱۹.</ref> و در ماه [[ذی قعده]] به سوی مدینه حرکت کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۴۲ - ۲۴۳.</ref>، کارگزاران زکات را در محرم سال نهم اعزام نمودند.
| |
| برخی وجوب زکات را در سال پنجم و اعزام [[کارگزاران]] را در محرم سال نهم دانسته‌اند<ref>قرضاوی، فقه الزکاة، ج۱، ص۷۰.</ref> به این دلیل که [[ضمام بن ثعلبه]] در سال پنجم [[خدمت]] پیامبر رسیده و از زکات سؤال کرده است<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۲۴۹؛ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۱۴۵، به عنوان رئیس وَفْد سعد بن بکر.</ref>؛ ولی این نظر درست نیست؛ زیرا برابر نقل [[ابن هشام]] [[ضمام بن ثعلبه]] در سال نهم [[خدمت]] [[پیامبر]]{{صل}} رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۲۹؛ اسدالغابه، ج۳، ص۵۷.</ref>.
| |
| [[نامه‌های پیامبر]]{{صل}}
| |
| [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} در نامه‌هایی که به سران قبائل می‌نوشت یا برای [[کارگزاران]] اعزامی می‌نگاشت، ایشان را به [[پرداخت زکات]] توصیه میکرد و [[زکات]] را در ردیف [[نماز]] لازم میشمرد. این [[نامه‌ها]] را به سه دسته میتوان تقسیم کرد:
| |
| الف) نامه‌هایی که در آن دستور به دریافت و ادای زکات و [[خمس]] داده شده بود. به این گونه:
| |
| {{عربی|هذا كتاب من محمد رسول الله{{صل}} لنهشل بن مالك... لمن [[أسلم]] و أقام الصلاة و أتى الزكاة و أطاع [[الله]] و رسوله و أعطى من المغنم خمس الله و سهم النبي...}}<ref>مکاتیب الرسول، ج۳، ص۳۱۰؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۳۸.</ref>؛
| |
| این نامه‌ای است از محمد [[رسول خدا]]{{صل}} برای [[نهشل]] بن مالک... برای کسی که [[اسلام]] آورد و نماز را بپا دارد و زکات بدهد و [[خدا]] و رسولش را [[اطاعت]] نماید و از [[غنایم]]، [[خمس]] خدا و سهم پیامبر را بپردازد....
| |
| اینک به شماری از این نامه‌ها اشاره می‌کنیم: در نامه‌های حضرت به نهشل بن مالک وائلی از [[باهله]]، [[جناده]] [[ازدی]] و قومش از [[ازد]]<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۱.</ref>، بنی جُوَین طایی، بنی [[معاویة]] بن جرول طایی، سعد هذیم<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۲۹ - ۱۳۱.</ref>، فجیع بن عبدالله<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۴۷.</ref>، به [[حاکمان]] [[حمیر]]<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ص۲۳۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۸۸.</ref>، [[عمرو بن حزم]] زمانی که وی را به [[یمن]] اعزام فرمود<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، «المغازی»، ص۶۶۹؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۹۰.</ref>، [[عبد]] [[یغوث]] بن وعله [[حارثی]]، [[عمرو]] بن [[معبد]] جُهنی<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۰ - ۱۳۱.</ref>، بنی [[زهیر]] کلبی<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۵۸؛ ج۹، ص۱۳.</ref>، اُکیدر [[حاکم]] [[دومة الجندل]]<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۱۴۰.</ref> و در گفت‌و‌گو با گروه اعزامی [[عبدالقیس]]<ref>البدایة و النهایه، ج۵، ص۵۶؛ ابوعبید، الاموال، ص۲۰.</ref>.
| |
| ب) در برخی نامه‌ها تنها ادای خمس آمده است؛ مانند [[نامه]] به [[جهینه]]<ref>الوثائق السیاسیه، ص۲۶۵، ش۱۵۷. در این نامه، سخن از خمس غنیمت و معدن نیست. بلکه استفاده از منابع آب و زمین است: {{عربی|ان لكم بطون الارض بسهولها و تلاع الاودية و ظهورها على أن ترعوا نباتها و شربوا مائها على أن تؤدوا الخمس}}.</ref>.
| |
| ج) در شماری از آنها [[پیامبر]] تنها به ادای [[زکات]] توصیه کرده است. برای نمونه، در [[نامه]] به خالد بن ضماد [[ازدی]]، [[بنی ضباب]] از [[بنی حارث بن کعب]]، یزید بن [[طفیل]] [[حارثی]]، بنی زیاد بن [[حارث]]، [[قیس بن حصین]]، بنی قنان بن یزید، [[عامر]] بن [[اسود]]، [[اسلم]] از [[خزاعه]] و دیگر [[نامه‌ها]]<ref>طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۲۹ – ۱۳۱.</ref>.
| |
| اینها همه نشانگر اعلام [[حکم]] زکات به [[قبایل]] [[تازه مسلمان]] و اهمیت این [[فریضه الهی]] است.
| |
| برآورد (تخمین)
| |
| برابر [[روایات]]، پیامبر{{صل}} [[زکات]] را در نُه چیز قرار داد: طلا و [[نقره]]، گندم و جو، خرما و کشمش و گاو و گوسفند و شتر. اعزام [[کارگزاران]] در مورد [[اموال]] ظاهره؛ یعنی زکات غله‌های چهارگانه و حیوانات است و [[پرداخت زکات]] اموال باطنه؛ یعنی طلا و نقره به [[ایمان]] صاحب [[ثروت]] بستگی دارد و تخمین و برآورد که در [[عربی]] به آن «خرص» گویند مربوط به چهار محصول [[کشاورزی]] است؛ زیرا [[زمان]] [[وجوب]] زکات غله‌های چهارگانه با زمان دریافت آن یکسان نیست. زمان اعزام افراد برای برآورد هنگام وجوب زکات است آنگاه که بر گندم و جو این نام گفته شود. و وجوب زکات کشمش هنگامی است که انگور غوره است و در خرما زمانی که به آن تمر گویند<ref>امام خمینی، رساله، مسئله ۱۸۵۸.</ref>. هنگام دریافت گندم و جو، سر خرمن است و در خرما و کشمش زمانی که خشک شوند.
| |
| برابر نظر فقهایی؛ مانند [[شیخ طوسی]]، هنگام اعزام برآورد سازان، زمان وجوب زکات است<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. و در هنگام برداشت کارگزاران برای دریافت زکات اعزام میشوند<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۴۴.</ref>.
| |
| بعید نیست چنانچه ضرری متوجه [[بیت المال]] نباشد، نیازی به برآورد محصول انگور و خرما پیش از برداشت نباشد. [[ابوحنیفه]] از فقهای [[عامه]] برآورد را روا نمی‌شمارد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۰، مسئله ۷۳.</ref>؛ اما در [[سیره نبوی]] روایاتی در [[درستی]] تخمین نقل شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
| |
| ۱. [[عتاب بن اسید]] گوید: [[رسول خدا]]{{صل}} دستور داد باغ‌های انگور ثقیف، برآورد شود. بسان برآورد نخل‌های خرما. پس از برآورد، [[زکات]] کشمش را گرفت، بدان گونه که [[زکات]] [[نخل]] را میگیرند<ref>فتوح البلدان، ص۶۸.</ref>.
| |
| ۲. نقل شده: رسول خدا{{صل}} در [[سال نهم هجری]] (سال [[جنگ تبوک]]) باغ زنی را برآورد کرد که ده «وسق» بود<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۳۸۲.</ref>.
| |
| ۳. [[پیامبر]]{{صل}} در هر سال، [[عبدالله بن رواحه]] را برای برآورد [[اموال]] [[خیبر]] میفرستاد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۱؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۲۲.</ref>. هنگامی که [[یهود]] [[خیبر]] میگفتند تو به [[حق]] ما [[تجاوز]] کردی، عبدالله پیشنهاد میکرد: آنچه برای شماست از ما باشد. یهود میگفتند: «به واسطه این [[عدل]] است که [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] بر پاست»<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۳، ص۳۶۹.</ref>. برابر [[قرارداد]]، یهود خیبر روی زمین کار میکردند و نصف محصول و درآمد آن برای [[مسلمانان]] بود<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۳۰۲.</ref>. بنابراین، درآمد، [[خراج]] بوده نه زکات. با توجه به این که [[جنگ خیبر]] در [[محرم]] سال هفتم رخ داده<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۲۹۸؛ سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref> و عبدالله بن رواحه در [[جمادی الاولی]] [[سال]] هشتم در [[جنگ موته]] به [[شهادت]] رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۱۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۱۸.</ref>، تنها یک سال برآورد درآمد خیبر را به عهده داشته است<ref>سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref>، مگر این که قرارداد را در برگیرنده محصول سال هفتم نیز بدانیم. و در هر صورت بر درستی خرص و تخمین دلالت دارد، گرچه خراج باشد و [[زمان]] تخمین، هنگام [[وجوب]] زکات خرما بوده است<ref>ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۳۵۵؛ المبسوط، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. افزون بر ابن رواحه نام شماری دیگر به عنوان «تخمین [[زن]]» یاد شده است: [[ابوزبید]] بن صلت<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۲.</ref> و [[فروة]] بن [[عمر]] و [[انصاری]] که میوه‌های [[مدینه]] را برآورد میکردند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۳۵۸.</ref> و [[سهل]] بن أبی حثمه، صلت بن معدیکرب و [[ابو خیثمه]] [[عامر]] بن ساعده که به [[خیبر]] میرفتند<ref>نظام الحکومة النبویه، المسمی «التراتیب الإداریه»، ج۱، ص۳۱۷.</ref>.
| |
| [[کارگزاران زکات]] | |
| [[قرآن مجید]] یکی از مصرف‌های هشتگانه [[زکات]] را کارگزاران زکات {متن قرآن|وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref> دانسته است و منظور کسانی است که در گردآوری، [[حفاظت]]، [[نگارش]] مقدار زکات، برآورد و تقسیم زکات نقش دارند. | |
| برابر تعریفی، عامل زکات: «عبارت از ساعی و کاتب و قسام و عاشر و [[عریف]] و [[حاسب]] و [[حافظ]] است»<ref>سلوک الملوک، ص۲۴۶.</ref>.
| |
| عریف کسی است که [[نمایندگی]] افراد نیازمند یا قبائل را به عهده دارد. از کارگزاران زکات در [[روایات]] و کتاب‌های [[فقهی]] تعبیر به «عمال الزکاة»، «عمال الصدقات»، «عمال الطسق»، «[[مصدق]] الصدقات»، «الساعی و سعاة الزکاة» و «جباة الصدقات» شده است. کتانی از عنوان «مستوفی» نیز استفاده کرد و گفته است: «مردی است که [[امام]] او را برای دریافت [[مال]] جمع شده میفرستاد تا وی [[اموال]] را برای امام بفرستد»؛ مانند این که علی{{ع}} [[خمس]] را از خالد گرفت و به [[نجران]] رفت تا زکات آنها را جمع کند و [[جزیه]] ایشان را بیاورد<ref>نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۲۳.</ref>.
| |
| شرایط کارگزاران زکات
| |
| در کتاب‌های فقهی، شرایطی را برای کارگزاران زکات برشمرده‌اند:
| |
| ١. [[تکلیف]] ([[عقل]]...)؛
| |
| ۲. [[ایمان]]؛
| |
| ۳. [[عدالت]]؛
| |
| ۴. [[فقه]] (آشنایی به مسائل مربوط به زکات)؛
| |
| ۵. [[هاشمی]] نبودن<ref>عروة الوثقی، «فصل اصناف مستحقین».</ref>.
| |
| برخی علمای [[اهل سنت]] به جای عدالت، [[امین]] بودن را شرط دانسته‌اند<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۵۸۲ و ۵۸۹.</ref>.
| |
| از آنجا که برابر [[نصّ قرآن]]، [[کارگزار]]، سهمی از زکات دارد اگرچه [[فقیر]] نباشد، [[رسول خدا]] [[اجازه]] نمی‌داد کارگزاران زکات از [[بنی هاشم]] باشند و از این راه [[کسب درآمد]] کنند. [[پیامبر]] پیشنهاد برخی از بنی هاشم را در اعزام برای [[گردآوری زکات]] ردّ کرد<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۶؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۱.</ref> حتی به [[غلام]] خود [[ابورافع]] [[اجازه]] نداد در این مأموریت‌ها شرکت کند<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۹۳؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۲.</ref>؛ چون به مانند بنی هاشم بود.
| |
| اعزام [[کارگزاران زکات]]
| |
| در کتاب‌های [[تاریخی]] نام برخی به عنوان [[کارگزار]] [[صدقات]] پیامبر یاد شده است:
| |
| [[ابن سعد]] در کتاب طبقات می‌نویسد: چون پیامبر هلال [[محرم]] سال نهم را دید مأموران [[زکات]] را اعزام نمود تا زکات [[عرب]] را دریافت کنند: | |
| ١. [[عیینة بن حصن]] به سوی [[بنی تمیم]]؛
| |
| ٢. [[بریدة بن حصیب]] به سوی [[اسلم]] و عقار و گفته می‌شود [[کعب بن مالک]] را به جانب آنها فرستاد؛
| |
| ۳. [[عباد بن بشر]] اشهلی را به جانب [[سلیم]] و [[مزینه]]؛
| |
| ۴. [[رافع بن مکیث]]، به [[جهینه]]؛
| |
| ۵. [[عمرو بن عاص]]، به سوی [[بنی فزاره]]؛
| |
| ۶. [[ضحاک بن سفیان کلابی]]، به سوی [[بنی کلاب]]؛
| |
| ۷. [[بسر بن سفیان]] کَعْبی، به جانب [[بنی کعب]]؛
| |
| ۸. مردی از بنی [[سعدان]] و هُذیم را به جانب [[قبیله]] آنها اعزام فرمود؛
| |
| ۹. ابن لُتبیّه [[ازدی]]، به بنی ذُبْیان<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱- ۲، ص۳۲۹.</ref>؛
| |
| نام وی عبدالله بود<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴، ش۳۱۵۴.</ref> و او کسی است که آنچه را از زکات جمع کرده بود، نزد پیامبر{{صل}} نهاد و گفت: این [[مال]] از شما و این مال را به من [[هدیه]] داده‌اند! پیامبر در جمع [[مؤمنان]] فرمود: «اگر این آقا در [[خانه]] پدر و مادرش می‌نشست برای او هدیه میآورند! [[سوگند]] به کسی که [[جان]] محمد{{صل}} در دست اوست، هیچ یک از شما چیزی را نمی‌پذیرد جز این که در [[قیامت]] باید پاسخگوی آن باشد»<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۱۰، ص۱۳۸؛ سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۶.</ref>.
| |
| و در همین [[ارتباط]] میفرمود:
| |
| {{متن حدیث|من استعملناه على عمل فرزقناه رزقا فما أخذ بعد ذلك فهو غلول}}<ref>سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۳؛ مجله حوزه، ش۸۴، ص۱۶۰، مقاله نگارنده با عنوان «اسلام در برخورد با ثروت‌های بادآورده».</ref>؛
| |
| هر که را بر کاری گماردیم و [[حقوقی]] برای او معین ساختیم، پس اگر پس از آن چیزی برداشت، [[خیانت]] است.
| |
| [[ابن اسحاق]]، گروه دیگری از [[کارگزاران پیامبر]] را نام می‌برد:
| |
| ۱۰. [[مهاجر بن ابی امیه]] به صنعاء؛
| |
| ۱۱. [[زیاد بن لبید]]، به حضرموت؛
| |
| ۱۲. [[عدی بن حاتم]]، به سوی طی و [[بنی اسد]]؛
| |
| ۱۳. [[مالک بن نویره]]، بر [[صدقات]] [[بنی حنظله]]؛
| |
| ۱۴. [[زبرقان بن بدر]]، بر ناحیه‌ای از [[بنی سعد]]؛
| |
| ۱۵. [[قیس بن عاصم]]، بر ناحیه دیگر از بنی سعد؛
| |
| ۱۶. [[علاء بن حضرمی]]، بر [[بحرین]]؛
| |
| ١٧. [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به سوی [[نجران]] برای گردآوری صدقات و [[جزیه]] آنها<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۰۰.</ref>؛
| |
| گروه دیگری نیز از سوی [[پیامبر]] اعزام شدند؛
| |
| ۱۸. [[عکرمة]] بن خالد، بر صدقات عُکّ؛
| |
| ١٩. [[ولید بن عقبه]]، به سوی [[بنی المصطلق]] که گزارش [[دروغ]] داد؛
| |
| ۲۰. [[ارقم بن ابی ارقم]]، بر صدقات قومش؛
| |
| ۲۱. [[حذیفة بن یمان ازدی]]، بر صدقات[[ازد]]؛
| |
| ۲۲. کهل بن مالک هذلی، بر صدقات [[هذیل]]؛
| |
| ۲۳. [[خالد بن سعید بن عاص اموی]]، بر صدقات [[مَذحِج]]؛
| |
| ۲۴. [[عمر بن خطاب]]؛
| |
| ۲۵. [[ابو مسعود]]؛
| |
| ۲۶. [[ابوجهم بن حذیفه]]؛
| |
| ۲۷. [[عقبة بن عامر]]؛
| |
| ۲۸. [[ضحاک بن قیس]]؛
| |
| ۲۹. [[قیس بن سعد]]؛
| |
| ۳۰. [[عبادة بن صامت]]<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۱ - ۷۵۲.</ref>؛
| |
| [[سال نهم هجری]] [[سال]] «[[وفود]]» نام گرفته و پیامبر شماری از رؤسای وفود را به عنوان [[کارگزار]] صدقات بر می‌گزیند؛ مانند:
| |
| ۳۱. [[قرة بن هبیرة]] بن [[سلمه]]، [[مسئول]] صدقات [[بنی قشیر]]<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۷.</ref>؛
| |
| ۳۲. [[قبیصة]] بن [[مخارق]]، سهمی از صدقات هلال بن [[عامر]] را برای وی قرار داد<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۹؛ کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶؛ حذیفه، ۱۶۹۶۴.</ref>؛
| |
| ۳۳. [[ابوقتاده انصاری]]<ref>معجم الاوسط، ج۵، ص۱۵.</ref>؛
| |
| ۳۴. زمانی پیامبر [[کارگزاری]] را به منطقه‌ای اعزام میکرد. از آنجا که [[مسئولیت]] [[گردآوری زکات]] بر عهده آنها بود، توصیه‌های لازم را به آنها مینمود. پیامبر در هنگام اعزام [[معاذ بن جبل]] به «جَنَد» [[یمن]] به وی چنین توصیه کرد:
| |
| {{متن حدیث|فإن هم أطاعوك لذلك فأعلمهم أن الله افترض عليهم صدقة تؤخذ من أغنيائهم فترد على فقرائهم فإن هم أطاعوك لذلك فإياك و كرائم أموالهم...}}<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۷۳؛ فتوح البلدان، ص۸۳؛ ابوعبید، الأموال، ص۴۹۳، ح۱۰۸۴.</ref>؛
| |
| پس اگر آنان تو را [[اطاعت]] کردند، آگاهشان نما که [[خداوند]] بر آنان [[زکات]] را [[واجب]] نموده که از [[ثروتمندان]] آنان گرفته می‌شود و در میان فقرای آنها تقسیم می‌گردد. اگر آنان از تو در این مسئله اطاعت کردند. برحذر باش از گرفتن [[اموال]] [[نیک]] و برجسته آنها.
| |
| [[نهی]] از گرفتن اموال برجسته [[مردم]] جزو فرمان‌های اکید [[پیامبر]] بود که به همه گردآوران زکات میفرمود. [[ابن سعد]] می‌نویسد:
| |
| {{عربی|و أمر رسول الله{{صل}} مصدقيه أن يأخذوا [[العفو]] منهم و يتوقوا كرائم أموالهم}}<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۰.</ref>؛
| |
| و پیامبر [[فرمان]] داد به گردآوران زکات خود که اموال اضافی مردم را بگیرند و [[پرهیز]] کنند از دریافت اموال برجسته آنها.
| |
| بنابراین، ممیزهای مالیاتی در دریافت [[مالیات]] باید دقت ویژه داشته باشند و در صدد [[غارت اموال]] مردم بر نیایند.
| |
| ۳۵. [[عکرمة بن ابی جهل]]، بر زکات [[هوازن]]<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۷۱؛ نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۱۵.</ref> در سال درگذشت حضرت؛
| |
| ۳۶. [[خزیمة بن عاصم عکلی]]، بر زکات مردمش<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۱۳۶؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴.</ref>؛
| |
| ۳۷. [[سهل]] بن [[منجاب]]، بر [[صدقات]] تیره‌ای از [[بنی تمیم]]<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۴۷۷؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۵.</ref>؛
| |
| ۳۸. [[عمرو بن سعید]]، بر میوه‌های [[خیبر]]<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۲۳۱.</ref>؛
| |
| ۳۹. غافرة بن [[سمره]] تمیمی، بر زکات<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۳۳۵.</ref>؛
| |
| ۴۰. کافیة بن سبع [[اسدی]]، بر صدقات مردمش؛
| |
| ۴۱. [[متمم بن نویره]] تمیمی، بر صدقات بنی تمیم؛
| |
| ۴۲. [[مرداس بن مالک غنوی]]، بر زکات قومش؛
| |
| ۴۳. هیثم پدر قیس، بر صدقات قومش<ref>نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴ - ۳۱۵.</ref>؛
| |
| ۴۴. [[سعد بن عباده]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶۶ - ۱۶۹۶۷.</ref>؛
| |
| ۴۵. سعید بن رسیم<ref>الإصابه (۸جلدی)، ج۳، ص۲۳۴.</ref>؛
| |
| ۴۶. مردی از [[بنی مخزوم]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۶۱۰.</ref>؛
| |
| ۴۸ و ۴۷. مردی از [[بنی جهینه]] و مردی از [[بنی‌سلیم]] و داستان [[ثعلبة بن حاطب]]<ref>اسد الغابه، ج۱، ص۲۸۴.</ref>؛
| |
| ۴۹. [[ابی بن کعب]] بر صدقات [[جهینه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۷۵، ح۲۳۸۰.</ref> و بر [[صدقات]] بلی [[بنی سعد]] بن هذیم از [[قضاعه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۲۴.</ref>؛
| |
| ۵۰. هلال بن عبدالله؛ [[پیامبر]] او را ساعی بر [[زکات]] قرار داد و مردی از [[خزاعه]] را با او همراه ساخت. وی [[مرد]] [[خزاعی]] را کشت و از [[ترس]] [[قصاص]] [[مرتد]] شد و همراه زکاتی که داشت به [[مکه]] گریخت و به [[مردم]] مکه گفت: من [[دینی]] بهتر از [[دین]] شما ندیدم. او دو [[کنیز]] داشت که آواز می‌خواندند و به پیامبر [[توهین]] میکردند. در [[روز فتح مکه]]، پیامبر دستور داد هر جا هلال و دو کنیز او را دیدند بکشند گرچه آویزان به [[پرده کعبه]] باشند. [[ابوبرزه نضلة بن عبدالله]] اسلمی، گردن هلال را در [[مسجد الحرام]] بین [[رکن و مقام]] زد<ref>جمل من أنساب الأشراف، ج۱۱، ص۴۱ - ۴۲. در آغاز جلد اول چاپ جدید کتاب مکاتیب الرسول نام ۲۷۳ تن از کسانی که پیامبر به آنها مسئولیت داده و برخی از آنان کارگزار صدقات بودند آمده است.</ref>.
| |
| این گزارش نشان می‌دهد که پیش از [[فتح مکه]]، [[زکات]] گردآوری میشده و نشان آن است که برخی از [[کارگزاران پیامبر]] [[خطا]] میکردند و از [[اموال عمومی]] [[سوء]] استفاده مینمودند. بنابراین، [[قضاوت]] درباره [[ایمان]] عاملان زکاتی که نام آنها یاد شد باید بر اساس آخرین عملکرد آنها باشد.
| |
| واکنش‌ها
| |
| اعزام [[کارگزاران]] برای دریافت زکات با استقبال روبه‌رو شد و افرادی؛ مانند [[سوید بن غفله]]، زکات [[اموال]] خود را به [[نماینده پیامبر]] دادند با این که آن حضرت را ندیده بود و زمانی به [[مدینه]] رسید که پیامبر را [[دفن]] میکردند<ref>اسد الغابه، ج۲، ص۴۹۲.</ref>. یا [[بنی مرة بن عبید]] زکات اموال خود را توسط عکراش بن ذؤیب تمیمی نزد پیامبر فرستادند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۶۹.</ref>؛ اما گروهی نیز در برابر این [[دستور خدا]] موضع منفی گرفتند. که به دو نمونه اشاره می‌کنیم:
| |
| ۱. [[ثعلبة بن حاطب انصاری]]، فردی بود که به دعای [[رسول خدا]]{{صل}} از [[فقر]] [[نجات]] یافت، به گونه‌ای که ناگزیر شد برای مهیا نمودن علوفه گوسفندان خود، از [[مدینه]] خارج شود. هنگامی که [[پیامبر]] نماینده‌ای فرستاد، تا [[زکات]] [[مال]] او را بگیرد، [[بخل]] ورزید و زکات نپرداخت و گفت:
| |
| {{عربی|ما هذه إلا أخت الجزية}}؛
| |
| این همانند [[جزیه]] است.
| |
| [[رسول خدا]]{{صل}} که این سخن وی را شنید فرمود:
| |
| وای بر تو ای [[ثعلبه]] وای بر تو ای ثعلبه<ref>بحار الأنوار، ج۲۱، ص۴۱.</ref>.
| |
| پس از این، [[آیه قرآن]] درباره وی نازل شد:
| |
| از جمله آنان ([[منافقان]])، کسانی هستند که با [[خدا]] [[پیمان]] بسته‌اند: اگر از [[فضل خداوند]] به آنان داده شود، [[صدقه]] دهیم و از [[نیکان]] باشیم. چون [[خداوند]] از فضل خویش به آنان رسانید، از پیمان و عهدی که بسته بودند، برگشتند و روگردان شدند<ref>{{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ * فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ}} «و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود * و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند» سوره توبه، آیه ۷۵-۷۶.</ref>.
| |
| [[خویشان]] ثعلبه پس از آن که، از [[نزول آیه]] [[آگاه]] شدند، به ثعلبه خبر دادند. ثعلبه به مدینه آمد و [[خدمت]] پیامبر رسید و اظهار [[پشیمانی]] کرد و [[مالی]] را تقدیم داشت و گفت: ای رسول خدا! این زکات مال من است. پیامبر{{صل}} فرمود:
| |
| {{متن حدیث|هَذَا عَمَلُكَ بِنَفْسِكَ، أَمَرْتُكَ فَلَمْ تُطِعْنِي}}؛
| |
| این کاری است که اکنون خود انجام می‌دهی. من به تو [[فرمان]] دادم [[پیروی]] نکردی.
| |
| به خاطر [[نفاق]] وی، پیامبر{{صل}} [[زکات]] او را نپذیرفت، ثعلبه، پس از پیامبر نزد [[ابوبکر]] رفت، تا زکات مال خود را بپردازد، وی نیز نپذیرفت. پس از ابوبکر نزد [[عمر]] رفت، او هم نپذیرفت. تا این که در [[روزگار]] [[عثمان]] به [[هلاکت]] رسید<ref>سیوطی، در المنثور، ج۳، ص۲۶۲؛ مجله فقه، ش۳، ص۱۰۸، مقاله نگارنده با عنوان «لزوم گردآوری وجوه شرعی».</ref>.
| |
| این گزارش نشان می‌دهد که [[زکات]] را باید به [[امام]] [[مسلمانان]] پرداخت و گرفتن وی لطفی برای پرداخت کنندگان است.
| |
| ۲. [[رسول خدا]]{{صل}}، [[بسر بن سفیان]] یا [[نعیم بن عبدالله]] بن نحام [[عدوی]] را بر زکات [[بنی کعب]] گمارد. فرستاده [[پیامبر]]، هنگامی به محل [[مأموریت]] خود رسید که [[مردم خزاعه]] حیوان‌های خود را برای [[پرداخت زکات]] گرد آوردند؛ اما [[بنی تمیم]] حاضر نشدند زکات خود را بدهند و اعلام کردند: چرا [[ثروت]] خود را به [[باطل]] میدهید، شمشیرهای خود را از نیام بیرون کشیده و گفتند: «به [[خدا]] [[سوگند]] هرگز به یک شتر از شترها دست نخواهی یافت».
| |
| [[مأمور]] [[زکات]] فرار کرد و نزد پیامبر{{صل}} رفت. آن حضرت، [[عیینة بن حصن فزاری]] را همراه با پنجاه تن برای [[سرکوب]] این گروه [[یاغی]] اعزام کرد. [[عیینة بن حصن]] با آنها درگیر شد، شماری از مردان و زنانشان را [[اسیر]] و نزد پیامبر برد که بعد توسط حضرت [[آزاد]] شدند<ref>واقدی، المغازی، ج۲، ص۹۷۶؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۴۲؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ۲۶۹.</ref>.
| |
| برخورد شدید رسول خدا{{صل}} با [[یاغیان]]، باعث شد که [[ولید بن عقبه]] در هنگام اعزام برای گردآوری [[صدقات]] [[بنی المصطلق]] مدعی شود که آنان مانع رسیدن وی به زکات شده‌اند و پیامبر [[تصمیم]] به اعزام نیرو گرفت<ref>المغازی، ج۲، ص۹۸۰.</ref>؛ اما [[خداوند]] اعلام کرد: اگر فاسقی به شما خبری داد درباره‌اش تحقیق کنید<ref>{{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}} «ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref>. و در نتیجه ولید نتوانست به [[مردم]] آن منطقه ضرر بزند و اختلاف‌های [[جاهلی]] خود را زنده نماید.
| |
| مصرف‌ها
| |
| خداوند در [[قرآن کریم]]، [[مصرف زکات]] را مشخص کرده و آن را در هشت صنف قرار داده است: [[فقرا]]، مسکین‌ها، [[کارگزاران زکات]]، برای [[تألیف قلوب]]، [[آزادی بردگان]]، ورشکستگان [[مالی]]، در [[راه خدا]] و برای [[در راه ماندگان]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>. [[زکات]] گرفته می‌‌شد و به [[مصرف]] [[فقرا]] میرسید و گاهی نیز برای تقویت بنیه نظامی از آن استفاده می‌گردید. در [[سال نهم هجری]] که [[پیامبر]] به قصد [[غزوه تبوک]] میرفتند دستور [[گردآوری زکات]] منطقه [[مکه]] و [[قبایل]] آن را صادر کردند که [[مال]] زیادی شد و باعث تقویت [[جبهه]] [[مسلمانان]] گردید<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۲.</ref>.
| |
| برنامه کلی پیامبر این بود که [[زکات]] هر منطقه‌ای در میان [[مردم]] همان منطقه مصرف شود. [[امام صادق]]{{ع}} میفرمود:
| |
| {{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَقْسِمُ صَدَقَةَ أَهْلِ الْبَوَادِي فِي أَهْلِ الْبَوَادِي وَ صَدَقَةَ أَهْلِ الْحَضَرِ فِي أَهْلِ الْحَضَرِ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۵.</ref>؛
| |
| همواره [[رسول خدا]]{{صل}} زکات [[بادیه نشینان]] را بین خود آنان و زکات شهرنشینان را بین خود آنان تقسیم میکرد.
| |
|
| |
| فصل سوم
| |
| [[آیین]] گردآوری زکات در دوران علی{{ع}}
| |
| | |
| گردآوری زکات در [[صدر اسلام]]
| |
| با در گذشت رسول خدا{{صل}}، [[خلفاء]] به گردآوری زکات پرداختند و به مناطق گوناگون [[مأمور]] زکات فرستادند. با کسانی که زکات نمی‌دادند [[جنگ]] نمودند. با [[فتح ایران]]، [[عراق]] و [[روم]]، منابع درآمد مسلمانان افزایش یافت و درآمد زکات در برابر درآمد [[خراج]] [[ایران]]، عراق و [[مصر]] ناچیز مینمود. [[امیرالمؤمنین]]؛ مانند دیگران در [[زمان]] [[خلافت]] خویش به گردآوری [[صدقات]] پرداخت و آن را میان [[نیازمندان]] تقسیم مینمود و دستورهای مهمی در بهتر شدن وضع دریافت زکات صادر کرد. آن گاه که [[معاویه]] گروهی را برای گردآوری زکات مناطق تحت نظر [[حکومت علی]]{{ع}} فرستاد و از آنان خواست زکات مردم را بگیرند و طرفداران علی{{ع}} را [[آزار]] دهند. امیرالمؤمنین، شماری را برای مقابله با آنان اعزام فرموده از آنان خواست زکات [[اموال]] آن مناطق را از [[کارگزاران معاویه]] پس گرفته به [[کوفه]] بیاورند. و این موضع درباره [[زکات]] سماوه، [[تیماء]] و [[دومة الجندل]] رخ داد<ref>الغارات، ص۳۱۸؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۴۶۵ - ۴۴۹.</ref>.
| |
| [[امیرالمؤمنین]] علت آن را در سفارش‌های خود به [[مخنف بن سلیم]] آن گاه که او را برای دریافت زکات [[بکر بن وائل]] اعزام کرد این گونه بیان کرد که نیروهای ما از آنان [[حمایت]] می‌کنند، پس نباید زکات خود را به مأموران [[معاویه]] بدهند. در بخشی از [[نامه]] علی{{ع}} به [[مخنف]] چنین آمده است:
| |
| «پس هر کسی از [[پیروان]] ما، از [[مردمان]] جزیره و آنچه بین کوفه و [[شام]] می‌باشد، ادعا کند زکات خود را به [[کارگزاران شام]] داده است و حال آنکه او در حوزه و منطقه ماست. از این کار منع می‌شود؛ زیرا نیروهای سواره و پیاده ما از او حمایت کرده‌اند (و [[امنیت]] او را برقرار نموده‌اند)، پس برای او دادن زکات (به [[کارگزاران معاویه]]) جایز نمی‌باشد؛ گرچه [[حق]] آن گونه باشد که او [[گمان]] کرده است (واقعاً زکات مالش را به کارگزاران معاویه داده است)؛ زیرا برای او نیست که در [[سرزمین]] ما باشد و زکات مالش را به [[دشمن]] ما بدهد»<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، «فصل یازدهم»، ص۳۹۸؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۵۹؛ نهج السعاده، ج۴، ص۱۳۹.</ref>.
| |
| از این نامه به روشنی استفاده می‌شود که [[پرداخت زکات]] و [[مالیات]] در برابر خدماتی است که [[حکومت اسلامی]] انجام می‌دهد و [[امنیتی]] که برقرار مینماید و چنین افرادی اگر مالیات و [[وجوه شرعی]] خود را به [[دشمنان]] حکومت اسلامی بدهند از آنان پذیرفته نیست.
| |
| توصیه‌های علی{{ع}} به مأموران زکات
| |
| امیرالمؤمنین{{ع}} در هنگام اعزام [[کارگزاران زکات]]، توصیه‌های لازم را به آنها مینمود که مبادا به [[مردم]] [[ظلم و ستم]] نمایند. در عین حال اگر شکایتی از آنان به علی{{ع}} میرسید آنان را [[عزل]] میکرد. داستان [[سوده]] همدانیه و حکایت عزل [[کارگزار علی]]{{ع}} به خاطر [[شکایت]] سوده مربوط به [[مأمور]] [[زکات]] بوده است<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، ص۸۸؛ بحار الأنوار، ج۴۱، ص۱۱۹؛ معادن الحکمه، ج۱، ص۴۲۰.</ref>.
| |
| توصیه‌های علی{{ع}} در دو محور بود: دستورهای لازم برای خود [[کارگزاران]] که با [[مردم]] با [[روی خوش]] و [[تواضع]] [[رفتار]] کنند و [[انصاف]] در دریافت [[زکات]].
| |
| | |
| توصیه به [[مخنف]] [[کارگزار زکات]]
| |
| در [[نامه]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[مخنف بن سلیم ازدی]]، نکات جالبی درباره [[تقوا]] و انصاف دیده می‌شود:
| |
| «او را به تقوای [[خداوند]]، پروردگارش در امور پنهانی و [[اعمال]] مخفیانه‌اش امر کرد و این که با مردم با [[گشاده‌رویی]] و [[نرمی]] برخورد کند و او را [[فرمان]] داد که تواضع را پیشه کند و از [[تکبر]] اجتناب ورزد؛ زیرا خداوند، متواضعان را بالا می‌برد و [[متکبران]] را [[ذلیل]] و [[خوار]] میگرداند.
| |
| آنگاه افزود: در این [[صدقه]]، برای تو [[حق]] و [[نصیبی]] معین است؛ اما تو شریکانی داری که عبارتند از: [[فقرا]]، [[مساکین]]، ورشکستگان، [[مجاهدان]]، [[در راه ماندگان]]، [[بندگان]] و [[الفت]] پذیران و ما حق تو را می‌دهیم، پس تو نیز حق، آنها را بده (و از [[صدقات]] کم میاور) و اگر چنین نکنی، تو بیشترین [[دشمن]] را در [[روز قیامت]] خواهی داشت و [[بدا]] به حال مردی که دشمنش مانند اینها باشد»<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، «فصل یازدهم»، ص۳۹۷ به نقل از دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲.</ref>.
| |
| این نامه را [[سیدرضی]] در [[نهج البلاغه]] مفصل‌تر آورده و یاد می‌کند: آن را به برخی از کارگزارانش نوشت که آنها را برای [[جمع‌آوری زکات]] فرستاده بود. از آنجا که نقل نهج البلاغه افزون است آن را ذکر می‌کنیم:
| |
| {{متن حدیث|أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ حَيْثُ لَا شَهِيدَ غَيْرُهُ وَ لَا وَكِيلَ دُونَهُ وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَعْمَلَ بِشَيْءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ. وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَجْبَهَهُمْ وَ لَا يَعْضَهَهُمْ وَ لَا يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِي الدِّينِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ.
| |
| وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِي الْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ الذُّلَّ وَ الْخِزْيَ فِي الدُّنْيَا وَ هُوَ فِي الآْخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ وَ السَّلَامُ}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۶، ترجمه شهیدی، ص۲۸۸.</ref>؛
| |
| او را به [[تقوای الهی]] [[فرمان]] می‌دهد در کارهای نهانش و کرده‌های پنهانش، آنجا که جز [[خدا]] کسی [[گواه]] نیست و نماینده‌ای جز خدا حضور ندارد. و نیز فرمان می‌دهد که مبادا [[اطاعت خدا]] در آنچه آشکار است بنماید و در [[خلوت]] خلاف همان را انجام دهد. و آن کسی که [[نهان]] و آشکار و [[کردار]] و گفتار او دوگانه نباشد، از عهده [[امانت]] برآمده و [[عبادت]] را [[خالص]] به جای آورده است. و او را می‌فرماید که [[مردم]] پرداخت کننده [[زکات]] را نرنجاند و دروغگوشان نداند (و نظر آنها را در مقدار اموالشان بپذیرد) و به خاطر [[امارت]] و مقامی که دارد روی از ایشان برنگرداند؛ که آنان [[برادر]] دینی‌اند و در به دست آوردن [[حقوق]] (و دریافت زکات) همکار.
| |
| و تو را در این زکات سهمی معین است و حقی شناخته شده و روشن، و شریکان مردم [[درویش]] و زمین‌گیر و مردم [[ناتوان]] و [[تنگدست]]. ما حقوق تو را به تمام و کمال میپردازیم، پس باید تو هم حقوق آنان را برسانی (و به طور کامل و صحیح زکات را دریافت و به ما منتقل کنی) وگرنه در [[روز قیامت]] تو دارای بیشترین دشمنانی، و [[بدا]] به حال کسی که [[خصم]] او نزد خدا [[مستمندان]]، زمین‌گیر شدگان، گدایان، رانده شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشند. و آنکه کار امانت را سبک شمارد و [[خیانت]] را چراگاه خویش قرار دهد و [[دل]] و [[دین]] خود را از خیانت [[پاک]] ننماید، در این [[جهان]] در [[خواری]] و [[رسوایی]] را به روی خویش گشاید و در [[آخرت]] خوارتر و رسواتر باشد؛ و بزرگ‌ترین خیانت، [[خیانت]] به [[امت مسلمان]] است و زشت‌ترین دغل‌کاری و ناراستی‌ها، [[ناراستی]] با [[رهبران]] است. والسلام.
| |
| [[آیین]] دریافت [[زکات]]
| |
| محور دوم توصیه‌های حضرت مربوط به شیوه دریافت زکات و [[احکام]] مربوط به آن بود. در نامه‌ای که حضرت برای [[کارگزار]] [[صدقات]] خود [[عبدالله بن زمعه]] نگاشت نصاب شتر را بیان فرمود و در نامه‌ای که برای [[عثمان بن حنیف]] ([[کارگزار بصره]]) فرستاد، دستور داد که از بچه‌های گوسفند و شتر زکات نگیرد. در سخنی دیگر از علی{{ع}} میخوانیم که:
| |
| {{متن حدیث|وَ لَا يَأْخُذِ الْمُصَدِّقُ هَرِمَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ وَ لَا عَمْيَاءَ وَ لَا تَيْساً إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الْمُصَدِّقُ}}؛
| |
| [[مأمور]] [[زکات]]، [[حیوان]] ماده پیر و معیوب و [[کور]] نمی‌گیرد و همچنین بز یک ساله مگر این که [[مصدق]] زکات بخواهد.
| |
| به نظر می‌رسد در مواردی ممکن است مأمور زکات، [[صلاح]] را در گرفتن حیوانات لاغر بداند. و ممکن است استثنا به مورد اخیر بخورد و منظور از خواست این باشد که وی [[حق]] خود را از اینها [[انتخاب]] کند. در فرازی دیگر از [[نامه]] حضرت به عثمان بن حنیف که در کتاب‌های لغت نقل شده است می‌فرماید:
| |
| {{متن حدیث|لَا تَأْخُذَنَّ مِنَ الزُّخَّةِ وَ النُّخَّةِ شَيْئاً}}<ref>ابن اثیر، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۲۹۸؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۰؛ تاج العروس، ج۷، ص۲۶۳ و ۳۵۴، «دار الهدایه».</ref>؛
| |
| از بچه گوسفند و شتر یا گاو کارکن چیزی نگیر!
| |
| زخّه را بچه گوسفند دانسته‌اند که دنبال مادرش راه می‌رود و ماه‌های اول تولدش می‌باشد و نخّه، هم به معنای بچه شتر آمده و هم به معنای گاوی که کار می‌کند و از عوامل است. برخی نوشته‌اند این نامه را علی{{ع}} به [[عثمان]] نوشته<ref>الفائق، ج۲، ص۷۹؛ مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۳ به نقل از خطابی.</ref> و گویا بخشی از نامه‌ای است که علی{{ع}} از [[پیامبر]]{{صل}} در نزد خود داشته است<ref>مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۳.</ref>. گویا همین [[نامه]] است که علی{{ع}} آن را توسط [[محمد بن حنفیه]] نزد [[عثمان خلیفه سوم]] میفرستد تا با عمل به آن به گونه‌ای درست به [[گردآوری زکات]] بپردازد و از انتقاداتی که از وی میشده بکاهد؛ ولی [[عثمان]] نمی‌پذیرد و نامه را رد می‌کند<ref>مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۱.</ref>.
| |
| در نامه‌ای که به گفته [[سید رضی]] آن را برای مأموران [[زکات]] نگاشت بر [[آداب]] دریافت زکات توجه نموده است. این نامه در [[نهج البلاغه]] و [[کتاب کافی]] آمده که تفاوت‌های اندکی با هم دارند. ما نقل نهج البلاغه را [[انتخاب]] کرده‌ایم و در پایان اضافات نقل کافی را یاد می‌کنیم.
| |
| سید رضی بخشی از آن را آورده است و درباره آن می‌نویسد: «ما بخشی از آن نامه را آوردیم تا دانسته شود [[امام]]{{ع}} بنیان [[حق]] را برپا می‌داشت و نمونه‌های داد و [[عدل]] را در کارهای کوچک و بزرگ پنهان و آشکار بیان میکرد».
| |
| [[آیین]] دریافت زکات در نامه به [[کارگزاران]]
| |
| این نامه یکی از سندهای [[افتخار]] [[جامعه اسلامی]] است و از فرمان‌های [[زیبا]] و حکمت‌آمیز علی{{ع}} که حکایت از [[لزوم]] رعایت [[عدالت]] و [[انصاف]] در گردآوری زکات و [[مالیات]] دارد. مأموران و ممیزهای مالیاتی باید در هنگام دریافت و برآورد مالیات، آن را مطالعه و با دقت و [[وسواس]] به آن عمل نمایند. ما این نامه را در چند عنوان ارائه می‌کنیم.
| |
| ۱. دوری از ایجاد [[ترس]]
| |
| کسانی که [[حرفه]] آنان در [[ارتباط با مردم]] است، تلاش می‌کنند برای خود موقعیت و ابهّت [[اجتماعی]] ویژه‌ای فراهم سازند و دیگران را وادار به [[تعظیم]] خویش نمایند. [[تکبر]] و [[خود بزرگ بینی]] از ویژگی‌های این اشخاص است. بدین منظور از ایجاد جوّ [[رعب]] و [[وحشت]] نیز بهره می‌برند. به تعبیر دیگر معتقدند دیگران باید از آنها که [[مأمور]] مالیات یا زکاتند حساب ببرند. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این نامه، کارگزاران را از ایجاد چنین فضایی و [[ترساندن]] صاحبان [[مال]] به دور می‌دارد و در آغاز [[نامه]] می‌نویسد:
| |
| {{متن حدیث|انْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ}}؛
| |
| با [[تقوای الهی]] حرکت کن که [[خداوند]] یگانه و بی‌همتاست و [[مسلمانی]] را مترسان و با [[کراهت]] بر وی وارد مشو و بیش از [[حق خدا]] از مال او مستان!
| |
| ۲. برخورد [[انسانی]]
| |
| {{متن حدیث|فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لآِخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ}}؛
| |
| چون به قبیله‌ای برسی، بر سر آب آنان فرود آی و به خانه‌هاشان وارد مشو! پس آهسته و آرام به سوی ایشان رو تا در جمع آنان در آیی و سلامشان نما و در [[درود]] گفتن به آنان کوتاهی مکن!پس بگو: [[بندگان خدا]]! آیا [[خدا]] را در مال‌های شما حقی است تا آن را به [[ولیّ]] او بپردازید؟ اگر کسی گفت: نه متعرّض او مشو<ref>این بخش از نامه با سندی معتبر از امام باقر{{ع}} نقل شده است: {{متن حدیث|كَانَ عَلِيٌّ{{ع}} إِذَا بَعَثَ مُصَدِّقَهُ قَالَ لَهُ: إِذَا أَتَيْتَ عَلَى رَبِّ الْمَالِ فَقُلْ لَهُ: تَصَدَّقْ رَحِمَكَ اللَّهُ مِمَّا أَعْطَاكَ اللَّهُ فَإِنْ وَلَّى عَنْكَ فَلَا تُرَاجِعْهُ}}؛ (الکافی، ج۳، ص۵۳۸، ح۴، باب أدب المصدق»).</ref>؛ و اگر کسی گفت: آری با او برو بی‌آن‌که او را بترسانی یا بیمش دهی یا بر او [[سخت‌گیری]] نمایی یاکار بر او سخت گردانی! آنچه از زر یا سیم به تو دهد بگیر!
| |
| تا اینجا علی{{ع}} [[زکات]] طلا و [[نقره]] را که [[اموال]] باطنه نامیده میشوند ذکر نموده و بیان مینماید آنچه از زر و سیم به عنوان [[زکات]] به تو دادند بپذیر!
| |
| ۳. وارد نشدن میان اموال
| |
| {{متن حدیث|فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا}}؛ | |
| اگر او را گاو و گوسفند و شتر است بی‌رخصت او میان آنها [[مرو]] که بیشتر آن رمه از آن اوست و چون به رمه رسیدی چونان کسی به میانشان مرو که بر رمه [[چیرگی]] دارد یا خواهد آنها را بیازارد، و چهارپایان را از جای مگریزان و مترسان و با صاحبان آنها در گرفتن [[حق خدا]] بد [[رفتاری]] مکن!
| |
| ۴. دریافت عادلانه
| |
| {{متن حدیث|وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ فَلَا تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ}}؛
| |
| و [[مال]] را دو بخش نما و صاحب مال را مخیر گردان و هر بخش را برگزید، بپذیر، پس هنگامی که پذیرفت، بر [[انتخاب]] او خُرده مگیر. آن گاه مانده آن را دو بخش کن و او را مخیر گردان و هر بخش را که برداشت مانع او مشو! پس پیوسته چنین کن تا آنچه از مال او باقی می‌ماند کافی به حق خدا در مال او باشد. پس حق خدا را از او بگیر. (و اگر [[گمان]] زیادی پرداخت [[مالی]] را کند) و خواهد آنچه را که قسمت او شده به هم زَنَد بپذیر! سپس هر دو بخش را درهم آمیز و مانند بار اول قسمت کن، تا [[حقّ]] [[خدا]] را از مال او [[بستانی]].
| |
| ۵. نگرفتن [[مال]] معیوب
| |
| {{متن حدیث|وَ لَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لَا هَرِمَةً وَ لَا مَكْسُورَةً وَ لَا مَهْلُوسَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ}}؛
| |
| و آنچه کلانسال، پیر و فرسوده است یا شکسته پا و پشت و یا بیماری‌اش [[ناتوان]] نموده و یا عیبی در او بود مگیر!
| |
| این سخنان شبیه سخنانی است که از آن حضرت نقل کردیم.
| |
| ۶. گماردن محافظان [[امین]]
| |
| {{متن حدیث|وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ}}؛
| |
| و چون مال [[مسلمانان]] را با کس روانه نمودی به شخصی (محافظی) بسپار که به [[دین‌داری]] او [[اطمینان]] داری، در حالی که نسبت به [[دارایی]] مسلمانان، [[دل]] بسوزاند تا آن را به دست ولی مسلمانان برساند و او میان آنان بخش کند و کسی را [[وکالت]] و [[نمایندگی]] مده جز آنکه خیراندیش، [[مهربان]] و [[امانت‌دار]] [[حافظ]] [[اموال]] باشد، نه [[ستم]] نماید و نه برنجاند و نه مانده‌شان سازد و نه خسته گرداند (حیوانات را).
| |
| ۷. [[مهربانی]] با حیوان‌ها
| |
| {{متن حدیث|ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا وَ لَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ حَتَّى تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مَجْهُودَاتٍ}}؛
| |
| پس آنچه فراهم گشته، شتابان نزد ما روانه دار تا چنان که [[خدا]] فرمود، بخش گردانیم و به مستحقان برسانیم. پس اگر امین تو آن را گرفت و رساندنش را [[تعهد]] نمود به او سفارش کن که میان ماده شتر و بچه شیر خوارش جدایی نیفکند و ماده را چندان ندوشاند که شیرش اندک ماند و بچه‌اش را [[زیان]] رساند و در [[سوار شدن]]، به خستگی‌اش نیندازد و میان آن و دیگر اشتران [[عدالت]] را برقرار سازد و باید شتر خسته را [[آسوده]] گرداند و آنکه کمتر آسیب دیده یا از رفتن [[ناتوان]] گردیده آرام براند و چون بر آبگیرها و چشمه‌ها گذرد به آبشان در آرد و راهشان را از زمین‌های گیاه‌دار به جاده‌ها نگرداند و در ساعت‌هایی آنها را آسوده گذارد و به هنگام خوردن آب و چریدن [[گیاه]] مهلتشان دهد تا به [[اذن خدا]] فربه و تناور، نه خسته و نه از [[بیماری]] لاغر، نزد ما رسند.
| |
| ۸. تقسیم برابر دستور [[اسلام]]
| |
| {{متن حدیث|لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ{{صل}} فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ}}<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه ۲۵، ص۳۸۰ و ترجمه شهیدی، ص۲۸۶.</ref>؛
| |
| تا این که ما به دستور [[کتاب خدا]] و [[سنت پیامبر]] او، آن را پخش کنیم که این کار [[پاداش]] تو را بسیار گرداند و رستگاری‌ات نزدیک‌تر است. اگر [[خدا]] بخواهد.
| |
| ۹. [[پاداش]] [[مأمور]] [[زکات]]
| |
| در نقل کافی که [[امام صادق]]{{ع}} همین [[نامه]] را از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل کرده نکته‌هایی اضافی دیده می‌شود. پس از کلمات {{متن حدیث|حَتَّى يَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ سِحَاحاً سِمَاناً غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مُجْهَدَاتٍ}} چنین آمده:
| |
| {{متن حدیث|فَيُقْسَمْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ{{صل}} عَلَى أَوْلِيَاءِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهَا وَ إِلَيْكَ وَ إِلَى جُهْدِكَ وَ نَصِيحَتِكَ لِمَنْ بَعَثَكَ وَ بُعِثْتَ فِي حَاجَتِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} قَالَ مَا يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى وَلِيٍّ لَهُ يَجْهَدُ نَفْسَهُ بِالطَّاعَةِ وَ النَّصِيحَةِ لَهُ وَ لِإِمَامِهِ إِلَّا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى}}<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۷.</ref>؛
| |
| پس آنها به اذن خدا برابر دستور [[قرآن]] و سنت پیامبر او بر [[دوستان]] خدا تقسیم شود. این روش، پاداش تو را بزرگ‌تر گرداند و به [[رستگاری]] و صلاحت نزدیک‌تر است. [[خداوند]] به آنها و به تو و به تلاش و [[خیرخواهی]] تو برای کسی که تو را فرستاده و کاری که به سوی آن رفته نظر مینماید؛ زیرا [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: هر بنده‌ای که خود را در راه [[طاعت خدا]] و [[اخلاص]] او و رهبرش به [[زحمت]] اندازد، [[خداوند]] به او نظر کند و مورد [[لطف]] و [[مرحمت]] خود قرار دهد و با ما در [[رفیق]] [[اعلی]] باشد.
| |
| ۱۰. [[اطمینان]] به صاحبان [[مال]]
| |
| از توصیه‌های دیگری که درباره چگونگی [[گردآوری زکات]] نقل شده [[سوگند]] ندادن صاحبان مال است. علی{{ع}} می‌فرماید:
| |
| {{متن حدیث|أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} نَهَى أَنْ يُحْلَفَ النَّاسُ عَلَى صَدَقَاتِهِمْ وَ قَالَ هُمْ فِيهَا مَأْمُونُونَ}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲؛ مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۷۰.</ref>؛
| |
| [[رسول خدا]]{{صل}} [[نهی]] فرمود که [[مردم]] برای [[زکات]] اموالشان سوگند داده شوند و فرمود: آنان در این موضوع مورد اطمینان هستند.
| |
| | |
| مکان و [[زمان]] [[جمع‌آوری زکات]]
| |
| همان‌گونه که گذشت برای تخمین زکات [[غلات]]، از سوی [[حاکم اسلامی]] مأمورانی اعزام می‌شدند؛ از این رو زمان برداشت محصول غلات و مکان آن مشخص بود؛ بنابراین، [[سخن]] درباره زمان و مکان زکات چهارپایان و حیوانات است. صاحبان [[چهار پایان]] چه بدوی‌ها و چه [[گله]] دارها، به [[حکم]] اوضاع [[طبیعت]] مجبور بودند که در [[بهار]] از پی آب و [[گیاه]] در حرکت باشند. آنگاه در کنار چاه‌های پر آب گرد آیند. [[بدیهی]] است در بهار و تابستان بیابان‌ها برای چرای حیوانات، مناسب و هوا نیز قابل [[تحمل]] است. در این ایام کسانی که برای گردآوری [[صدقات]] میرفتند باید خود را به میان صاحبان چهار پایان برسانند نه این که از آنها بخواهند در جای معینی گرد آیند؛ زیرا چه بسا آنجا برای حیوانات مناسب نباشد و به آنها ضرر وارد گردد. و در این باره، [[نصوص]] گوناگونی وارد شده است. از پیامبر{{صل}} [[روایت]] شده که فرمودند: «صدقات [[مسلمانان]] را یا بر سر آبهایشان بگیرید و یا بر درگاه خانه‌هایشان»<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۰ {{متن حدیث|تؤخذ صدقات المسلمين من أموالهم على مياههم و أفنيتهم}}.</ref>.
| |
| [[عثمان]]، [[کارگزاران زکات]] را هنگامی که [[مردم]] بر سر آب‌ها جمع می‌شدند میفرستاد<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۳.</ref>.
| |
| از علی{{ع}} نیز این چنین [[روایت]] شده که فرمود:
| |
| {{متن حدیث|تُؤْخَذُ صَدَقَاتُ أَهْلِ الْبَادِيَةِ عَلَى مِيَاهِهِمْ وَ لَا يُسَاقُونَ}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲.</ref>؛
| |
| [[زکات]] مردم [[بادیه]] در کنار آبهایشان گرفته می‌شود و به جای دیگر برده نمی‌شوند.
| |
| [[زمان]] جمع‌آوری [[صدقات]]، آغاز تابستان برابر با تقویم شمسی بوده است که با اوضاع [[طبیعت]] هم تناسب دارد؛ زیرا صاحب [[چهار پایان]] پیش از تابستان بر سر آب‌های خود گرد میآمده‌اند و چنان بر می‌آید که هر قبیله‌ای در منطقه‌ای معین بوده و بر چاه‌های خود گرد میآمده‌اند که آنها را از [[تجاوز]] و [[غصب]] [[محافظت]] نمایند.
| |
| [[حفاظت]] این چاه‌ها یا [[تصرف]] آنها پیش از [[اسلام]] از عوامل مهم [[جنگ]] و [[ستیز]] [[صحرانشینان]] بوده است؛ ولی در اسلام برای هر [[قبیله]] چراگاه و آبی معین شد و باعث کاهش [[جنگ‌ها]] و ستیزهای قبیله‌ای گردید<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۴.</ref>.
| |
| مالک بن انس میگفت: کارگزاران زکات را باید پیش از تابستان و هنگامی که [[ستاره]] ثریا طلوع می‌کند برای [[گرفتن زکات]] فرستاد؛ زیرا در این هنگام است که مردم با چهار پایان خود بر سر آب‌ها گرد میآیند و این بیشتر به [[صلاح]] مردم است<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۳.</ref>.
| |
| رفتن به سر آب‌ها و دریافت زکات بر اساس روشی است که از [[زمان رسول خدا]]{{صل}} بوده که [[حاکم اسلامی]] به [[جمع‌آوری زکات]] میپرداخته و دستور و روش اولیه نیز چنین بوده است. و متولی دریافت زکات حاکم اسلامی بوده است؛ از این رو [[شیخ مفید]] در کتاب مقنعه بر این نظر است که در مرحله اول، [[واجب]] است که زکات را به [[پیامبر]] یا [[امام]] [[جانشین]] وی بدهند و هنگامی که پیامبر نبود [[خلیفه]] وی و هرگاه او نبود [[سفیر]] امام و در صورت نبود وی واجب است زکات را نزد [[فقها]] ببرند<ref>مقنعه، ص۲۵۲.</ref>.
| |
| و بر همین اساس [[ابوبکر]] با کسانی که زکات ندادند جنگید و در [[زمان]] علی{{ع}} که [[مردم]] [[قبیله]] [[بنی ناجیه]] و [[عبدالقیس]] از [[پرداخت زکات]] خود در سال وقوع [[جنگ صفین]] خودداری نمودند، [[زکات]] دو سال آنها را گرفت<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۰، ۲۷۶ و ۲۸۰.</ref>. آنان به [[پیروی]] از [[خریت بن راشد]] [[دست]] به [[شورش]] زدند و پس از [[سرکوب]] شورش توسط [[معقل بن قیس ریاحی]] فرستاده علی{{ع}}، وی مردم را جمع کرد و گفت:
| |
| {{متن حدیث|أَدُّوا مَا عَلَيْكُمْ فِي هَذِهِ السِّنِينَ مِنَ الصَّدَقَةِ فَأَخَذَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ عِقَالَيْنِ}}<ref>الغارات، ص۲۴۴.</ref>؛
| |
| بپردازید آنچه در این دو سال بر عهده شماست از [[زکات]]، پس از [[مسلمانان]] زکات دو سال را گرفت.
| |
| ابن منظور گوید:
| |
| «عِقال» [[صدقه]] و زکات یک سال از شتر و گوسفند است، کسائی گوید: عِقال صدقه یک سال است<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۸۰.</ref>. و {{عربی|عقل المصدق الصدقة}} به معنای دریافت و اخذ آن است و می‌گویند:
| |
| {{عربی|لا تشتر الصدقة حتى يعقلها المصدق}}<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۸۱؛ لسان العرب، ج۹، ص۳۳۰ - ۳۳۱.</ref>؛
| |
| زکات را مخر تا عامل زکات آن را [[قبض]] و دریافت کند.
| |
| و مشابه آن از علی{{ع}} نقل شده است:
| |
| {{متن حدیث|لَا تُبَاعُ الصَّدَقَةُ حَتَّى تُعْقَلْ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۹۰.</ref>؛
| |
| زکات فروخته نمی‌شود تا دریافت شود.
| |
| اما چنانچه شخص بخواهد زکات [[اموال]] خودش را بدهد در صورتی که [[حاکم شرع]] از او نخواهد، باید زمان زکات هر [[مالی]] را در رأس سال آن بدهد و [[دین]] [[شرعی]] خود را در مصارف تعیین شده به [[مصرف]] برساند. در [[دعائم الاسلام]] روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که فرمودند:
| |
| {{متن حدیث|يَجْبُرُ الْإِمَامُ النَّاسَ عَلَى أَخْذِ الزَّكَاةِ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ: {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۳.</ref>؛
| |
| [[امام]]، مردم را بر پرداخت زکات اموالشان مجبور می‌کند؛ زیرا [[خداوند]] فرموده: «از اموال آنها زکات بگیر».
| |
| [[عزل]] [[کارگزار زکات]]
| |
| داستان [[عزل]] [[کارگزار]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} که [[سوده]] [[همدانی]] آن را برای [[معاویه]] نقل می‌کند و از حضرت [[تجلیل]] مینماید، مربوط به کارگزار [[صدقات]] است و ما آن را در جلد اول این کتاب نقل کردیم و در این جا تنها بخش پایانی آن را از منبعی دیگر گزارش می‌کنیم. سوده، داستان را برای معاویه این گونه گزارش می‌کند:
| |
| نزد علی{{ع}} رفتم تا درباره کارگزار زکاتی که از جانب وی آمده بود سخن بگویم. به [[خدا]] قسم که میان من و آن کارگزار، نبود جز لاغر و چاق، یعنی او گوسفندان و حیوانات فربه را به عنوان [[زکات]] برمی‌داشت و حیوانات لاغر را وا مینهاد؛ از این رو نزد علی{{ع}} آمدم تا از آنچه با ما انجام داده [[شکایت]] کنم. دیدم او به [[نماز]] ایستاده است. هنگامی که مرا دید از نماز خود منصرف شد<ref>در متن عربی {{متن حدیث|انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ}} آمده که در کتاب‌های لغت «انفتل» را به «انصرف» معنا کرده‌اند (لسان العرب، ج۱۰، ص۱۷۷)؛ یعنی آن قدر رسیدگی به کار مردم مهم است که حضرت نماز را رها می‌کند.</ref>. آن گاه با [[مهربانی]] و [[عطوفت]] به من فرمود: آیا حاجتی داری؟ خبری که داشتم به وی گفتم. فرمود:
| |
| {{متن حدیث|اَللَّهُمَّ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَيَّ وَ عَلَيْهِمْ وَ أَنِّي لَمْ آمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِكَ وَ لَا بِتَرْكِ حَقِّكَ}}؛
| |
| بار الها! تو بر من و آنان [[گواهی]] که من آنها را به [[ستم]] بر بندگانت [[فرمان]] نداده‌ام و نه هم به ترک حقت.
| |
| آنگاه قطعه پوستی از جیب خود بیرون آورد و بر آن نوشت:
| |
| «به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]]، پس تمام کنید [[پیمان]] و تراز و را به [[عدل]]. هرگاه [[نامه]] مرا خواندی آنچه در دست تو می‌باشد از جهت [[کارگزاری]] ما (زکات) [[حفظ]] نما تا به سوی تو بیاید کسی که آن را از تو تحویل بگیرد. والسلام»<ref>التذکرة الحمدونیه، ج۳، ص۲۰ - ۲۱، ح۱۷.</ref>.
| |
| از این گزارش به خوبی استفاده می‌شود که علی{{ع}} به هیچ روی ستم بر [[مردم]] را در دریافت [[زکات]] روا ندانسته و همیشه بر کار [[کارگزاران]] خویش [[نظارت]] میکرد و هر گونه اجحافی را پی‌گیری مینمود؛ از این رو [[کارگزار]] [[خطا]] کار خود را که زکات را برابر ضوابط اعلام شده گردآوری نکرده بود به سرعت برکنار فرمود.
| |
| [[پرداخت زکات]]
| |
| زکات بر [[انسان]] بالغ و [[عاقل]]، با گذشت یک سال بر [[مال]]، آنگاه که به حد نصاب [[شرعی]] یاد شده برسد لازم است و مال قرضی زکات ندارد و زکات آن بر صاحب مال است<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۳.</ref>، آن هم هنگامی که دریافت می‌کند.
| |
| در [[منابع اهل سنّت]]، [[روایات]] گوناگونی آورده شده که علی{{ع}} در [[اموال]] [[یتیمان]]، [[زکات]] را [[واجب]] می‌دانست و مستند تمام اینها داستان [[فرزندان]] [[آل]] ابی [[رافع]] است. [[ابن حزم]] در کتاب محلی از سفیان ثوری از [[حبیب بن ابی ثابت]] از [[عبیدالله بن ابی رافع]] نقل می‌کند که گفت:
| |
| [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} [[زمین]] ما را به ۸۰ هزار درهم فروخت و ما یتیمانی بودیم که در [[منزل]] او [[زندگی]] می‌‌کردیم، پس هنگامی که اموال خود را دریافت کردیم کم آمد. گفت: من سالیانه زکات آن را می‌دادم<ref>المحلی، ج۵، ص۲۰۸؛ الاموال، ص۵۴۹، ح۱۳۰۶.</ref>.
| |
| این [[روایت]] به نظر درست نمی‌آید و با [[فقه شیعه]] که زکات را در اموال [[یتیم]] روا نمی‌داند مخالف است<ref>ر.ک: کافی، ج۳، ص۵۴۰، «باب زکاة مال الیتیم».</ref>. آن هم اموالی که تجارتی با آن نشود. افزون بر این:
| |
| اولاً: [[ابورافع]] در [[زمان]] [[حکومت علی]]{{ع}} زندگی میکرد و خزانه‌دار حضرت بوده است و فوت او را در [[مدینه]] در زمان [[امامت امام حسن]]{{ع}} دانسته‌اند<ref>رجال نجاشی، ص۵.</ref>.
| |
| ثانیاً: بر فرض که پیش از علی{{ع}} از [[دنیا]] رفته باشد، فرزندان وی؛ مانند [[علی بن ابی رافع]] و عبیدالله یتیم نبوده، بلکه بالغ و عاقل، و کاتب علی{{ع}} بوده‌اند.
| |
| ثالثاً: در صورتی این ادعا درست است که درگذشت ابورافع را در زمان خلفای گذشته بدانیم و بر فرض [[صحت]]، زکات آن را باید به [[دستگاه خلافت]] می‌داد و این امر بر کسی پوشیده نمی‌ماند.
| |
| شاید نقل این [[روایت]] ساختگی به خاطر این باشد که [[ابورافع]]، [[زمین]] خود را در [[خیبر]] و منزلش را در [[مدینه]] فروخت و همراه علی{{ع}} به [[کوفه]] رفت و پس از بازگشت به مدینه، [[امام حسن]]{{ع}} نیمی از [[منزل]] علی{{ع}} در مدینه را به وی داد<ref>رجال نجاشی، ص۵ - ۶.</ref>.
| |
| جاعلان این داستان خواسته‌اند [[فداکاری]] ابورافع و کمک امام حسن{{ع}} را با این نقل از میان ببرند و [[واقعیت]] را وارونه جلوه دهند.
| |
| از علی{{ع}} درباره [[زکات]] [[مال یتیم]] نقل شده که فرمودند:
| |
| مال یتیم، نزد [[وصی]] است با آن کاری ندارد تا [[یتیم]] بالغ شود، و بر او زکاتی نیست تا بالغ گردد<ref>مستدرک الوسائل، ج۷، ص۴۹.</ref>.
| |
| جالب توجه است که [[قرضاوی]] در کتاب [[فقه]] الزکاة در [[نقد]] زکات در [[اموال]] یتیم، از قول علی{{ع}} می‌گوید: عجیب است که زید، صادق و [[یحیی]] منکر زکات بر اموال یتیم هستند<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۱۰۶.</ref>.
| |
| پس چگونه میتوان این ادعا را پذیرفت.
| |
| مصرف‌های زکات
| |
| برخی در تقسیمی که از [[بیت المال]] در [[دولت اسلامی]] دارند به جهت [[مصرف]] متفاوت زکات با [[خراج]] و دیگر منابع بیت المال، بخش زکات را جداگانه قرار داده که در بیت المال ویژه زکات، [[زکات]] حیوانات، زمین‌های عشری؛ یعنی زکات [[غلات]] چهارگانه و یک دهمی که از تاجران [[مسلمان]] دریافت میشده جمع و به مصرف ویژه خود میرسیده است<ref>قرضاوی، فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۷.</ref>.
| |
| در [[قرآن کریم]] هشت مصرف برای زکات یاد شده:
| |
| {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.
| |
| در چگونگی این [[موارد مصرف]]، روایاتی از [[امام علی]]{{ع}} رسیده است. از دیدگاه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} لازم نیست که [[زکات]] در هشت مورد [[مصرف]] شود، بلکه ممکن است در یکی از این هشت صنف به مصرف برسد. آن حضرت فرمود:
| |
| {{متن حدیث|لا بأس أن یبعث الرجل الزکاة فی صنف واحد}}<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۸، ص۷۶۰؛ موسوعة فقه علی طالب{{ع}}، ص۳۰۷.</ref>؛
| |
| اشکال ندارد که مرد زکات را برای یکی از مصارف بفرستد.
| |
| ١. مؤلفة [[قلوب]]
| |
| در ر کتاب موسوعه [[فقه]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} از ابن [[قدامه]] نقل می‌کند که: از [[عمر]] و [[عثمان]] و علی{{ع}} گزارشی نرسیده که زکات را در [[تألیف قلوب]] مصرف کرده باشند<ref>موسوعة فقه علی بن أبی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>. اگر این نقل را درست بدانیم به این معنا است که چنین اتفاقی در دوران حضرت نیفتاده نه این که این گروه، [[استحقاق]] دریافت زکات را ندارند و نباید زکات در این راه به مصرف برسد.
| |
| ۲ و ۳. [[فقرا]] و [[مساکین]]
| |
| آنگاه که امیرالمؤمنین{{ع}} در [[خطبه قاصعه]] به توضیح درباره [[احکام اسلامی]] میپردازد و از [[نماز]] و [[روزه]] و زکات یاد می‌کند در اهمیت زکات می‌فرماید:
| |
| {{متن حدیث|مَعَ مَا فِي الزَّكَاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَرَاتِ الْأَرْضِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ إِلَى أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْفَقْرِ}}<ref>نهج البلاغه خطبه ۱۹۲، در این زمینه ر.ک: وسائل، ج۶، ص۱۴۴، روایت تفسیر نعمائی.</ref>؛
| |
| افزون بر آنچه یاد شد، [[زکات]] باعث می‌شود که داده‌های [[زمین]] و جز آن به مصرف [[مردم]] [[مسکین]] و [[فقیر]] برسد.
| |
| و در روایاتی که در گذشته از آن حضرت یاد شد بر کمک به فقرا تأکید شده و این کمک، [[فلسفه]] زکات دانسته شده بود؛ اما در [[سخنان علی]]{{ع}} شرایطی برای مصرف آن توسط فقرا آورده شده است:
| |
| ۱. انسان‌های نیازمند [[قوی]]، توانا و سالم نباید زکات دریافت کنند، بلکه باید با کار، مخارج خویش را تأمین نمایند. آن حضرت فرمود:
| |
| {{متن حدیث|لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِيٍّ، وَ لَا لِذِي مِرَّةٍ سَوِيٍّ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۱.</ref>؛
| |
| زکات برای انسان‌های [[بی‌نیاز]] و افراد قوی سالم، [[حلال]] نیست.
| |
| این [[روایت]] از [[رسول خدا]]{{صل}} با همین عبارت نقل شده است<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۵.</ref>.
| |
| ۲. امیرالمؤمنین{{ع}} برابر روایاتی که از ایشان نقل شده، [[مرز]] [[فقر]] و [[غنی]] را مشخص کرده‌اند و به تعبیر امروز «[[خط فقر]]» از نظر علی{{ع}} ۵۰ درهم است. کسانی که درآمد آنها به پنجاه درهم و بالاتر میرسید مستحقّ دریافت [[زکات]] نبودند و چنانچه کمتر از آن بوده به آنها زکات می‌داده و در نتیجه، [[پرداخت زکات]] به [[فقرا]] به [[میزان]] پنجاه درهم بوده است. آن حضرت فرمود:
| |
| {{متن حدیث|لَا تَحِلُّ الزَّكَاةُ لِمَنْ لَهُ خَمْسُونَ دِرْهَماً أَوْ قِيمَتَهَا مِنَ الذَّهَبِ}}<ref>ابن زنجویه، الاموال، ج۳، ص۱۲۰، ح۲۳۶۸؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۰؛ المحلی، ج۶، ص۱۵۶؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸ به نقل از مسند زید، ج۲، ص۶۰۱؛ المغنی، ج۶، ص۶۶.</ref>؛
| |
| زکات برای کسی که پنجاه درهم یا قیمت آن را از طلا دارد [[حلال]] نیست.
| |
| تعیین سقفی معین برای [[شناخت]] مرز فقر و غنی برای این بوده که زکات به همه افراد برسد و به گونه‌ای نباشد که برخی مقدار زیادی زکات دریافت کنند و شماری به نان شب نیازمند باشند. تعیین ۵۰ درهم مربوط به [[زمان]] آن حضرت بوده و متناسب با وضعیت [[مردم]]، خط فقر تفاوت می‌کند.
| |
| از [[امام صادق]]{{ع}} روایتی نقل شده که ایشان فرمودند: [[زکات]] برای کسی که ۷۰۰ درهم دارد؛ اما کار ندارد حلال است؛ ولی برای کسی که پنجاه درهم و نیز شغلی دارد که مخارج [[خانواده]] خود را می‌دهد حلال نیست<ref>بحارالأنوار، ج۹۳، ص۶۴، ح۲۶.</ref>.
| |
| از این [[روایت]] استفاده می‌شود که [[فقیر]] کسی بوده که درآمد سالیانه او کمتر از ۷۰۰ درهم بوده است.
| |
| ۳. دادن زکات به کسانی که [[واجب]] النفقه [[انسان]] هستند جایز نیست:
| |
| نباید پدر به فرزند و برعکس زکات بدهند. از آن حضرت نقل شده که فرمودند:
| |
| {{متن حدیث|ليس لولد و لا لوالد حق في صدقة مفروضة، و من كان له والد أو ولد فلم يصله فهو عاق}}<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۲۸؛ موسوعة فقه علی بن أبی طالب{{ع}}، ص۳۰۷.</ref>؛
| |
| برای پسر و پدر حقی در زکات واجب نیست و کسی که پدر یا پسر دارد و به او کمک نکند، عاق است.
| |
| این معنا برابر با [[فقه شیعه]] است و [[روایات]] گوناگونی در [[وسائل الشیعه]] در این باره نقل شده است<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۵، باب سیزدهم از ابواب مستحقین زکات.</ref>.
| |
| ۴. از دیگر شرایط [[مصرف زکات]]، این است که گیرنده آن نباید از [[بنی هاشم]] باشد. [[فقها]]، مصرف زکات[[بنی هاشم]] را در [[خاندان]] بنی [[هاشمی]] جایز دانسته‌اند؛ اما مصرف زکات دیگران توسط بنی هاشم جایز نیست. از [[رسول خدا]]{{صل}} و علی{{ع}} روایات گوناگونی در این زمینه رسیده است. در بحارالأنوار میتوان نمونه‌های آن را مطالعه کرد<ref>بحارالأنوار، ج۹۳، ص۷۴ - ۷۶.</ref>.
| |
| در [[نهج البلاغه]] نیز آنگاه که داستان [[عقیل]] را مطرح می‌کند به جریان دیگری اشاره مینماید که شخصی شبانه حلوایی به [[منزل]] حضرت آورده حضرت می‌فرماید:
| |
| آیا این [[صله]] یا [[زکات]] یا [[صدقه]] است که همه اینها بر ما [[اهل بیت]] [[حرام]] است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.</ref>.
| |
| در تفاوت [[فقیر]] و [[مسکین]] نوشته‌اند: فقیر کسی است که سؤال نمی‌کند و مسکین سؤال می‌کند. اصمعی گفته است: فقیر کسی است که [[مالی]] دارد تا از آن استفاده کند؛ اما مسکین کسی است که چیزی ندارد<ref>ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۱۸.</ref> و در واقع زمین‌گیر است.
| |
| ۴. ورشکستگان و [[قرض]] داران
| |
| برابر روایتی که از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل شده، افراد ورشکسته و مدیون باید به مقدار [[دینی]] که دارند به آنان زکات داده شود. در صورتی که در دریافت قرض [[اسراف]] نکرده باشند:
| |
| {{متن حدیث|يُعْطَى الْمُسْتَدِينُونَ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الزَّكَاةِ دَيْنَهُمْ كُلَّهُ مَا بَلَغَ إِذَا اسْتَدَانُوا فِي غَيْرِ سَرَفٍ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۰ و ۲۰۸؛ قرب الاسناد، ص۱۰۹، ح۳۷۴.</ref>؛
| |
| همه قرض افراد مقروض از صدقه و زکات داده می‌شود [البته] هر قدر که برسد در صورتی که در راه غیر اسراف قرض کرده باشند.
| |
| ۵. [[بردگان]]
| |
| علی{{ع}} برای [[آزادی بردگان]] [[اولویت]] را به برده‌های مکاتب می‌داد؛ یعنی آنان که با بستن [[قرارداد]] با ارباب خود در صدد [[آزاد]] ساختن خویش بودند و زکات را در راه [[آزادی]] آنان به کار می‌برد، سپس آزادی دیگر [[بردگان]]<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>.
| |
| ۶. [[کارگزاران زکات]]
| |
| از [[موارد مصرف زکات]]، عاملان و گردآورندگان آن هستند. برابر [[آیه قرآن]]، آنان حقی در [[زکات]] دارند و علی{{ع}} در نامه‌ای که برای گردآورندگان زکات نوشت بر داشتن [[حق]] آنها تصریح نمود که از این بابت نگران نباشند و توجه داشته باشند که دیگران نیز حقی دارند که توسط [[مسئول]] [[زکات]] باید ادا شود. [[شریک بن نمله]]، یکی از ساعیان زکات می‌گوید: در هنگام [[گردآوری زکات]]، برادرم با من بود، پس از این که زکات را جمع کردم، برادرم را بر شتری سوار کردم و گفتم: اگر علی{{ع}} [[اجازه]] دهد وگرنه از [[مال]] خودم مخارج [و کرایه] آن را می‌پردازم، چون نزد علی{{ع}} رفتم داستان برادرم را تعریف کردم، علی{{ع}} فرمود:
| |
| {{متن حدیث|لك فيه نصيب}}<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>؛
| |
| برای تو در آن بهره‌ای است.
| |
| ۷ و ۸. [[سبیل الله]] و [[ابن السبیل]]
| |
| [[سبیل الله]]؛ یعنی در [[راه خدا]] راه [[خدا]] در [[فقه]] به [[جهاد]]، همه راه‌های خیر، عمارت [[مسجد]]، [[اصلاح]] پل‌ها و کمک به [[حاجی]] و [[زائر]] [[تفسیر]] شده است<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۷۹.</ref>. [[ابن سبیل]]؛ یعنی [[در راه مانده]] و به کسی گفته می‌شود که در [[سفر]] هزینه [[مسافرت]] خود را نداشته باشد گرچه در [[وطن]] خود ثروت‌مند باشد.
| |
| [[حضرت علی]]{{ع}} در [[نامه]] ۲۶ [[نهج البلاغه]] برابر شرح [[ابن ابی الحدید]] به هفت [[مصرف زکات]] اشاره کرده است. وی [[معتقد]] است {{متن قرآن|مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ}} در [[زمان رسول خدا]]{{صل}} لازم بوده است که [[اسلام]] هنوز [[ضعیف]] بوده است؛ اما این [[حقّ]]، پس از آن حضرت ساقط شده است؛ از این رو در نامه ۲۶ به آن اشاره نشده است. حضرت به [[کارگزار]] خود می‌نویسد: تو را در این زکات، حقی است و دیگران نیز [[شریک]] تو هستند و ما حق تو را خواهیم داد تا این که می‌فرماید:
| |
| {{متن حدیث|وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ}}؛
| |
| و [[بدا]] به حال کسی که [[دشمن]] او نزد [[خدا]] [[فقرا]]، مسکین‌ها، سؤال کنندگان، پرداخت شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشد.
| |
| [[ابن ابی الحدید]] با اشاره به مصارف هشتگانه [[زکات]] که در [[قرآن]] آمده و [[سقوط]] سهم مؤلفه پس از [[پیامبر]] و بیان سهم عامل زکات در فرازهای پیشین [[نامه]] بر این [[باور]] است حضرت، شش [[مصرف]] دیگر آن را یاد نموده است. وی سائلان را همان [[بردگان]] می‌داند که در [[آیه قرآن]] آمده و آنان [[بندگان]] مکاتبی هستند که نمی‌توانند [[حق مال]] الکتابه خود را بپردازند و از [[مردم]] برای [[آزادی]] خود [[درخواست کمک]] مینمایند. برخی گفته‌اند منظور از رقاب در [[آیه]]، بردگانی هستند که از [[ثروتمندان]] می‌خواهند آنها را خریده و [[آزاد]] کنند.
| |
| ابن ابی الحدید، مدفوعون را در این [[کلام]]، [[سبیل الله]] می‌داند و می‌گوید: مراد [[مجاهدان]] [[فقیری]] هستند که از آنان به خاطر فقرشان تعبیر به مدفوعون شده؛ یعنی پرداخت شدگان. مدفوع و مدفَّع به معنای [[فقیر]] است؛ زیرا هر کس، آن را از خود دفع می‌کند و گفته شده آنان حاجیانی هستند که در [[حج]] مانده‌اند؛ چون از اتمام حج آنها [[دفاع]] شده است یا از بازگشت آنها به وطنشان [[حمایت]] شده است<ref>شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۱۵، ص۱۶۱.</ref>.
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| | # [[پرونده:1368945.jpg|22px]] [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|'''فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت''']] |
| # [[پرونده: 1100830.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳''']] | | # [[پرونده: 1100830.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳''']] |
| | # [[پرونده:1368105.jpg|22px]] [[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۷''']] |
| | # [[پرونده:1100836.jpg|22px]] [[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[آیات ولایت در قرآن ج۱ (کتاب)|'''آیات ولایت در قرآن ج۱''']] |
| # [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | | # [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] |
| # [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | | # [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] |
| خط ۶۰۰: |
خط ۱۲۷: |
| {{فروع دین}} | | {{فروع دین}} |
|
| |
|
| [[رده:زکات]] | | [[رده:انفاق واجب]] |
| [[رده:مدخل نهج البلاغه]] | | [[رده:مدخل نهج البلاغه]] |
این مدخل زیرشاخهٔ بحث زکات است. زکات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زکات در لغت - زکات در قرآن - زکات در نهج البلاغه - زکات در فقه سیاسی - زکات در معارف دعا و زیارات - زکات در معارف و سیره نبوی - زکات در معارف و سیره علوی - زکات در معارف و سیره سجادی - زکات در فقه اسلامی - زکات در جامعه‌شناسی اسلامی - زکات در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد
الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ
[۴].[۵]
قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ * الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ
[۶]؛ مقصود از این زکات زکات واجب نیست.
