استغفار در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{ویرایش غیرنهایی}} {{نبوت}} <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> : <div style="background-color: rgb(252, 252, 233);...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۴۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = استغفار| عنوان مدخل = استغفار| مداخل مرتبط = [[استغفار در قرآن]] - [[استغفار در معارف دعا و زیارات]] - [[استغفار در معارف و سیره نبوی]] - [[استغفار در معارف و سیره سجادی]] - [[استغفار در معارف و سیره رضوی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
{{ | ==مقدمه== | ||
< | مفهوم [[آمرزش خواهی]] ۶۸ بار در [[قرآن]] آمده است: ۴۳ مورد از آن در هیئت‌های گوناگون باب استفعال، ۱۷ مورد در قالب «إغفر»، سه مورد به صیغه «یغفر»، دو مورد «تغفر» و یک بار به‌صورت «مغفرة» به کار رفته است.<ref>المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».</ref> در دو [[آیه]] نیز [[فرمان]] [[استغفار]] با واژه «حِطَّة» آمده و نقل شده است که [[خداوند]] به [[بنی اسرائیل]] فرمان استغفار داد تا مشمول [[مغفرت الهی]] قرار گیرند. {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم» سوره بقره، آیه ۵۸.</ref>، {{متن قرآن|وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم» سوره اعراف، آیه ۱۶۱.</ref> واژه استغفار به معنای درخواست [[مغفرت]]<ref>شمس العلوم، ج ۸، ص۴۹۸۲.</ref> از ریشه «غ ـ ف ـ ر» در لغت به معنای [[پوشش]] است،<ref>لسان‌العرب، ج ۱۰، ص۹۱؛ النهایه، ج ۳، ص۳۷۳، «غفر».</ref> چنان که گفته می‌شود: {{عربی|"اصبغ ثوبك بالسواد فهوأغفر لوسخه"}} «لباست را رنگ سیاه کن تا در برابر چرک پوشاننده‌تر باشد».<ref>مفردات، ص۶۰۹، «غفر».</ref> به کلاه‌خود نیز از آن جهت که سر را از آسیبها می‌پوشاند، «مِغفَر» می‌گویند<ref>لسان العرب، ج ۱۰، ص۹۱.</ref> و پارچه‌ای را که به‌صورت آستر، یک سوی [[لباس]] را پوشش می‌دهد، «غَفَر» می‌نامند.<ref>النهایه، ج ۳، ص۳۷۴.</ref> [[استغفار]] در اصطلاح، به معنای درخواست زبانی یا عملی <ref>مفردات، ص۶۰۹.</ref> [[آمرزش]]<ref>کشف الاسرار، ج ۲، ص۴۶.</ref> و پوشش [[گناه]]<ref>التحریرو التنویر، ج ۴، ص۹۲.</ref> از پیشگاه خداوند، و [[هدف]] از آن درخواست مصونیّت از آثار بد گناه و [[عذاب الهی]] است.<ref>مفردات، ص۶۰۹.</ref> کیفیّت پوشاندن گناه از بحث استغفار خارج است و از جمله [[افعال الهی]] به شمار می‌رود و از آن تحت عناوین [[غفران]]، [[عفو]]، [[تکفیر]] [[سیّئه]] و تبدیل آن به [[حسنه]] بحث می‌شود. برخی، واژه استغفار در آیاتی از قرآن را به [[ایمان]]،<ref>الکشاف، ج ۲، ص۴۰۲.</ref> [[اسلام]] <ref>التفسیرالکبیر، ج ۱۵، ص۱۵۸.</ref> یا گزاردن [[نماز]]<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۷۱۴.</ref> [[تفسیر]] کرده‌اند که به مصادیق استغفار در [[مقام عمل]] اشاره دارند. در [[شریعت اسلامی]]، استغفار به‌صورت [[بهترین عبادت]] و [[دعا]] مطرح، و فراوانی انجام دادن آن توصیه شده و شاخص‌ترین تعبیر از آن، با جمله «استغفر [[الله]]» است.<ref>البرهان، ج ۵، ص۶۴ ـ ۶۵؛ نورالثقلین، ج ۵، ص۳۸.</ref> | ||
<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص 134.</ref> | |||
< | |||
: < | ==تفاوت [[استغفار]] و [[توبه]]== | ||
< | [[فرمان]] [[توبه]] پس از امر به استغفار در [[آیات]] {{متن قرآن|وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ}}<ref>«و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ}}<ref>«و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او توبه آورید تا از آسمان بر شما بارانی یکریز فرستد و شما را نیرو بر نیرو بیفزاید و گناهکارانه رو مگردانید» سوره هود، آیه ۵۲.</ref>، {{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ}}<ref>«و از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید، بی‌گمان پروردگار من بخشاینده‌ای دوستدار است» سوره هود، آیه ۹۰.</ref> به دو دلیل، نشان دهنده مغایرت مفهوم استغفار و توبه است: | ||
: < | #عطف توبه بر استغفار با کلمه «ثمّ» که فاصله و ترتیب را می‌رساند. | ||
< | #اصل در [[کلام]] هر گوینده‌ای تأسیس و [[اراده]] معنای جدید است. | ||
درباره مغایرت استغفار با توبه، وجوهی گفته شده که می‌توان آنها را در دو وجه خلاصه کرد: | |||
#[[استغفار]]، [[آمرزش خواهی]] از [[گناهان]] برای پیراستن [[روح]] از آلودگی‌ها و نابودی [[باورها]] و اعمالی، مانند [[شرک]] و [[معصیت]] است و توبه، اقدام برای [[آراستن]] [[روح]] به [[صفات پسندیده]]، مانند [[توحید]] و [[ایمان]] و [[امتثال]] فرمانهای [[الهی]] است، در نتیجه استغفار، [[طلب آمرزش]]؛ ولی توبه [[بازگشت به خدا]] در [[مقام عمل]] است.<ref>جامع‌البیان، مج ۷، ج ۱۱، ص۲۳۴؛ المیزان، ج ۱۰، ص۱۴۰ ـ ۱۴۱؛ فی ظلال القرآن، ج ۴، ص۱۸۵۳.</ref>. | |||
#منظور از استغفار، درخواست [[آمرزش]] از گناهان پیشین، و مقصود از توبه، [[پشیمانی]] و بازگشت به خدا درباره گناهانی است که امکان دارد در [[آینده]] واقع شود.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۷، ص۱۸۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۵؛ اطیب البیان، ج ۷، ص۶.</ref> | |||
با توجّه به تفاوت معنای توبه و استغفار، توبه به‌صورت مکمّل استغفار در جهت رسیدن به [[هدف]] آن، یعنی آمرزش مطرح است.<ref>مجمع‌البیان، ج ۵، ص۲۱۴.</ref> عده‌ای در تفاوت میان استغفار و توبه به تفاوت متعلّق آن دو اشاره کرده و استغفار را به گناهان کوچک، و توبه را به [[گناهان بزرگ]] مربوط دانسته‌اند.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۵.</ref> در یک [[آیه]]، استغفار پس از توبه آمده و برآن عطف شده است: {{متن قرآن|أَفَلَا يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ}}<ref>«بنابراین آیا به سوی خداوند باز نمی‌گردند و از او آمرزش نمی‌خواهند؟ در حالی که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۷۴.</ref>؛ امّا چون عطف در این آیه با «واو» که برای جمع است صورت پذیرفته، با مغایرت استغفار و توبه منافاتی ندارد. برخی امر به توبه پس از استغفار را در آیات [[سوره هود]]، تأکید همان امر اوّل و «ثمّ» را به معنای واو دانسته‌اند.<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۳۱۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۴.</ref> برخی نیز معتقدند چنانچه در موردی [[استغفار]] به [[تنهایی]] به کار رفته باشد، معنای [[توبه]] را نیز دربردارد.<ref>مدارج السالکین، ج ۱، ص۳۳۴ ـ ۳۳۵.</ref>.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص134-135.</ref> | |||
==اهمیت [[استغفار]]== | |||
اهمّیت استغفار از جهات گوناگونی قابل تبیین است: | |||
#[[پیامبر اکرم]]{{صل}} و دیگر [[پیامبران]] به استغفار سفارش کرده و عموم [[مردم]] بدان [[فرمان]] داده شده‌اند، چنان که ۸ [[آیه]]، به [[آمرزش خواهی]] [[ترغیب]] عمومی کرده و نزدیک به ۳۰ آیه، از استغفار پیامبرانسخن به میان آورده و ۵ آیه نیز شخص [[رسول اکرم]]{{صل}} را به آن [[مأمور]] کرده است <ref>المعجم الاحصائی، ج ۳، ص۱۰۵۸، «غفر».</ref> | |||
#[[فرشتگان]] برای [[مؤمنان]] {{متن قرآن|الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ}}<ref>«کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.</ref> و [[اهل]] [[زمین]] [[استغفار]] می‌کنند.{{متن قرآن|تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.</ref> | |||
#درخواست [[آمرزش گناه]]، صفت [[پرهیزکاران]] معرّفی شده است: {{متن قرآن|قُلْ أَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ}}<ref>«بگو آیا (می‌خواهید) شما را به بهتر از آن آگاه سازم؟ برای کسانی که پرهیزگارند نزد پروردگارشان بوستان‌هایی است که از بن آنها جویباران روان است؛ در آنها جاودانند و (آنان را) همسرانی پاکیزه و خشنودی از سوی خداوند خواهد بود و خداوند به (کار) بندگان، بیناست» سوره آل عمران، آیه ۱۵.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«آنان که می‌گویند: پروردگارا! به راستی ما ایمان آورده‌ایم پس، از گناهان ما درگذر و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار!» سوره آل عمران، آیه ۱۶.</ref>.<ref>نمونه، ج ۲، ص۴۶۳.</ref>.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص135.</ref> | |||
==آثار [[استغفار]]== | |||
استغفار آثار مهم [[معنوی]] و [[مادّی]] را در پی دارد؛ مانند: | |||
===[[پیشگیری]] از [[عذاب الهی]]=== | |||
براساس [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ}}<ref>«و خداوند بر آن نیست تا تو در میان آنان هستی آنان را عذاب کند و تا آمرزش می‌خواهند خداوند بر آن نیست که عذاب کننده آنها باشد» سوره انفال، آیه ۳۳.</ref> تا زمانی که [[مردم]] [[اهل]] استغفار باشند، [[خداوند]] آنان را [[عذاب]] نخواهد کرد. ابتدای آیه یاد شده، به عامل دیگر پیشگیری از عذاب، یعنی وجود [[رسول خدا]]{{صل}} در میان مردم اشاره دارد. [[مفسّران]] درباره این آیه، [[شأن]] نزولهای خاص و احتمالات گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ ولی آیه، این [[قانون]] کلّی را دربردارد که وجود رسول خدا{{صل}} در میان مردم و استغفار مردم، هر دو عامل [[امنیّت]] آنان در برابر بلاهای سخت و سنگین و مجازات‌های دردناک طبیعی و [[غیر طبیعی]]، همانند سیل، [[زلزله]] و جنگ‌های ویرانگر است.<ref>نمونه، ج ۷، ص۱۵۴ ـ ۱۵۵.</ref> حضرت [[امیرمؤمنان]]{{ع}} می‌فرماید: در روی [[زمین]]، دو ابزار امنیّت از عذاب الهی وجود داشت: یکی از آن دو وجود [[پیامبر اسلام]]{{صل}} بود که با [[رحلت]] آن حضرت برداشته شد؛ ولی دیگری که استغفار است، همواره برای همگان وجود دارد، پس بدان تمسّک جویید. آنگاه آیه پیشین را [[تلاوت]] کردند.<ref>نهج البلاغه، حکمت ۸۸.</ref>.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص135-136.</ref> | |||
===[[آمرزش گناهان]]=== | |||
در آیه {{متن قرآن|فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا}}<ref>«و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است» سوره نوح، آیه ۱۰.</ref> در پی [[فرمان]] [[حضرت نوح]]{{ع}} به استغفار، صفت بسیار [[بخشنده]] بودن خداوند مطرح شده است. وصف [[غفّار]]، همانند اوصاف [[غفور]]، [[رحیم]]{{متن قرآن|وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و هر کس کار بدی کند یا بر خود ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش بخواهد خداوند را آمرزنده‌ای بخشاینده خواهد یافت» سوره نساء، آیه ۱۱۰.</ref> و [[ودود]] {{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ}}<ref>«و از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید، بی‌گمان پروردگار من بخشاینده‌ای دوستدار است» سوره هود، آیه ۹۰.</ref> ... به [[وعده]] مهم و [[بشارت]] بزرگ [[الهی]] به آمرزش گناهان و [[نزول رحمت]] بر [[بندگان]] اشاره دارد.<ref>جامع البیان، مج ۴، ج ۵، ص۳۷۱.</ref> در روایتی استغفار از [[گناه]]، عامل زدوده شدن زنگارهای گناه از [[روح انسان]] و بخشیدن جلای معنوی به [[روح]]، دانسته شده است.<ref>عدة الداعی، ص۲۶۵.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص136.</ref> | |||
===افزایش روزی=== | |||
[[آیات]] {{متن قرآن|يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا}}<ref>«و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او توبه آورید تا از آسمان بر شما بارانی یکریز فرستد و شما را نیرو بر نیرو بیفزاید و گناهکارانه رو مگردانید» سوره هود، آیه ۵۲.</ref> {{متن قرآن|وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا}}<ref>«و شما را با دارایی‌ها و پسران، یاوری کند و برایتان بوستان‌ها پدید آورد و جویبارها پدیدار گرداند» سوره نوح، آیه ۱۲.</ref> به [[نجات]] از [[خشکسالی]] با آمدن بارانهای فراوان، [[رفع فقر]] و [[تنگدستی]] و زیاد شدن درآمد و روزی اشاره دارد.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص136.</ref> | |||
===ازدیاد [[فرزندان]]=== | |||
بر اساس آیه {{متن قرآن|وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا}}<ref>«و شما را با دارایی‌ها و پسران، یاوری کند و برایتان بوستان‌ها پدید آورد و جویبارها پدیدار گرداند» سوره نوح، آیه ۱۲.</ref> رفع مشکل بی‌فرزندی، یا ازدیاد [[فرزندان]] از آثار [[استغفار]] شمرده شده است.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص136.</ref> | |||
===[[رفاه]] و [[عمر طولانی]]=== | |||
استغفار [[واقعی]] عامل دستیابی [[انسان]] به [[زندگی]] خوب و زیبای توأم با [[ثروت]]، [[رفاه]]، [[امنیّت]] و [[عزّت]] است <ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۵۴۳؛ التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص۱۳۷؛ المیزان، ج ۱۰، ص۳۰۰.</ref>، چنان‌که در [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ}}<ref>«و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۳.</ref> از این دنیای خوب [[مادّی]] به متاع [[نیکو]] یاد شده است. برخی نیز متاع حسن را [[عمر]] دراز، [[قناعت]]، رها کردن [[مردم]] و روی‌آوری به [[خداوند]] در نتیجه [[آمرزش‌خواهی]] دانسته‌اند.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۵.</ref> در [[نقلی]]، [[حسن بصری]] اشخاصی را که از [[خشکسالی]]، [[فقر]] و [[تنگدستی]] و نداشتن فرزند [[رنج]] می‌بردند و برای رفع آن در پی راه حلّی بودند، به استغفار سفارش و به [[آیات]] {{متن قرآن|فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا}}<ref>«و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است» سوره نوح، آیه 10.</ref>، {{متن قرآن|ِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا}}<ref>«و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او توبه آورید تا از آسمان بر شما بارانی یکریز فرستد و شما را نیرو بر نیرو بیفزاید و گناهکارانه رو مگردانید» سوره هود، آیه 52.</ref>، {{متن قرآن|وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا}}<ref>«و شما را با دارایی‌ها و پسران، یاوری کند و برایتان بوستان‌ها پدید آورد و جویبارها پدیدار گرداند» سوره نوح، آیه 12.</ref> استناد کرده است.<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۵۴۳.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص136-137.</ref> | |||
==[[ضرورت]] [[استغفار]]== | |||
[[فرمان]] و [[تشویق]] به استغفار در بسیاری از [[آیات]] <ref>المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».</ref> و [[توبیخ]] ترک آن در برخی دیگر، چون {{متن قرآن|أَفَلَا يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ}}<ref>«بنابراین آیا به سوی خداوند باز نمی‌گردند و از او آمرزش نمی‌خواهند؟ در حالی که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۷۴.</ref>، ضرورت استغفار همگان را روشن می‌سازد؛ زیرا از یک سو انسان‌های عادی بر اثر [[غفلت]]، [[نادانی]] و [[سرکشی]] [[غرایز حیوانی]] و [[هوای نفس]]، همواره در معرض [[گناه]] هستند، ازاین‌رو نیاز به استغفار و ضرورت آن، جهت پالایش و [[تصفیه]] روحشان امری بدیهی می‌نماید، و از سوی دیگر، هیچ‌کس نمی‌تواند [[حقوق الهی]] را آن‌گونه که شایسته [[مقام ربوبی]] است، به جای آورد، بلکه به اندازه [[معرفت]] و [[شناخت]] خویش به این مهم می‌پردازد، بر این اساس، حتّی [[پارسایان]] [[حقیقی]] نیز از کارها و عبادتهای خود [[شرم]] داشته، خویش را در پیشگاه [[خداوند]] متّهم، بلکه مقصر می‌دانند و ضرورت استغفار را [[درک]] می‌کنند.<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص137.</ref> | |||
==[[برترین]] [[زمان]] [[استغفار]]== | |||
استغفار به زمان و مکان خاص و وضعیّت ویژه‌ای محدود نیست؛ ولی در حالات و موقعیّت‌های مختلف زمانی و مکانی، نقش ویژه خود را دارد و بیشتر مقرون به پذیرش از ناحیه [[خداوند]] است، چنان که شب، بستر مناسبی برای [[نزول]] [[فیض الهی]]: {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ}}<ref>«ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم» سوره قدر، آیه ۱.</ref>، و برای [[عروج]] عبد: {{متن قرآن|سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا}}<ref>«پاکا آن (خداوند) که شبی بنده خویش را از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی - که پیرامون آن را خجسته گردانده‌ایم- برد تا از نشانه‌هایمان بدو نشان دهیم، بی‌گمان اوست که شنوای بیناست» سوره اسراء، آیه ۱.</ref> است. [[قرآن کریم]] در [[آیات]] ۱۷ {{متن قرآن|الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ}}<ref>«(همان) شکیبایان و راستگویان و فرمانپذیران و بخشندگان و آمرزش‌خواهان در سحرگاهان» سوره آل عمران، آیه ۱۷.</ref> و {{متن قرآن|وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ}}<ref>«و سحرگاهان آمرزش می‌خواستند» سوره ذاریات، آیه ۱۸.</ref> با صراحت، سَحَر را برای استغفار برمی‌گزیند و در [[آیه]] {{متن قرآن|قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي}}<ref>«گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸.</ref> طبق نظر قریب به اتّفاق [[مفسّران]]، [[برتری]] استغفار در [[سحر]] در مقایسه با زمان‌های دیگر را گوشزد می‌کند. | |||
در آیه اخیر، آنگاه که [[فرزندان]] [[خطاکار]] [[یعقوب]]{{ع}} از وی خواستند تا برای گناهانی که در [[حقّ]] پدر و [[برادر]] خود مرتکب شده‌اند برای آنان از خداوند [[آمرزش]] بطلبد، یعقوب{{ع}} گفت: در [[آینده]] برایتان از [[خدا]] آمرزش می‌طلبم. بیشتر [[روایات]] ناظر به آیه یاد شده تصریح می‌کنند که منظور او از آینده، سَحَر بوده است.<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۴۰۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۱۷۲؛ الصافی، ج ۳، ص۴۶.</ref> برخی دیگر از مفسّران نیز زمان‌های دیگری، چون [[شب جمعه]]،<ref>جامع البیان، مج ۸، ج ۱۳، ص۸۵؛ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۴۰۳؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۸، ص۲۰۹.</ref> شبهای سیزدهم تا پانزدهم [[رجب]]،<ref>تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۱۷۲؛ روح المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص۷۹.</ref> و وقت [[نماز شب]]<ref>الدرالمنثور، ج ۴، ص۵۸۵.</ref> را مناسب برای این آمرزش‌طلبی دانسته‌اند. برخی از رازهای اهمیّت استغفار در [[سحرگاه]] را می‌توان چنین تبیین کرد. | |||
#سحرگاه خوش‌ترین اوقات [[خواب]] به شمار می‌آید و کسی که در این زمان از [[لذّت]] خواب، [[چشم]] بپوشد و به [[عبادت خدا]] بپردازد، [[اطاعت]] و [[بندگی]] او کامل‌تر خواهد بود.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۷، ص۲۱۷.</ref> | |||
==معنا و مفهوم استغفار در‌شان [[پیامبر]]== | #سحرگاه، یعنی بخشی از شب که در آن [[آرامش]] خاصّی حکم فرماست، زمینه مناسبی برای [[دعا]] بوده، [[استغفار]] و [[عبادت]] در آن تأثیر بسزایی دارد: {{متن قرآن|إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا}}<ref>«بی‌گمان عبادت شبانه در پابرجایی، سخت‌تر و در گفتار، استوارتر است» سوره مزمل، آیه ۶.</ref> استغفار کنندگان در [[سحرگاهان]] {{متن قرآن|الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ}}<ref>«(همان) شکیبایان و راستگویان و فرمانپذیران و بخشندگان و آمرزش‌خواهان در سحرگاهان» سوره آل عمران، آیه ۱۷.</ref> را این گروه‌ها دانسته‌اند: | ||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) | ##برگزار کنندگان [[نماز صبح]] به‌صورت [[جماعت]].<ref> جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص۲۸۳؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۱۴؛ بحار الانوار، ج ۸۴، ص۱۲۰.</ref> | ||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز | ##کسانی که در [[سحرگاه]] ۷۰ بار [[استغفار]] می‌کنند.<ref>جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص۳۸۳.</ref> | ||
*در مرحله نخست [[فهم]] استغفار وابسته به این [[حقیقت]] است که نگرش [[پیامبر]] را در موقعیتی قرار داد که به [[رفتار]] و [[اعمال]] خود در برابر [[محبوب]] و [[حضرت حق]] چگونه می‌ببیند. اینکه در چشم [[دوست]] مخصوصا وقتی که در [[دوستی]] به حد شیفتگی رسیده باشد جز [[حسن]] و کمال نمی‌بیند، تا آنجا که تمامی َهم خود را صرف در [[خدمت]] به [[دوست]] نموده، و کوچک‌ترین [[غفلت]] از [[محبوب]] را [[گناه]] می‌شمارد، چون به نظر او [[ارزش]] خدماتش به [[دوست]] به مقدار توجه و مجذوبیتی است که نسبت به او دارد و چنین [[معتقد]] است که یک لحظه [[غفلت]] از [[دوست]] و قطع توجه به او، مساوی است با ابطال [[طهارت]] [[قلب]]، حتی چنین کسی اشتغال به ضروریات [[زندگی]] از قبیل، خوردن و آشامیدن و امثال آن را [[گناه]] می‌داند، زیرا [[فکر]] می‌کند که گر چه این [[کارها]] ضروری است و [[آدمی]] ناگزیر از اشتغال به آن است، | ##افرادی که هنگام [[طلوع فجر]] صادق، [[بیدار]] و [[شاهد]] آن‌اند.<ref>جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص۳۸۳.</ref> | ||
##کسانی که تا وقت [[سحر]] مشغول [[نماز]] بوده، آنگاه به استغفار و دعا می‌پردازند.<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۷۱۴؛ التفسیرالکبیر، ج ۷، ص۲۱۷؛ نور الثقلین، ج ۱، ص۳۲۱.</ref> | |||
##آنان که در [[قنوت]] رکعت اخیر [[نماز شب]] ([[وتر]])، ۷۰ بار از [[خدا]] درخواست [[بخشش]] دارند.<ref>البرهان، ج ۱، ص۶۰۲.</ref> در آیه‌ای نیز [[خداوند]] پس از آنکه به حجگزاران [[فرمان]] می‌دهد به سوی [[سرزمین]] مِنا کوچ کنند، به آنان دستور استغفار می‌دهد: {{متن قرآن|ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ}}<ref>«سپس از همان‌جا که مردم رهسپار می‌شوند رهسپار شوید و از خداوند آمرزش بخواهید، به راستی خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۱۹۹.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص137-138.</ref> | |||
==[[اجابت]] [[استغفار]]== | |||
پذیرش استغفار از سوی [[خداوند]] حتمی است، زیرا: | |||
#برخی [[آیات]] به پذیرش استغفار از سوی خداوند تصریح دارد: {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و هر کس کار بدی کند یا بر خود ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش بخواهد خداوند را آمرزنده‌ای بخشاینده خواهد یافت» سوره نساء، آیه ۱۱۰.</ref>، {{متن قرآن|وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ}}<ref>«و چه کس جز خداوند گناهان را می‌آمرزد؟» سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.</ref>، {{متن قرآن|فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ}}<ref>« ای قوم من! خداوند را بپرستید که خدایی جز او ندارید، او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد پس، از او آمرزش بخواهید سپس به درگاه وی توبه کنید که پروردگار من، پاسخ دهنده‌ای است» سوره هود، آیه ۶۱.</ref>؛ نیز خداوند در [[آیه]] {{متن قرآن|ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ}}<ref>«و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا پاسختان دهم که آنان که از پرستش من سر برمی‌کشند به زودی با خواری در دوزخ درمی‌آیند» سوره غافر، آیه ۶۰.</ref> [[وعده]] [[استجابت دعا]] داده و استغفار، به‌صورت یکی از بهترین [[دعاها]] <ref>نورالثقلین، ج ۵، ص۳۸؛ البرهان، ج ۵، ص۶۵.</ref> مشمول این [[وعده الهی]] است و وعده پذیرش استغفار می‌تواند سبب [[تشویق]] به آن باشد. | |||
#با توجّه به اینکه آیات فراوانی از [[قرآن کریم]] به استغفار[[امر]] می‌کند،<ref>المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».</ref> عدم پذیرش آن از سوی خداوند، بعید به نظر می‌آید. | |||
#بسیاری از [[اوصاف الهی]] چون [[غفور]]، [[غفّار]]، عفوّ و... خود [[بشارت]] به [[بخشش الهی]] است که در استغفار، مطلوب است.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص138.</ref> | |||
==وساطت در [[استغفار]]== | |||
واسطه‌جویی و واسطه‌پذیری برای استغفار، در [[قرآن کریم]] [[تأیید]] و تثبیت شده است، چنان که به وسیله‌جویی برای [[تقرّب به خدا]] به‌صورت مطلق امر شده است: {{متن قرآن|وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.</ref> برخی [[آیات]]، واسطه‌جویی دیگران از [[رسول خدا]] و وساطت حضرت را برای آنها در استغفار، مطرح کرده می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> و در برخی دیگر، [[خداوند]] به [[رسول]] خویش [[فرمان]] می‌دهد تا برای خود و [[مردم]] [[مؤمن]] استغفار کند: {{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref> در آیاتی نیز استغفار برای پدر و مادر {{متن قرآن|رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ}}<ref>«پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌شود بیامرز!» سوره ابراهیم، آیه ۴۱.</ref>، {{متن قرآن|رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا}}<ref>«پروردگارا! مرا و پدر و مادرم را و هر که را به خانه من با ایمان درآید و مردان و زنان مؤمن را بیامرز و ستمگران را جز تباهی میفزای» سوره نوح، آیه ۲۸.</ref> و دیگر [[خویشاوندان]] {{متن قرآن|قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِأَخِي وَأَدْخِلْنَا فِي رَحْمَتِكَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ}}<ref>«(موسی) گفت: پروردگارا! من و برادرم را ببخشای و ما را در (کنف) بخشایش خود درآور و تو بخشاینده‌ترین بخشایندگانی» سوره اعراف، آیه ۱۵۱.</ref> و [[مؤمنان]] {{متن قرآن|وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذَلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِي وَخَافَ وَعِيدِ}}<ref>«و شما را پس از آنان در این سرزمین جای خواهیم داد؛ این برای کسی است که از ایستادن در پیشگاه من و از هشدار من می‌هراسد» سوره ابراهیم، آیه ۱۴.</ref>، {{متن قرآن|وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و کسانی که پس از آنان آمده‌اند می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار! پروردگارا! تو مهربان بخشاینده‌ای» سوره حشر، آیه ۱۰.</ref> عملی [[پسندیده]] دانسته شده است. مفهوم برخی از آیات نیز، مانند {{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref> که در آن رسول خدا{{صل}} و مؤمنان از استغفار برای [[مشرکان]] منع شده‌اند بر جواز استغفار برای مؤمنان دلالت دارد.<ref>نمونه، ج ۳، ص۴۵۲.</ref> | |||
افزون بر آیات یاد شده، آیات {{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ}}<ref>«گفتند: ای پدر! برای ما از گناهانمان آمرزش بخواه که ما بی‌گمان گنهکار بوده‌ایم» سوره یوسف، آیه ۹۷.</ref>، {{متن قرآن|قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸.</ref>. نیز به خوبی بر جواز وسیله‌جویی در استغفار دلالت دارد؛ زیرا هنگامی که [[فرزندان]] [[یعقوب پیامبر]]، از وی وساطت [[آمرزش]] از [[خدا]] را برای خود خواستند، حضرت به آنان [[وعده]] داد که در [[آینده]] برایشان از خداوند آمرزش بطلبد. به نظر برخی [[مفسّران]]، استفاده [[قرآن]] از عنوان «رسول» در [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> به این معنا اشاره دارد که واسطه باید دارای [[مقام معنوی]] و [[منزلت]] قابل توجّهی نزد خدا باشد. کسی که [[مقام رسالت]] ویژه اوست و بدان، مورد [[تکریم]] واقع شده، این [[شایستگی]] را دارد که واسطه در حاجت‌طلبی از خدا باشد و خداوند هرگز [[شفاعت]] او را رد نکند.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۱۰، ص۱۶۲.</ref> البتّه پذیرش نقش واسطه در [[آمرزش خواهی]] با [[لزوم]] وجود قابلیّت در [[توسّل]] جویان و مغفرت طلبان، جهت تأثیر [[استغفار]] برای آنان منافاتی ندارد.<ref>نمونه، ج ۳، ص۴۵۲.</ref> واسطه‌جویی در [[آمرزش‌خواهی]] با [[توحید]] منافاتی ندارد و به رغم نظر [[ابن تیمیّه]] و [[پیروان]] وهّابی او، [[بدعت]] و [[شرک]] نبوده،<ref>آیین وهابیت، ص۱۴۵.</ref> بلکه امری مطلوب و راهی مؤثّر برای پذیرش استغفار و جذب [[لطف الهی]] است.<ref>نمونه، ج ۳، ص۴۵۱؛ راهنما، ج ۳، ص۴۵۰.</ref> [[شأن نزول]]<ref>مجمع البیان، ج ۳، ص۱۰۵؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۰، ص۱۶۲.</ref> و [[روایات]]<ref>نورالثقلین، ج ۱، ص۵۱۰؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص۶۷۸.</ref> ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> و [[اعتراض]] نکردن [[یعقوب]]{{ع}} به [[فرزندان]] خویش که از وی درخواست وساطت در استغفار کرده‌اند {{متن قرآن|قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ}}<ref>«گفتند: ای پدر! برای ما از گناهانمان آمرزش بخواه که ما بی‌گمان گنهکار بوده‌ایم» سوره یوسف، آیه ۹۷.</ref>، {{متن قرآن|قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸.</ref>. مؤید این مطلب است.<ref>نمونه، ج ۱۰، ص۷۵ - ۷۶؛ شیعه پاسخ می‌دهد، ص۱۴۵.</ref>ضمن اینکه در نگاه [[قرآن]]، [[آمرزش]] فقط از آنِ [[خداوند]] بوده {{متن قرآن|إِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ فَأَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلَا تَحْزَنُوا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا مَا أَصَابَكُمْ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ}}<ref>«یاد کنید هنگامی را که (در احد) به بالا می‌گریختید و به کسی (جز خود) توجهی نمی‌کردید و پیامبر شما را از پی فرا می‌خواند آنگاه (خداوند) شما را با اندوهی از پی اندوهی کیفر داد تا بر آنچه از دست دادید یا بر سرتان آمد اندوه مخورید و خداوند از آنچه انجام می» سوره آل عمران، آیه ۱۵۳.</ref>، [[رسول]] و دیگران فقط واسطه درخواست آمرزش هستند.<ref>نمونه، ج ۳، ص۴۵۲؛ تفسیر نور، ج ۲، ص۳۶۵.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص138-139.</ref> | |||
==ممنوعیت [[استغفار]] برای [[مشرکان]]== | |||
[[آیه]] {{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref> [[پیامبر]]{{صل}} و [[مؤمنان]] را از استغفار برای مشرکان باز می‌دارد. منع یاد شده، به سبب عدم تأثیر استغفار برای مشرکان: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ}}<ref>«بی‌گمان خداوند این را که بدو شرک ورزند نمی‌آمرزد؛ و (گناه) پایین‌تر از آن را برای هر کس که بخواهد می‌بخشاید و هر کس برای خداوند شریک بتراشد گناهی سترگ را بربافته است» سوره نساء، آیه ۴۸.</ref> و [[بیهوده]] بودن [[آمرزش‌خواهی]] در [[حق]] آنان است.<ref>المیزان، ج ۹، ص۳۵۱.</ref> از سویی استغفار، نوعی اظهار [[محبّت]] به مشرکان و پیوند با ایشان است که در بسیاری از موارد از آن [[نهی]] شده است.<ref>نمونه، ج ۸، ص۱۵۵.</ref> برخی منع استغفار برای مشرکان را به این سبب دانسته‌اند که در بین متمایل شدگان به [[ایمان]] و [[اسلام]]، نوعی [[مفسده]] پدید می‌آید؛ زیرا در صورت پذیرش استغفار برای مشرکان، این [[گمان]] پدید می‌آید که مؤمنان در این جهت هیچ‌گونه [[برتری]] بر مشرکان ندارند.<ref>التحریر والتنویر، ج ۱۱، ص۴۴.</ref> [[قرآن کریم]] پس از طرح ممنوعیّت استغفار برای مشرکان در آیه {{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref>، به سرّ استغفار ابراهیم{{ع}} برای [[آزر]] اشاره می‌کند که این آمرزش‌خواهی، زمانی بوده که ابراهیم{{ع}} همچنان به [[ایمان آوردن]] وی [[امیدوار]] بوده است، به‌همین سبب برای [[هدایت]] آزر به [[راه راست]]، به وی [[وعده]] [[آمرزش خواهی]] داد و به این وعده [[وفا]] کرد؛ امّا زمانی که [[دشمنی]] او با [[خدا]] آشکار شد، از وی [[تبرّی]] جست: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ}}<ref>«و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.</ref> مضمون روایتی در این زمینه این است که ابراهیم{{ع}} ایمان آوردن آزر را شرط استغفار برای او قرار داد و پس از آنکه دشمنی آزر با خدا برای حضرت روشن شد، از وی [[بیزاری]] جست.<ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۱۱۴؛ بحار الانوار، ج ۱۱، ص۲۴؛ نورالثقلین، ج ۲، ص۲۷۴.</ref> در [[شأن نزول آیه]] {{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref> آمده است که گروهی از [[مسلمانان]]، از [[رسول خدا]]{{صل}} پرسیدند: آیا برای نیاکان ما که در [[زمان]] [[جاهلیّت]] مرده‌اند، از خدا [[بخشش]] نمی‌طلبی؟ [[خداوند]] با [[نزول آیه]] یاد شده به آنها پاسخ داد که [[پیامبر]] و [[مؤمنان]]، [[حقّ]] [[استغفار]] برای [[مشرکان]] را ندارند.<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۱۱۵؛ نمونه، ج ۸، ص۱۵۵.</ref> در [[شأن نزول]] دیگری در [[منابع شیعه]] و [[اهل]] [[سنّت]] آمده است که علی{{ع}} آمرزش طلبی [[مسلمانی]] را برای پدر و مادر [[مشرک]] خویش شنید و به او [[اعتراض]] کرد. وی گفت: پس چگونه ابراهیم برای [[والدین]] مشرک خویش از [[خدا]] [[آمرزش]] خواست؟ علی{{ع}} [[پرسش]] او را به [[رسول خدا]]{{صل}} رسانید، آنگاه [[آیات]] {{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref> و {{متن قرآن|وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ}}<ref>«و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.</ref> نازل شد.<ref>جامع‌البیان، مج ۷، ج ۱۱، ص۶۰؛ تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۱۱۴؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۹.</ref> در شأن نزول دیگری مقصود، [[استغفار]] رسول خدا{{صل}} برای [[ابوطالب]]<ref>جامع‌البیان، مج۷، ج۱۱، ص۵۶ ـ ۵۷؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص۱۷۳.</ref> یا [[آمنه]]<ref>الکشاف، ج ۲، ص۳۱۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸؛ الدرالمنثور، ج ۴، ص۳۰۲.</ref> دانسته شده، درحالی‌که این شأن نزول به ادلّه‌متعدّد از سوی محقّقان ردّ شده است؛ از جمله: | |||
#[[ضعف]] خبر یاد شده به [[دلیل نقل]] آن از سوی [[سعید بن مسیب]] که برخی از [[منابع رجالی]] از او مذمّت، و برخی نیز از اظهار نظر درباره وی خودداری کرده‌اند،<ref>معجم رجال الحدیث، ج ۹، ص۱۳۸ ـ ۱۴۵.</ref> افزون بر این، بعضی از منابع دیگر، [[روایت]] سعید بن مسیب را به سبب [[دشمنی]] او با [[اهل بیت]]{{عم}} فاقد اعتبار می‌دانند. <ref>الغدیر، ج ۸، ص۹؛ نمونه، ج ۸، ص۱۵۹.</ref> | |||
#مشهور، بلکه مسلّم است که [[سوره توبه]] در [[سال نهم هجری]] نازل شده، درحالی‌که [[وفات]] ابوطالب{{ع}} در [[سال دهم بعثت]] بوده است،<ref>الکشاف، ج۲، ص۳۱۵؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص۱۷۳.</ref> بنابراین، شأن نزول یاد شده در متن خود از جهت [[تاریخی]] دارای تضاد است، تا جایی که برخی از [[تفاسیر]] در حلّ آن، توجیهات نامقبولی چون دو بار نازل شدن این [[آیه]]<ref>تفسیر المنار، ج ۱۱، ص۵۷ ـ ۵۸؛ نمونه، ج ۸، ص۱۵۸.</ref> یا امکان [[استغفار پیامبر]]{{صل}} برای ابوطالب از [[زمان]] وفات او تاهنگام [[نزول آیه]] را مطرح کرده‌اند؛<ref>التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸.</ref> ولی به این نکته که چگونه پیامبر{{صل}} سالها به عموی مشرک خود اظهار [[دوستی]] و ابراز [[محبّت]] داشته، اشاره نکرده‌اند، درحالی‌که [[خداوند]]، آشکارا و مکرّر او را از [[محبت]] به مشرکان بازداشته بود.<ref>الغدیر، ج۸، ص۱۰ـ۱۱؛ نمونه، ج۸، ص۱۵۷ـ۱۵۸.</ref> | |||
#در بخشی از همین شأن نزول، ابوطالب اظهار داشت که من بر [[دین]] [[عبدالمطّلب]] هستم و [[موحّد]] بودن عبدالمطّلب از نظر [[شیعه]] و بسیاری از اهل سنّت، مسلّم است.<ref>مجالس المؤمنین، ج ۱، ص۱۶۳؛ اوائل المقالات، ص۴۵ ـ ۴۶.</ref> از [[عباس بن عبدالمطلب]] نیز نقل می‌شود که [[ابوطالب]] پیش از [[وفات]]، به [[توحید]] و [[رسالت]] [[اقرار]] کرد<ref>شرح نهج‌البلاغه، ج ۱۴، ص۲۶۶.</ref> و اشعار به جای مانده از وی، [[مؤیّد]] این مطلب است. <ref>اسنی‌المطالب، ص۳۷؛ الغدیر، ج۷، ص۳۵۰ ـ ۳۸۴.</ref> برخی نیز معتقدند ابوطالب[[ایمان]] خود را [[کتمان]] می‌کرد تا بدین‌وسیله بتواند از رسول‌اکرم{{صل}} بهتر [[حمایت]] کند.<ref>شرح نهج البلاغه، ج ۱۴، ص۲۷۴؛ اسنی المطالب، ص۳۳.</ref> در [[روایات اهل بیت]]{{عم}} نیز ابوطالب به [[اصحاب کهف]]<ref>الکافی، ج ۱، ص۴۴۸.</ref> و [[مؤمن آل فرعون]]<ref>جواهر الفقه، ص۲۴۹.</ref> [[تشبیه]] شده است. امام‌رضا{{ع}} به [[ابان]] فرمود: اگر به [[ایمان ابوطالب]] اقرار نداری، سرانجام تو [[آتش]] است.<ref>بحار الانوار، ج ۳۵، ص۱۱۰.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص140-141.</ref> | |||
==بی‌تاثیر بودن [[استغفار]] برای [[منافقان]]== | |||
بی‌تأثیر بودن [[آمرزش‌خواهی]] برای منافقان در دو [[آیه]] از [[قرآن کریم]] آمده است: {{متن قرآن|سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ}}<ref>«برای آنان برابر است چه برایشان آمرزش بخواهی چه نخواهی هرگز خداوند آنان را نمی‌آمرزد؛ بی‌گمان خداوند نافرمانان را راهنمایی نمی‌کند» سوره منافقون، آیه ۶.</ref> شبیه به همین مضمون، در جای دیگر می‌فرماید: چه برایشان آمرزش بخواهی یا نخواهی] یکسان است؛ حتّی [اگر برایشان ۷۰ بار آمرزش بخواهی، خدا آنها را نمی‌آمرزد: {{متن قرآن|اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ}}<ref>«چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.</ref> کلمه {{متن قرآن|سَبْعِينَ}} به معنای ۷۰ در این آیه، [[مبالغه]] و فراوانی در بیان [[حکم]] یاد شده را می‌رساند.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۱۴۸؛ المیزان، ج ۹، ص۳۵۱ ـ ۳۵۲.</ref> در ادامه آیه، علّت بی‌تأثیر بودن استغفار برای آنان را [[کفر]] ایشان به خدا و [[رسول]]، و نبودن زمینه [[هدایت]] در گروه [[فاسقان]] می‌شمرد: {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ}}<ref>«چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.</ref> با توجّه به اینکه منافقان بر [[اعتقاد]] [[باطل]] و [[رفتار]] [[زشت]] خویش [[اصرار]] داشتند و اصرار بر رفتار زشت نیز مانع پذیرش استغفار است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ}}<ref>«و کسانی که چون (کار) ناشایسته‌ای می‌کنند یا به خویش ستم روا می‌دارند خداوند را به یاد می‌آورند و از گناهان خود آمرزش می‌خواهند- و چه کس جز خداوند گناهان را می‌آمرزد؟- و (آن کسان که) بر آنچه کرده‌اند دانسته پافشاری نمی‌کنند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.</ref> چگونه ممکن است استغفار برای آنان مؤثّرباشد؟ بسیاری از [[تفاسیر]] [[اهل]] [[سنّت]]، ضمن نقل روایاتی، [[استغفار]] [[رسول خدا]]{{صل}} برای منافقان را [[سبب نزول آیه]] {{متن قرآن|اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ}}<ref>«چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.</ref> دانسته‌اند.<ref>الدرالمنثور، ج ۴، ص۲۵۴؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۱۴۷.</ref> این نظر به دو جهت مخدوش است: | |||
#[[آیات]] [[سوره توبه]] در اواخر [[عمر]] نبیّ‌اکرم{{صل}} نازل شده، درحالی‌که همه سوره‌های مکّی و بیشتر [[سوره‌ها]] و [[آیات مدنی]]، پیش از آن فرود آمده است و [[تدبّر]] در آن نشان می‌دهد که هرگز امیدی در [[نجات]] [[کافران]] و منافقان نبوده و نمی‌توان [[تصوّر]] کرد که وضع آنان بر رسول خدا پنهان بوده یا از بی‌تأثیر بودن استغفار برای آنان خبر نداشته است تا بخواهد با [[اصرار]] در [[استغفار]] برای آنان زمینه آمرزششان را فراهم سازد. | |||
#با توجّه به اصرار [[منافقان]] بر [[اعتقاد]] [[باطل]] خویش، [[آمرزش‌خواهی]] برای ایشان باعث [[ترغیب]] آنان به ادامه روش و اعتقاد باطل آنان می‌شد و این کار چگونه از [[رسول اکرم]]{{صل}} ممکن است؟<ref>التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۱۴۷؛ المیزان، ج ۹، ص۳۵۴.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص141-142.</ref> | |||
==[[استغفار]] کنندگان== | |||
بیشترین [[آیات]] در این زمینه به استغفار انسان‌های عادی مربوط است: {{متن قرآن|رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا}}<ref>«پروردگارا، گناهان ما را بیامرز» سوره آل عمران، آیه ۱۹۳.</ref> و مقصود از آن، [[آمرزش‌خواهی]] برای [[گناهان]] است و در یک جا به استغفار {{متن قرآن|رِبِّيُّونَ}} اشاره کرده است {{متن قرآن|وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و بسا پیامبرانی که همراه آنان توده‌های انبوه به نبرد (با دشمنان خداوند) پرداختند و در راه خداوند هر چه به ایشان رسید نه سست و نه ناتوان شدند و نه تن به زبونی سپردند؛ و خداوند شکیبایان را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۶.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ}}<ref>«و گفتارشان جز این نبود که (می) گفتند: پروردگارا! از گناهان ما و گزافکاری‌ها که در کار خویش کرده‌ایم در گذر و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران پیروز گردان» سوره آل عمران، آیه ۱۴۷.</ref>. مقصود از {{متن قرآن|رِبِّيُّونَ}} کسانی هستند که به [[پروردگار]] عالم اختصاص پیداکرده و به جز [[خداوند]] به چیز دیگری [[اشتغال]] ندارند.<ref>المیزان، ج ۴، ص۴۱.</ref> در پاره‌ای آیات نیز از استغفار [[پیامبران]] و [[فرشتگان]] [[سخن]] به میان آمده است<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص142.</ref>: | |||
===پیامبران{{عم}}=== | |||
[[استغفار انبیا]]{{عم}} برای خویش که حدود ۳۰ [[آیه]] از [[قرآن]] به آن اشاره دارد، به [[دلیل عصمت]] آنان از هر [[گناه]]، به معنای آمرزش‌خواهی از گناه یعنی [[مخالفت]] با [[اوامر و نواهی]] [[مولوی]] نیست.<ref>المیزان، ج ۶، ص۳۶۸؛ ج ۱۸، ص۲۵۴.</ref> به نظر [[شیعه]] و بسیاری از [[فقیهان]] از [[اصحاب]] مالک، [[ابوحنیفه]] و [[شافعی]]، [[پیامبران الهی]] از همه گناهان حتّی صغایر معصوم‌اند؛ زیرا همه [[مردم]] مأمورند از گفتار و [[رفتار]] آنان [[پیروی]] کنند و این [[فرمان]] با [[ارتکاب گناه]] ـ هرچند [[صغیره]] ـ از سوی آنان سازگاری ندارد؛<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱، ص۲۱۱ ـ ۲۱۲؛ المیزان، ج ۶، ص۳۶۷.</ref> نیز [[قرآن]]، [[پیامبران]] را با وصف «[[مخلَصین]]» [[ستوده]] است {{متن قرآن|إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ}}<ref>«و ما آنان را به ویژگی‌یی که یادکرد رستخیز است، ویژه ساختیم» سوره ص، آیه ۴۶.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«و بی‌گمان آن زن آهنگ وی کرد و وی نیز اگر برهان پروردگار خویش را نمی‌دید آهنگ او می‌کرد بدین گونه (بر آن بودیم) تا از او زشتی و پلیدکاری را بگردانیم که او از بندگان ناب ما بود» سوره یوسف، آیه ۲۴.</ref> و طبق [[آیات]] {{متن قرآن|قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ}}<ref>«گفت: به ارجمندی تو سوگند که همگی آنان را گمراه خواهم کرد» سوره ص، آیه ۸۲.</ref>، {{متن قرآن|إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره حجر، آیه ۴۰.</ref>، [[شیطان]] برای اغوای [[بندگان]] [[مخلَص]] [[خدا]] راهی ندارد، بر این‌اساس، [[آمرزش خواهی]] [[انبیا]]{{عم}} از جنبه‌های گوناگون قابل تبیین است: | |||
# [[استغفار انبیا]]{{عم}} نوعی [[تعلیم]] به امّت‌هاست تا بتوانند به وسیله آمرزش خواهی، ضمن جبران [[گناهان]] خویش، [[رحمت الهی]] را شامل حال خود کنند.<ref>التوبة فی ضوء القرآن، ص۱۹۴، ۲۸۴، ۳۰۳.</ref> | |||
#منظور، [[آمرزش‌خواهی]] از ترک اَوْلی،<ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۸، ص۶۱؛ روح‌المعانی، مج ۱۴، ج ۲۶، ص۸۴؛ نمونه، ج ۲۱، ص۴۵۲.</ref> یعنی انجام دادن کار خوب با ترک کار بهتر است. | |||
#مقصود از استغفار انبیا{{عم}}، [[استغفار]] آنان از گناهان [[امّت]] خویش است.<ref>روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۳۰، ص۴۶۳؛ تنزیه انبیاء، ص۱۷۸.</ref> این مطلب در خصوص [[رسول خاتم]]{{صل}} نیز نقل شده است.<ref>التفسیرالکبیر، ج۳۲، ص۱۶۲؛ روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۳۰ ص۴۶۳.</ref> | |||
# [[استغفار]] پیامبران{{عم}} برای دفع و [[پیشگیری]] است و استغفار دیگران جنبه رفع دارد و از گناهانی که انجام داده‌اند، [[آمرزش]] می‌طلبند.<ref>البصائر، ج ۳۰، ص۲۲۷ ـ ۲۳۶؛ الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.</ref> | |||
#چون [[دعوت انبیا]]{{عم}} و از جمله [[پیامبر خاتم]]{{صل}} آثار گوناگونی داشت که برای [[مردم]] در ظاهر، دردناک و شوم بود و آن را [[گناه]] می‌پنداشتند، پیامبران از [[خدا]] می‌خواستند که این آثار از دید [[مردم]] پوشیده بماند تا آنان را [[مجرم]] ندانند، آن‌گونه که مردم [[مکّه]]، [[رسول خدا]] را جنگ‌طلب و بی‌اعتنا به سنّتهای [[راستین]] می‌پنداشتند؛ امّا پس از [[صلح حدیبیّه]] و [[فتح مکّه]] واقعیّت بر آنها آشکار شد، چنان‌که درباره [[موسی]] ابن‌عمران در [[قرآن]] آمده است: آنان را بر من] دعوی] گناهی است: {{متن قرآن|لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ}}<ref>«به گردن من گناهی است که می‌هراسم مرا بکشند» سوره شعراء، آیه ۱۴.</ref>، در صورتی که کشتن مرد [[قبطی]] [[گناه]] نبود، بلکه [[یاری]] شخص ستم‌دیده بود؛ ولی‌در نظر مردم گناه به شمار می‌رفت و درخواست [[آمرزش]] [[حضرت موسی]] به این معنا بود که این امر بر مردم پوشیده بماند تا وی را مجرم ندانند.<ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۵۴؛ نمونه، ج۲۲، ص۱۹ ـ ۲۱.</ref> در [[آیه]] {{متن قرآن|قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ}}<ref>«گفتند: ما پیش از آنکه تو نزد ما بیایی و پس از آنکه آمدی آزار دیده‌ایم، (موسی) گفت: امید است پروردگارتان دشمنتان را نابود گرداند و شما را در زمین جانشین سازد آنگاه در نگرد که چگونه رفتار می‌کنید» سوره اعراف، آیه ۱۲۹.</ref> نیز آمده است. گذشته از وجوه یاد شده، برخی [[استغفار]] [[پیامبران]] را با توجّه به [[مقام]] رفیع آنان، این گونه تبیین کرده‌اند: #پیامبران همچون دیگر [[انسان‌ها]]، برای [[زندگی]] طبیعی خویش ناچار بودند بخشی از اوقات خود را برای رفع نیازهای [[مادّی]] مانند [[خوردن و آشامیدن]] و... به کار گیرند و چون به همین مقدار، از [[سیر]] در [[ملکوت]] اعلای [[ربوبی]] باز می‌ماندند، از خدای خویش [[طلب آمرزش]] می‌کردند.<ref>المیزان، ج ۶، ص۳۶۶؛ تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، ج ۱۰، ص۶۱۹؛ کشف الغمه، ص۲۵۵.</ref> | |||
# [[انبیا]] در استغفار خود از خدا می‌خواهند که به غیر او، مانند [[فرشته]]، [[وحی]] یا [[مقامات معنوی]] خویش توجّه نکنند؛ زیرا توجّه به این امور در محضر [[خداوند]]، نوعی [[حجاب]] از [[مشاهده]] او شمرده می‌شود.<ref>تفسیر موضوعی، ج ۱۱، ص۱۶۰.</ref> | |||
#چون [[انبیا]] هرلحظه در حال [[عروج]] به [[مقامات]] بالاتر هستند، در هر مرتبه، از مرتبه پیش [[استغفار]] می‌کنند.<ref>روح المعانی، مج ۱۴، ج ۲۶، ص۸۴؛ مج ۱۶، ج ۳۰، ص۴۶۳؛ التفسیرالکبیر، ج ۳۲، ص۱۶۲.</ref> وجوه یاد شده، درباره آمرزش‌طلبی دیگر [[پیشوایان معصوم]] نیز جاری است؛ زیرا آنان نیز بسیار استغفار می‌کردند؛ مانند استغفارهای [[حضرت امیر]]{{ع}} در [[دعای کمیل]] و [[امام سجاد]]{{ع}} در [[دعای ابوحمزه ثمالی]].<ref>مصباح المتهجد، ص۴۰۵، ۵۸۴.</ref> آمرزش‌طلبی [[پیامبران]] در نظر برخی از [[اهل]] [[سنّت]] که حتّی [[ارتکاب گناهان کبیره]] را از ایشان محتمل می‌دانند، به معنای درخواست تبدیل [[گناهان بزرگ]] به [[گناهان]] کوچک یا درخواست مصونیت از [[اصرار بر صغایر]] است.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۳۲، ص۱۶۲.</ref> گروهی دیگر از آنان با [[نفی]] احتمال [[ارتکاب گناه]] بزرگ، [[استغفار]] آنان را [[آمرزش خواهی]] از گناهان کوچکی که پیش یا پس از [[بعثت]] از آنان سرزده است، می‌دانند<ref>کشف‌الاسرار، ج ۹، ص۱۹۱.</ref> تا بدین وسیله، ضمن جبران خطاها از [[ثواب]] کارهایشان کاسته نشود.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۳۲، ص۱۶۲.</ref> برخی نیز استغفار آنان را، [[آمرزش‌خواهی]] از [[سهوی]] می‌دانند که ممکن است از آنان سر بزند.<ref>روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۳۰، ص۴۶۳.</ref><ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص142-144.</ref> | |||
=== [[فرشتگان]]=== | |||
در [[آیه]] {{متن قرآن|تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.</ref> فرشتگان مستغفران برای اهل [[زمین]] دانسته شده‌اند: {{متن قرآن|وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ}} و در آیه {{متن قرآن|الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ}}<ref>«کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.</ref> از آنان با وصف [[استغفار]] کنندگان برای [[مؤمنان]] یاد شده است: {{متن قرآن|وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا}}، با این تفاوت که در [[آیه]] نخست، [[استغفار]] همه [[فرشتگان]] برای همه [[اهل]] [[زمین]]، و در آیه دوم استغفار فرشتگان حامل [[عرش الهی]] و گِرداگرد آن برای مؤمنان مطرح است، گرچه در هر دو آیه از استغفار فرشتگان برای دیگران سخن به میان آمده و هرگز در جایی از [[قرآن]] سخنی از استغفار آنان برای خویش گفته نشده است. برخی دلیل آن را [[پاک]] بودن فرشتگان از هرگونه [[گناه]] می‌دانند و<ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۶؛ الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.</ref> برخی دیگر آن را برای [[رعایت ادب]] دانسته که [[دعا کننده]] خود را فراموش و از دیگری یاد می‌کند؛<ref>الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.</ref> امّا این وجه با [[فرمان خداوند]] به [[رسول]] خویش سازگار نیست که در آن، استغفار برای خویش را بر استغفار برای دیگران مقدمّ کرده است: {{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref>، مگر آنکه گفته شود منظور، استغفار فرشتگان برای دیگران پس از استغفار برای خویش است<ref>الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.</ref> که این توجیه نیز مستلزم تقدیر و حذف و خلاف اصل و ظاهر است. البتّه استغفار نکردن فرشتگان برای خویش بر خلاف [[تصوّر]] برخی [[مفسّران]]،<ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۶.</ref> [[برتری]] آنان بر [[انبیا]] را ثابت نمی‌کند. | |||
درباره اینکه در یک آیه از استغفار فرشتگان برای اهل زمین {{متن قرآن|تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.</ref> و در [[آیه]] دیگر از [[استغفار]] آنان فقط برای [[مؤمنان]] {{متن قرآن|الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ}}<ref>«کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.</ref>[[سخن]] به میان آمده، وجوهی گفته شده است: | |||
#گرچه آنان برای همه [[اهل]] [[زمین]] استغفار می‌کنند، استغفارشان برای مؤمنان [[آمرزش‌خواهی]] از [[گناه]] است؛ ولی برای [[مشرکان]]، با توجّه به [[نهی]] [[قرآن کریم]] از آن، درخواست سبب [[آمرزش]]، یعنی [[هدایت]] و [[ایمان]] برای آنان است.<ref>المیزان، ج ۱۸، ص۱۱.</ref> بعضی نیز احتمال داده‌اند که مقصود از استغفار [[فرشتگان]] برای اهل زمین، [[طلب]] ایمان برای آنان یا عدم [[نزول عذاب]] [[دنیایی]] بر آنان باشد.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۵.</ref> | |||
#تعبیر {{متن قرآن|لِمَنْ فِي الْأَرْضِ}} در عموم صراحت ندارد، بنابراین، هم می‌تواند همه اهل زمین و هم بعضی از آنها مقصود باشد. <ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۵.</ref> | |||
#ممکن است گفته شود عموم آیه {{متن قرآن|تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref>«نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.</ref> به وسیله [[آیه]] {{متن قرآن|الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ}}<ref>«کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.</ref> تبیین شده و در نتیجه، [[فرشتگان]] فقط برای [[مؤمنان]] [[بخشودگی]] می‌طلبند.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۵.</ref> | |||
#فرشتگان، جز مؤمنان هیچ‌کس را نمی‌بینند؛ زیرا بر اساس آیه {{متن قرآن|أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«و آیا (داستان) آن کس که (به دل) مرده بود و زنده‌اش کردیم و برای او فروغی پدید آوردیم که با آن در میان مردم راه می‌رود، چون داستان کسی است در تیرگی‌ها که از آنها بیرون آمدنی نیست؟ بدین‌گونه آنچه کافران می‌کردند، در نظرشان آراسته شده است» سوره انعام، آیه ۱۲۲.</ref> [[مؤمن]] [[نورانی]] است و دیده می‌شود،<ref>تفسیر موضوعی، ج ۳، ص۳۴۴.</ref> پس [[استغفار]] آنان برای [[اهل]] [[زمین]]، فقط استغفار برای مؤمنان است.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص144-145.</ref> | |||
== استغفار در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم == | |||
مراد از آن مواردی از [[آیات]] است که [[پیامبر]] برای خود و [[مؤمنین]] طلب غفران [[الهی]] می‌کند و یا [[خداوند]] از [[پیامبر]] [[دستور]] به استغفار و طلب [[بخشش]] می‌دهد. اهمیت این بحث به این جهت است که ای بسا مفهوم آن پذیرش [[ارتکاب گناه]] برای ایشان و اخلال در شخصیت و تنافی با [[عصمت]] و عدم [[اطمینان]] به دریافت‌های [[وحی]] است، به این جهت بسیاری از [[مفسرین]] این دسته از [[آیات]] را به گونه‌ای شرح داده تا مُخل به این [[عقیده]] [[کلامی]] نباشد که آنچه او عرضه کرده، عین [[حق]] و [[حقیقت]] است. بنابراین، در آیاتی که [[پیامبر]] در [[مقام رسالت]] به مناسبت‌های مختلف [[فرمان]] به طلب [[دعا]] و [[استغاثه]] می‌دهد، یا طلب [[آمرزش]] کرده، باید [[فهم]] و [[تفسیر]] شود<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | |||
== معنا و مفهوم استغفار در‌شان [[پیامبر]] == | |||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref>[[فرمان]] به استغفار برای خود و [[مؤمنین]] | |||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.</ref> استغفار برای کارهای خود همراه با [[تسبیح]]. | |||
* در مرحله نخست [[فهم]] استغفار وابسته به این [[حقیقت]] است که نگرش [[پیامبر]] را در موقعیتی قرار داد که به [[رفتار]] و [[اعمال]] خود در برابر [[محبوب]] و [[حضرت حق]] چگونه می‌ببیند. اینکه در چشم [[دوست]] مخصوصا وقتی که در [[دوستی]] به حد شیفتگی رسیده باشد جز [[حسن]] و کمال نمی‌بیند، تا آنجا که تمامی َهم خود را صرف در [[خدمت]] به [[دوست]] نموده، و کوچک‌ترین [[غفلت]] از [[محبوب]] را [[گناه]] می‌شمارد، چون به نظر او [[ارزش]] خدماتش به [[دوست]] به مقدار توجه و مجذوبیتی است که نسبت به او دارد و چنین [[معتقد]] است که یک لحظه [[غفلت]] از [[دوست]] و قطع توجه به او، مساوی است با ابطال [[طهارت]] [[قلب]]، حتی چنین کسی اشتغال به ضروریات [[زندگی]] از قبیل، خوردن و آشامیدن و امثال آن را [[گناه]] می‌داند، زیرا [[فکر]] می‌کند که گر چه این [[کارها]] ضروری است و [[آدمی]] ناگزیر از اشتغال به آن است، لکن یک یک آنها از جهت اینکه کاری است اختیاری و مشغول شدن به آن، اشتغال اختیاری به غیر [[محبوب]] و اعراض اختیاری از اوست، از این جهت [[گناه]] و مایه [[انفعال]] و [[شرمندگی]] است، لذا می‌بینیم کسانی که از فرط [[عشق]] و یا از بزرگی مصیبتی که به آنها روی آورده، باین حد از خود بی‌خبر می‌شوند از اشتغال به خوردن و نوشیدن و امثال آن استنکاف می‌ورزند. [[کلام]] معروفی را هم که نسبت به [[رسول خدا]] {{صل}} می‌دهند که فرمود: {{متن حدیث|لَیغانُ عَلی قَلْبی وَ إنی لاَسْتَغْفِرُ اللهَ فی کل یوْم سَبْعینَ مَرة}}<ref>نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۳۲۰، «کتاب الصلاة»، «ابواب الذکر»، «باب ۲۲»، حدیث ۲; ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، ج ۱، ص ۳۲</ref> گاه دلم را کدورتی می‌پوشاند و من به [[راستی]] هر روز هفتاد بار از [[خداوند]] درخواست [[آمرزش]] می‌کنم.». ، باید به امثال این معانی حمل کرد و هم چنین [[آیه شریفه]]: {{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.</ref> که [[فرمان]] به استغفار می‌کند<ref>المیزان، ج ۶، ص۵۲۵.</ref> در مرحله بعد ممکن است که گفته شود استغفار او در گناهانی نیست که اخلالی به [[عصمت در تلقی وحی]] می‌رساند و شخصیت او را آسیب می‌رساند. | |||
*{{متن قرآن|فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا}}<ref>«آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.</ref> | *{{متن قرآن|فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا}}<ref>«آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.</ref> | ||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.</ref> | *{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.</ref> | ||
*[[بخشایش]] و طلب [[آمرزش]]: {{متن قرآن|َ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ}}<ref>«پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دو» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref> | * [[بخشایش]] و طلب [[آمرزش]]: {{متن قرآن|َ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ}}<ref>«پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دو» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref> | ||
*{{متن قرآن|فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref> | *{{متن قرآن|فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref> | ||
*{{متن قرآن|إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا}}<ref>«بی‌گمان ما به تو پیروزی آشکاری دادیم» سوره فتح، آیه ۱.</ref>،{{متن قرآن|لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ}}<ref>«تا خداوند گناه پیشین و پسین | *{{متن قرآن|إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا}}<ref>«بی‌گمان ما به تو پیروزی آشکاری دادیم» سوره فتح، آیه ۱.</ref>،{{متن قرآن|لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ}}<ref>«تا خداوند گناه پیشین و پسین تو را بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۲.</ref> | ||
*'''نکته''': | * '''نکته''': | ||
#جمله: {{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز | # جمله: {{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.</ref> به آن جناب [[دستور]] استغفار می‌دهد، البته استغفار از عملی که نسبت به ساحت [[قدس]] آن جناب [[گناه]] باشد، هر چند که [[گناه]] به معنای معروف یعنی [[مخالفت]] امر [[مولوی]] نباشد. | ||
#[[مبانی مشروعیت]] سخن گفتن و درخواست و استغفار [[محمد]] امر [[خداوند]] است، که در آیاتی آمده، و [[پیامبر]] [[مأمور]] به طلب [[بخشایش]] گردیده است در حالات مختلف برای خویش و [[مردم]] و این حالات مانند: [[صبر]]، [[بیعت]]، [[پیروزی]] و باز به هنگام [[پیروزی]] باید استغفار وجود داشته باشد، تا [[غرور]] [[پیروزی]] خود [[فراموشی]] نیاورد که آفتِ هر [[پیروزی]] است. و از سویی همراه با [[تسبیح]] - حرکت در جهت [[حقیقت]] مطلق - هم باید استغفار وجود داشته باشد<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | # [[مبانی مشروعیت]] سخن گفتن و درخواست و استغفار [[محمد]] امر [[خداوند]] است، که در آیاتی آمده، و [[پیامبر]] [[مأمور]] به طلب [[بخشایش]] گردیده است در حالات مختلف برای خویش و [[مردم]] و این حالات مانند: [[صبر]]، [[بیعت]]، [[پیروزی]] و باز به هنگام [[پیروزی]] باید استغفار وجود داشته باشد، تا [[غرور]] [[پیروزی]] خود [[فراموشی]] نیاورد که آفتِ هر [[پیروزی]] است. و از سویی همراه با [[تسبیح]] - حرکت در جهت [[حقیقت]] مطلق - هم باید استغفار وجود داشته باشد<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==[[پیامبر]] موظف به طلب [[بخشایش]] و استغفار== | == [[پیامبر]] موظف به طلب [[بخشایش]] و استغفار == | ||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۰۶.</ref> | *{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۰۶.</ref> | ||
*{{متن قرآن|وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ}}<ref>«و بگو: پروردگارا! بیامرز و ببخشای و تو بهترین بخشایندگانی» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۸.</ref> | *{{متن قرآن|وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ}}<ref>«و بگو: پروردگارا! بیامرز و ببخشای و تو بهترین بخشایندگانی» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۸.</ref> | ||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز | *{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.</ref> | ||
*{{متن قرآن|فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا}}<ref>«آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.</ref> | *{{متن قرآن|فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا}}<ref>«آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.</ref> | ||
*{{متن قرآن|يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! به سوی خداوند توبه‌ای راستین کنید، امید است که پروردگار شما از گناهانتان چشم پوشد و شما را در بوستان‌هایی درآورد که از بن آنها جویبارها روان است؛ در روزی که خداوند پیامبر و مؤمنان همراه او را خوار نمی‌گذارد، فروغ آنان پیشاپیش و در سوی راستشان» سوره تحریم، آیه ۸.</ref> | *{{متن قرآن|يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! به سوی خداوند توبه‌ای راستین کنید، امید است که پروردگار شما از گناهانتان چشم پوشد و شما را در بوستان‌هایی درآورد که از بن آنها جویبارها روان است؛ در روزی که خداوند پیامبر و مؤمنان همراه او را خوار نمی‌گذارد، فروغ آنان پیشاپیش و در سوی راستشان» سوره تحریم، آیه ۸.</ref> | ||
*'''نکته''': در این [[آیات]] [[پیامبر]] موظف و [[مأمور]] به استغفار گردیده است و حتی در [[آیه]] آخر این مسئله مطرح می‌شود که استغفار [[پیامبر]] و [[مؤمنین]] تنها در [[دنیا]] نیست، بلکه در [[روز قیامت]] هم ادامه دارد<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | * '''نکته''': در این [[آیات]] [[پیامبر]] موظف و [[مأمور]] به استغفار گردیده است و حتی در [[آیه]] آخر این مسئله مطرح می‌شود که استغفار [[پیامبر]] و [[مؤمنین]] تنها در [[دنیا]] نیست، بلکه در [[روز قیامت]] هم ادامه دارد<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==استغفار [[محمد]]{{صل}} برای [[زنان]] [[بیعت کننده]]== | == استغفار [[محمد]] {{صل}} برای [[زنان]] [[بیعت کننده]] == | ||
*{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.</ref> | *{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.</ref> | ||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) | *{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref> | ||
*'''نکته''': مسئله قابل توجه در این [[آیات]] که یک [[آیه]] اختصاص به استغفار برای [[زنان]] دارد، با توجه به [[بیعت]] و مشارکت آنان در [[سرنوشت]] [[اجتماعی]] خویش که اختصاص یک [[آیه]] برای استغفار [[پیامبر]] به [[زنان]] اهمیت آنان را می‌رساند که در [[جامعه]] [[جاهلی]] آنزمان [[هویت]] و [[حقوق]] آنها تضیع شده بود و در [[آیه]] ۱۹ سوره [[محمد]] (۴۷) هم [[زن]] و مرد مشترک ذکر شده‌اند و به [[پیامبر]] [[دستور]] داده شده که هم برای خودش استغفار کند و هم برای مردان و [[زنان]] [[مؤمن]]<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | * '''نکته''': مسئله قابل توجه در این [[آیات]] که یک [[آیه]] اختصاص به استغفار برای [[زنان]] دارد، با توجه به [[بیعت]] و مشارکت آنان در [[سرنوشت]] [[اجتماعی]] خویش که اختصاص یک [[آیه]] برای استغفار [[پیامبر]] به [[زنان]] اهمیت آنان را می‌رساند که در [[جامعه]] [[جاهلی]] آنزمان [[هویت]] و [[حقوق]] آنها تضیع شده بود و در [[آیه]] ۱۹ سوره [[محمد]] (۴۷) هم [[زن]] و مرد مشترک ذکر شده‌اند و به [[پیامبر]] [[دستور]] داده شده که هم برای خودش استغفار کند و هم برای مردان و [[زنان]] [[مؤمن]]<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==بی‌اثر بودن استغفار [[پیامبر]] برای [[منافقان]]== | == بی‌اثر بودن استغفار [[پیامبر]] برای [[منافقان]] == | ||
*{{متن قرآن|اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَلِكَ}}<ref>«چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.</ref> | *{{متن قرآن|اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَلِكَ}}<ref>«چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.</ref> | ||
*{{متن قرآن|سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ}}<ref>«برای آنان برابر است چه برایشان آمرزش بخواهی چه نخواهی هرگز خداوند آنان را نمی‌آمرزد؛ بی‌گمان خداوند نافرمانان را راهنمایی نمی‌کند» سوره منافقون، آیه ۶.</ref> | *{{متن قرآن|سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ}}<ref>«برای آنان برابر است چه برایشان آمرزش بخواهی چه نخواهی هرگز خداوند آنان را نمی‌آمرزد؛ بی‌گمان خداوند نافرمانان را راهنمایی نمی‌کند» سوره منافقون، آیه ۶.</ref> | ||
*'''نکته''': [[منافقین]] چون خواهان باز گشت نیستند، و در [[حقیقت]] [[توبه]] نمی‌کنند؛ بلکه به دنبال [[تظاهر]] به [[همراهی]] و نفوذ و کسب [[مشروعیت]] با درخواست استغفار از پیامبرند. [[خداوند]] در این [[آیات]] بی‌اثر بودن استغفار [[پیامبر]] را برای آنان مطرح می‌کند که آنها نتوانند از استغفار [[پیامبر]] برای خود موقعیتی بجویند و راه نفوذ و [[انحراف]] [[جامعه اسلامی]] را پیدا کنند و در [[حقیقت]] از استغفار [[پیامبر]] استفاده ابزاری نکنند<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | * '''نکته''': [[منافقین]] چون خواهان باز گشت نیستند، و در [[حقیقت]] [[توبه]] نمی‌کنند؛ بلکه به دنبال [[تظاهر]] به [[همراهی]] و نفوذ و کسب [[مشروعیت]] با درخواست استغفار از پیامبرند. [[خداوند]] در این [[آیات]] بی‌اثر بودن استغفار [[پیامبر]] را برای آنان مطرح می‌کند که آنها نتوانند از استغفار [[پیامبر]] برای خود موقعیتی بجویند و راه نفوذ و [[انحراف]] [[جامعه اسلامی]] را پیدا کنند و در [[حقیقت]] از استغفار [[پیامبر]] استفاده ابزاری نکنند<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==استغفارپیامبر برای [[منافقین]] درصورت [[توبه]] آنان== | == استغفارپیامبر برای [[منافقین]] درصورت [[توبه]] آنان == | ||
*{{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ}}<ref>«و چون به آنان بگویند که بیایید تا فرستاده خداوند برای شما آمرزش بخواهد، سر برمی‌گردانند و آنان را می‌بینی که خودداری می‌ورزند و گردنفرازند» سوره منافقون، آیه ۵.</ref> | *{{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ}}<ref>«و چون به آنان بگویند که بیایید تا فرستاده خداوند برای شما آمرزش بخواهد، سر برمی‌گردانند و آنان را می‌بینی که خودداری می‌ورزند و گردنفرازند» سوره منافقون، آیه ۵.</ref> | ||
*{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> | *{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> | ||
*'''نکته''': در این [[آیات]] [[دعوت]] از [[منافقین]] برای اینکه [[پیامبر]] در صورت بازگشت و [[توبه]] آنان برای آنها استغفار کند مطرح گردیده است و اثر بخش بودن استغفار [[پیامبر]] در صورت [[توبه]] آنان، ولی [[منافقین]] ظرفیت پذیرش این مسئله را ندارند و به جهت [[خوی]] استکباری خود به [[دعوت پیامبر]] پشت می‌کنند و استغفار مشروط را نمی‌پذیرند. آنان به دنبال اهداف خود هستند و در [[فکر]] استفاده ابزاری از [[دین]] و حتی استغفار [[پیامبر]] و [[خداوند]] را که از طرف [[خدا]] مشروط به پذیرفتن فرامین او است، هم نمی‌پذیرند و گرنه [[خدا]] راه باز گشت به [[رحمت]] عام خودش را از طریق اثر بخش بودن استغفار، باز می‌گذارد<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | * '''نکته''': در این [[آیات]] [[دعوت]] از [[منافقین]] برای اینکه [[پیامبر]] در صورت بازگشت و [[توبه]] آنان برای آنها استغفار کند مطرح گردیده است و اثر بخش بودن استغفار [[پیامبر]] در صورت [[توبه]] آنان، ولی [[منافقین]] ظرفیت پذیرش این مسئله را ندارند و به جهت [[خوی]] استکباری خود به [[دعوت پیامبر]] پشت می‌کنند و استغفار مشروط را نمی‌پذیرند. آنان به دنبال اهداف خود هستند و در [[فکر]] استفاده ابزاری از [[دین]] و حتی استغفار [[پیامبر]] و [[خداوند]] را که از طرف [[خدا]] مشروط به پذیرفتن فرامین او است، هم نمی‌پذیرند و گرنه [[خدا]] راه باز گشت به [[رحمت]] عام خودش را از طریق اثر بخش بودن استغفار، باز می‌گذارد<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==اثربخش بودن استغفار [[محمد]]== | == اثربخش بودن استغفار [[محمد]] == | ||
*{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> | *{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> | ||
*{{متن قرآن|ِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref> | *{{متن قرآن|ِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref> | ||
*در این [[آیات]] اثر بخش بودن استغفار [[پیامبر]] برای [[آمرزش]] [[گناهکاران]] از سوی [[خدا]] مطرح شده و این که [[منافقان]] هم در صورت [[توبه]] و استغفار خود آنان و پذیرش [[حاکمیت]] [[پیامبر]] مورد استغفار [[پیامبر]] [[آمرزش خدا]] قرار می‌گیرند<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | * در این [[آیات]] اثر بخش بودن استغفار [[پیامبر]] برای [[آمرزش]] [[گناهکاران]] از سوی [[خدا]] مطرح شده و این که [[منافقان]] هم در صورت [[توبه]] و استغفار خود آنان و پذیرش [[حاکمیت]] [[پیامبر]] مورد استغفار [[پیامبر]] [[آمرزش خدا]] قرار می‌گیرند<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==ممنوعیت استغفار [[پیامبر]] برای [[مشرکان]]== | == ممنوعیت استغفار [[پیامبر]] برای [[مشرکان]] == | ||
*{{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref> | *{{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref> | ||
*{{متن قرآن|سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا}}<ref>«جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین | *{{متن قرآن|سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا}}<ref>«جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین به زودی به تو خواهند گفت که دارایی‌ها و خانواده‌های ما، ما را مشغول داشت (و همراه شما نیامدیم) پس برای ما (از خداوند) آمرزش بخواه! به زبان، چیزی را می‌گویند که در دل ندارند؛ بگو: اگر خداوند بر آن باشد که زیانی یا سودی» سوره فتح، آیه ۱۱.</ref> | ||
*'''نکته''': در این دو [[آیه]] چند مسئله مطرح است: | * '''نکته''': در این دو [[آیه]] چند مسئله مطرح است: | ||
#ممنوعیت استغفار [[پیامبر]] برای [[مشرکین]] مطرح گردیده است. | # ممنوعیت استغفار [[پیامبر]] برای [[مشرکین]] مطرح گردیده است. | ||
#کسانی که از [[جهاد]] و شرکت درآن تخلف کردند، چون دچار تزلزل در | # کسانی که از [[جهاد]] و شرکت درآن تخلف کردند، چون دچار تزلزل در موقعیت [[اجتماعی]] شدند با توجیه‌های به ظاهر قبول از [[پیامبر]] خواستند برای آنها استغفار کند و در [[حقیقت]] آن چه به عذر مطرح کردند درست نبود و [[خداوند]] می‌فرماید: اینها با زبانهایشان چیزی را می‌گویند که در دلهایشان نیست. [[فکر]] می‌کردند در این [[جنگ]] کار [[پیامبر]] و هوادارانش تمام شده و حال که چنین نشد، آمده‌اند با استفاده از طلب [[بخشایش]] [[پیامبر]] [[جایگاه]] [[اجتماعی]] خویش را بیابند و [[خداوند]] اینجا آسیب‌شناسی فردی و [[اجتماعی]] را انجام می‌دهد و به [[مردم]] اعلام می‌کند<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==[[مأموریت]] [[پیامبر]] برای [[دعوت]] [[مشرکین]] به [[توحید]] و استغفار== | == [[مأموریت]] [[پیامبر]] برای [[دعوت]] [[مشرکین]] به [[توحید]] و استغفار == | ||
*{{متن قرآن|أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ * وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى}}<ref>«که جز خداوند را نپرستید بی‌گمان من از سوی او شما را بیم‌دهنده و نویدبخشم* و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۲و۳.</ref> | *{{متن قرآن|أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ * وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى}}<ref>«که جز خداوند را نپرستید بی‌گمان من از سوی او شما را بیم‌دهنده و نویدبخشم* و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۲و۳.</ref> | ||
*{{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ}}<ref>«بگو: من تنها بشری همانند شمایم، به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان!» سوره فصلت، آیه ۶.</ref> | *{{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ}}<ref>«بگو: من تنها بشری همانند شمایم، به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان!» سوره فصلت، آیه ۶.</ref> | ||
*{{متن قرآن|قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ}}<ref>«به کافران بگو: اگر (از کفر) باز ایستند گذشته‌هایشان بخشوده می‌گردد و اگر (به آن) باز گردند، (بدانند که) سنّت پیشینیان گذشته است» سوره انفال، آیه ۳۸.</ref> دراین سه [[آیه]] [[خداوند]] [[پیامبر]] را [[مأمور]] فرموده که [[مشرکین]] را به [[توحید]] و استغفار [[دعوت]] کند<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | *{{متن قرآن|قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ}}<ref>«به کافران بگو: اگر (از کفر) باز ایستند گذشته‌هایشان بخشوده می‌گردد و اگر (به آن) باز گردند، (بدانند که) سنّت پیشینیان گذشته است» سوره انفال، آیه ۳۸.</ref> دراین سه [[آیه]] [[خداوند]] [[پیامبر]] را [[مأمور]] فرموده که [[مشرکین]] را به [[توحید]] و استغفار [[دعوت]] کند<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==[[آمرزش خداوند]] برای [[پیامبر]]== | == [[آمرزش خداوند]] برای [[پیامبر]] == | ||
*{{متن قرآن|لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا}}<ref>«تا خداوند گناه پیشین و پسین | *{{متن قرآن|لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا}}<ref>«تا خداوند گناه پیشین و پسین تو را بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۲.</ref>. در این بخش [[بخشش]] از [[گناه]] نسبت به شخص [[پیامبر]] است<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==استغفار - [[آمرزش]] خواهی - [[پیامبر]]== | == استغفار - [[آمرزش]] خواهی - [[پیامبر]] == | ||
*{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> | *{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.</ref> | ||
*{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref> | *{{متن قرآن|وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref> | ||
*{{متن قرآن|فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز | *{{متن قرآن|فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ}}<ref>«بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.</ref> | ||
*{{متن قرآن|ُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) | *{{متن قرآن|ُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref> | ||
*{{متن قرآن|ٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.</ref> | *{{متن قرآن|ٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.</ref> | ||
*{{متن قرآن|فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا}}<ref>«آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.</ref> | *{{متن قرآن|فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا}}<ref>«آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.</ref> | ||
*'''نکته''': عناوین مطرح شده در باره استغفار و به ترتیب [[آیات]] فوق: | * '''نکته''': عناوین مطرح شده در باره استغفار و به ترتیب [[آیات]] فوق: | ||
#[[پیامبر]] موظف به طلب [[بخشایش]] و استغفار. | # [[پیامبر]] موظف به طلب [[بخشایش]] و استغفار. | ||
#استغفار [[محمد]]{{صل}} برای [[زنان]] [[بیعت کننده]]. | # استغفار [[محمد]] {{صل}} برای [[زنان]] [[بیعت کننده]]. | ||
#[[منافقان]] و استغفار [[پیامبر]] | # [[منافقان]] و استغفار [[پیامبر]] | ||
#اثربخش بودن استغفار [[محمد]]{{صل}}. | # اثربخش بودن استغفار [[محمد]] {{صل}}. | ||
#استغفار و [[صبر]]. | # استغفار و [[صبر]]. | ||
#[[پیروزی]] و استغفار. | # [[پیروزی]] و استغفار. | ||
#[[توحید]] و استغفار. | # [[توحید]] و استغفار. | ||
#[[مشرکان]] و استغفار [[پیامبر]]. | # [[مشرکان]] و استغفار [[پیامبر]]. | ||
#[[تسبیح]] و استغفار<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر| | # [[تسبیح]] و استغفار<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.</ref>. | ||
==جستارهای وابسته== | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[آمرزش خواهی]] | * [[آمرزش خواهی]] | ||
* [[درجات استغفارکنندگان]] | * [[درجات استغفارکنندگان]] | ||
| خط ۹۴: | خط ۱۷۸: | ||
* [[مراتب استغفار]] | * [[مراتب استغفار]] | ||
* [[مفارقت برادران]] | * [[مفارقت برادران]] | ||
{{پایان | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']] | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']] | |||
# [[پرونده:000054.jpg|22px]] [[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[استغفار - ناصحی (مقاله)|مقاله «استغفار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۳''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
[[رده:استغفار]] | |||
[[رده:استغفار | |||
نسخهٔ کنونی تا ۸ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۵۷
این مدخل زیرشاخهٔ بحث استغفار است. استغفار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استغفار در قرآن - استغفار در معارف دعا و زیارات - استغفار در معارف و سیره نبوی - استغفار در معارف و سیره سجادی - استغفار در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
مفهوم آمرزش خواهی ۶۸ بار در قرآن آمده است: ۴۳ مورد از آن در هیئت‌های گوناگون باب استفعال، ۱۷ مورد در قالب «إغفر»، سه مورد به صیغه «یغفر»، دو مورد «تغفر» و یک بار به‌صورت «مغفرة» به کار رفته است.[۱] در دو آیه نیز فرمان استغفار با واژه «حِطَّة» آمده و نقل شده است که خداوند به بنی اسرائیل فرمان استغفار داد تا مشمول مغفرت الهی قرار گیرند. ﴿وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾[۲]، ﴿وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾[۳] واژه استغفار به معنای درخواست مغفرت[۴] از ریشه «غ ـ ف ـ ر» در لغت به معنای پوشش است،[۵] چنان که گفته می‌شود: "اصبغ ثوبك بالسواد فهوأغفر لوسخه" «لباست را رنگ سیاه کن تا در برابر چرک پوشاننده‌تر باشد».[۶] به کلاه‌خود نیز از آن جهت که سر را از آسیبها می‌پوشاند، «مِغفَر» می‌گویند[۷] و پارچه‌ای را که به‌صورت آستر، یک سوی لباس را پوشش می‌دهد، «غَفَر» می‌نامند.[۸] استغفار در اصطلاح، به معنای درخواست زبانی یا عملی [۹] آمرزش[۱۰] و پوشش گناه[۱۱] از پیشگاه خداوند، و هدف از آن درخواست مصونیّت از آثار بد گناه و عذاب الهی است.[۱۲] کیفیّت پوشاندن گناه از بحث استغفار خارج است و از جمله افعال الهی به شمار می‌رود و از آن تحت عناوین غفران، عفو، تکفیر سیّئه و تبدیل آن به حسنه بحث می‌شود. برخی، واژه استغفار در آیاتی از قرآن را به ایمان،[۱۳] اسلام [۱۴] یا گزاردن نماز[۱۵] تفسیر کرده‌اند که به مصادیق استغفار در مقام عمل اشاره دارند. در شریعت اسلامی، استغفار به‌صورت بهترین عبادت و دعا مطرح، و فراوانی انجام دادن آن توصیه شده و شاخص‌ترین تعبیر از آن، با جمله «استغفر الله» است.[۱۶] [۱۷]
تفاوت استغفار و توبه
فرمان توبه پس از امر به استغفار در آیات ﴿وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ﴾[۱۸]، ﴿وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ﴾[۱۹]، ﴿وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ﴾[۲۰] به دو دلیل، نشان دهنده مغایرت مفهوم استغفار و توبه است:
- عطف توبه بر استغفار با کلمه «ثمّ» که فاصله و ترتیب را می‌رساند.
- اصل در کلام هر گوینده‌ای تأسیس و اراده معنای جدید است.
درباره مغایرت استغفار با توبه، وجوهی گفته شده که می‌توان آنها را در دو وجه خلاصه کرد:
- استغفار، آمرزش خواهی از گناهان برای پیراستن روح از آلودگی‌ها و نابودی باورها و اعمالی، مانند شرک و معصیت است و توبه، اقدام برای آراستن روح به صفات پسندیده، مانند توحید و ایمان و امتثال فرمانهای الهی است، در نتیجه استغفار، طلب آمرزش؛ ولی توبه بازگشت به خدا در مقام عمل است.[۲۱].
- منظور از استغفار، درخواست آمرزش از گناهان پیشین، و مقصود از توبه، پشیمانی و بازگشت به خدا درباره گناهانی است که امکان دارد در آینده واقع شود.[۲۲]
با توجّه به تفاوت معنای توبه و استغفار، توبه به‌صورت مکمّل استغفار در جهت رسیدن به هدف آن، یعنی آمرزش مطرح است.[۲۳] عده‌ای در تفاوت میان استغفار و توبه به تفاوت متعلّق آن دو اشاره کرده و استغفار را به گناهان کوچک، و توبه را به گناهان بزرگ مربوط دانسته‌اند.[۲۴] در یک آیه، استغفار پس از توبه آمده و برآن عطف شده است: ﴿أَفَلَا يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ﴾[۲۵]؛ امّا چون عطف در این آیه با «واو» که برای جمع است صورت پذیرفته، با مغایرت استغفار و توبه منافاتی ندارد. برخی امر به توبه پس از استغفار را در آیات سوره هود، تأکید همان امر اوّل و «ثمّ» را به معنای واو دانسته‌اند.[۲۶] برخی نیز معتقدند چنانچه در موردی استغفار به تنهایی به کار رفته باشد، معنای توبه را نیز دربردارد.[۲۷].[۲۸]
اهمیت استغفار
اهمّیت استغفار از جهات گوناگونی قابل تبیین است:
- پیامبر اکرم(ص) و دیگر پیامبران به استغفار سفارش کرده و عموم مردم بدان فرمان داده شده‌اند، چنان که ۸ آیه، به آمرزش خواهی ترغیب عمومی کرده و نزدیک به ۳۰ آیه، از استغفار پیامبرانسخن به میان آورده و ۵ آیه نیز شخص رسول اکرم(ص) را به آن مأمور کرده است [۲۹]
- فرشتگان برای مؤمنان ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾[۳۰] و اهل زمین استغفار می‌کنند.﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[۳۱]
- درخواست آمرزش گناه، صفت پرهیزکاران معرّفی شده است: ﴿قُلْ أَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾[۳۲]، ﴿الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾[۳۳].[۳۴].[۳۵]
آثار استغفار
استغفار آثار مهم معنوی و مادّی را در پی دارد؛ مانند:
پیشگیری از عذاب الهی
براساس آیه ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ﴾[۳۶] تا زمانی که مردم اهل استغفار باشند، خداوند آنان را عذاب نخواهد کرد. ابتدای آیه یاد شده، به عامل دیگر پیشگیری از عذاب، یعنی وجود رسول خدا(ص) در میان مردم اشاره دارد. مفسّران درباره این آیه، شأن نزولهای خاص و احتمالات گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ ولی آیه، این قانون کلّی را دربردارد که وجود رسول خدا(ص) در میان مردم و استغفار مردم، هر دو عامل امنیّت آنان در برابر بلاهای سخت و سنگین و مجازات‌های دردناک طبیعی و غیر طبیعی، همانند سیل، زلزله و جنگ‌های ویرانگر است.[۳۷] حضرت امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: در روی زمین، دو ابزار امنیّت از عذاب الهی وجود داشت: یکی از آن دو وجود پیامبر اسلام(ص) بود که با رحلت آن حضرت برداشته شد؛ ولی دیگری که استغفار است، همواره برای همگان وجود دارد، پس بدان تمسّک جویید. آنگاه آیه پیشین را تلاوت کردند.[۳۸].[۳۹]
آمرزش گناهان
در آیه ﴿فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا﴾[۴۰] در پی فرمان حضرت نوح(ع) به استغفار، صفت بسیار بخشنده بودن خداوند مطرح شده است. وصف غفّار، همانند اوصاف غفور، رحیم﴿وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾[۴۱] و ودود ﴿وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ﴾[۴۲] ... به وعده مهم و بشارت بزرگ الهی به آمرزش گناهان و نزول رحمت بر بندگان اشاره دارد.[۴۳] در روایتی استغفار از گناه، عامل زدوده شدن زنگارهای گناه از روح انسان و بخشیدن جلای معنوی به روح، دانسته شده است.[۴۴][۴۵]
افزایش روزی
آیات ﴿يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا﴾[۴۶] ﴿وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا﴾[۴۷] به نجات از خشکسالی با آمدن بارانهای فراوان، رفع فقر و تنگدستی و زیاد شدن درآمد و روزی اشاره دارد.[۴۸]
ازدیاد فرزندان
بر اساس آیه ﴿وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا﴾[۴۹] رفع مشکل بی‌فرزندی، یا ازدیاد فرزندان از آثار استغفار شمرده شده است.[۵۰]
رفاه و عمر طولانی
استغفار واقعی عامل دستیابی انسان به زندگی خوب و زیبای توأم با ثروت، رفاه، امنیّت و عزّت است [۵۱]، چنان‌که در آیه ﴿وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ﴾[۵۲] از این دنیای خوب مادّی به متاع نیکو یاد شده است. برخی نیز متاع حسن را عمر دراز، قناعت، رها کردن مردم و روی‌آوری به خداوند در نتیجه آمرزش‌خواهی دانسته‌اند.[۵۳] در نقلی، حسن بصری اشخاصی را که از خشکسالی، فقر و تنگدستی و نداشتن فرزند رنج می‌بردند و برای رفع آن در پی راه حلّی بودند، به استغفار سفارش و به آیات ﴿فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا﴾[۵۴]، ﴿ِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا﴾[۵۵]، ﴿وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا﴾[۵۶] استناد کرده است.[۵۷][۵۸]
ضرورت استغفار
فرمان و تشویق به استغفار در بسیاری از آیات [۵۹] و توبیخ ترک آن در برخی دیگر، چون ﴿أَفَلَا يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ﴾[۶۰]، ضرورت استغفار همگان را روشن می‌سازد؛ زیرا از یک سو انسان‌های عادی بر اثر غفلت، نادانی و سرکشی غرایز حیوانی و هوای نفس، همواره در معرض گناه هستند، ازاین‌رو نیاز به استغفار و ضرورت آن، جهت پالایش و تصفیه روحشان امری بدیهی می‌نماید، و از سوی دیگر، هیچ‌کس نمی‌تواند حقوق الهی را آن‌گونه که شایسته مقام ربوبی است، به جای آورد، بلکه به اندازه معرفت و شناخت خویش به این مهم می‌پردازد، بر این اساس، حتّی پارسایان حقیقی نیز از کارها و عبادتهای خود شرم داشته، خویش را در پیشگاه خداوند متّهم، بلکه مقصر می‌دانند و ضرورت استغفار را درک می‌کنند.[۶۱][۶۲]
برترین زمان استغفار
استغفار به زمان و مکان خاص و وضعیّت ویژه‌ای محدود نیست؛ ولی در حالات و موقعیّت‌های مختلف زمانی و مکانی، نقش ویژه خود را دارد و بیشتر مقرون به پذیرش از ناحیه خداوند است، چنان که شب، بستر مناسبی برای نزول فیض الهی: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾[۶۳]، و برای عروج عبد: ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا﴾[۶۴] است. قرآن کریم در آیات ۱۷ ﴿الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ﴾[۶۵] و ﴿وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ﴾[۶۶] با صراحت، سَحَر را برای استغفار برمی‌گزیند و در آیه ﴿قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي﴾[۶۷] طبق نظر قریب به اتّفاق مفسّران، برتری استغفار در سحر در مقایسه با زمان‌های دیگر را گوشزد می‌کند.
در آیه اخیر، آنگاه که فرزندان خطاکار یعقوب(ع) از وی خواستند تا برای گناهانی که در حقّ پدر و برادر خود مرتکب شده‌اند برای آنان از خداوند آمرزش بطلبد، یعقوب(ع) گفت: در آینده برایتان از خدا آمرزش می‌طلبم. بیشتر روایات ناظر به آیه یاد شده تصریح می‌کنند که منظور او از آینده، سَحَر بوده است.[۶۸] برخی دیگر از مفسّران نیز زمان‌های دیگری، چون شب جمعه،[۶۹] شبهای سیزدهم تا پانزدهم رجب،[۷۰] و وقت نماز شب[۷۱] را مناسب برای این آمرزش‌طلبی دانسته‌اند. برخی از رازهای اهمیّت استغفار در سحرگاه را می‌توان چنین تبیین کرد.
- سحرگاه خوش‌ترین اوقات خواب به شمار می‌آید و کسی که در این زمان از لذّت خواب، چشم بپوشد و به عبادت خدا بپردازد، اطاعت و بندگی او کامل‌تر خواهد بود.[۷۲]
- سحرگاه، یعنی بخشی از شب که در آن آرامش خاصّی حکم فرماست، زمینه مناسبی برای دعا بوده، استغفار و عبادت در آن تأثیر بسزایی دارد: ﴿إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا﴾[۷۳] استغفار کنندگان در سحرگاهان ﴿الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ﴾[۷۴] را این گروه‌ها دانسته‌اند:
- برگزار کنندگان نماز صبح به‌صورت جماعت.[۷۵]
- کسانی که در سحرگاه ۷۰ بار استغفار می‌کنند.[۷۶]
- افرادی که هنگام طلوع فجر صادق، بیدار و شاهد آن‌اند.[۷۷]
- کسانی که تا وقت سحر مشغول نماز بوده، آنگاه به استغفار و دعا می‌پردازند.[۷۸]
- آنان که در قنوت رکعت اخیر نماز شب (وتر)، ۷۰ بار از خدا درخواست بخشش دارند.[۷۹] در آیه‌ای نیز خداوند پس از آنکه به حجگزاران فرمان می‌دهد به سوی سرزمین مِنا کوچ کنند، به آنان دستور استغفار می‌دهد: ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ﴾[۸۰][۸۱]
اجابت استغفار
پذیرش استغفار از سوی خداوند حتمی است، زیرا:
- برخی آیات به پذیرش استغفار از سوی خداوند تصریح دارد: ﴿وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾[۸۲]، ﴿وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ﴾[۸۳]، ﴿فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ﴾[۸۴]؛ نیز خداوند در آیه ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾[۸۵] وعده استجابت دعا داده و استغفار، به‌صورت یکی از بهترین دعاها [۸۶] مشمول این وعده الهی است و وعده پذیرش استغفار می‌تواند سبب تشویق به آن باشد.
- با توجّه به اینکه آیات فراوانی از قرآن کریم به استغفارامر می‌کند،[۸۷] عدم پذیرش آن از سوی خداوند، بعید به نظر می‌آید.
- بسیاری از اوصاف الهی چون غفور، غفّار، عفوّ و... خود بشارت به بخشش الهی است که در استغفار، مطلوب است.[۸۸]
وساطت در استغفار
واسطه‌جویی و واسطه‌پذیری برای استغفار، در قرآن کریم تأیید و تثبیت شده است، چنان که به وسیله‌جویی برای تقرّب به خدا به‌صورت مطلق امر شده است: ﴿وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾[۸۹] برخی آیات، واسطه‌جویی دیگران از رسول خدا و وساطت حضرت را برای آنها در استغفار، مطرح کرده می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ﴾[۹۰] و در برخی دیگر، خداوند به رسول خویش فرمان می‌دهد تا برای خود و مردم مؤمن استغفار کند: ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ﴾[۹۱] در آیاتی نیز استغفار برای پدر و مادر ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾[۹۲]، ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا﴾[۹۳] و دیگر خویشاوندان ﴿قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِأَخِي وَأَدْخِلْنَا فِي رَحْمَتِكَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾[۹۴] و مؤمنان ﴿وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذَلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِي وَخَافَ وَعِيدِ﴾[۹۵]، ﴿وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[۹۶] عملی پسندیده دانسته شده است. مفهوم برخی از آیات نیز، مانند ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾[۹۷] که در آن رسول خدا(ص) و مؤمنان از استغفار برای مشرکان منع شده‌اند بر جواز استغفار برای مؤمنان دلالت دارد.[۹۸]
افزون بر آیات یاد شده، آیات ﴿قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ﴾[۹۹]، ﴿قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[۱۰۰]. نیز به خوبی بر جواز وسیله‌جویی در استغفار دلالت دارد؛ زیرا هنگامی که فرزندان یعقوب پیامبر، از وی وساطت آمرزش از خدا را برای خود خواستند، حضرت به آنان وعده داد که در آینده برایشان از خداوند آمرزش بطلبد. به نظر برخی مفسّران، استفاده قرآن از عنوان «رسول» در آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾[۱۰۱] به این معنا اشاره دارد که واسطه باید دارای مقام معنوی و منزلت قابل توجّهی نزد خدا باشد. کسی که مقام رسالت ویژه اوست و بدان، مورد تکریم واقع شده، این شایستگی را دارد که واسطه در حاجت‌طلبی از خدا باشد و خداوند هرگز شفاعت او را رد نکند.[۱۰۲] البتّه پذیرش نقش واسطه در آمرزش خواهی با لزوم وجود قابلیّت در توسّل جویان و مغفرت طلبان، جهت تأثیر استغفار برای آنان منافاتی ندارد.[۱۰۳] واسطه‌جویی در آمرزش‌خواهی با توحید منافاتی ندارد و به رغم نظر ابن تیمیّه و پیروان وهّابی او، بدعت و شرک نبوده،[۱۰۴] بلکه امری مطلوب و راهی مؤثّر برای پذیرش استغفار و جذب لطف الهی است.[۱۰۵] شأن نزول[۱۰۶] و روایات[۱۰۷] ذیل آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾[۱۰۸] و اعتراض نکردن یعقوب(ع) به فرزندان خویش که از وی درخواست وساطت در استغفار کرده‌اند ﴿قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ﴾[۱۰۹]، ﴿قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[۱۱۰]. مؤید این مطلب است.[۱۱۱]ضمن اینکه در نگاه قرآن، آمرزش فقط از آنِ خداوند بوده ﴿إِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ فَأَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلَا تَحْزَنُوا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا مَا أَصَابَكُمْ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾[۱۱۲]، رسول و دیگران فقط واسطه درخواست آمرزش هستند.[۱۱۳][۱۱۴]
ممنوعیت استغفار برای مشرکان
آیه ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾[۱۱۵] پیامبر(ص) و مؤمنان را از استغفار برای مشرکان باز می‌دارد. منع یاد شده، به سبب عدم تأثیر استغفار برای مشرکان: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ﴾[۱۱۶] و بیهوده بودن آمرزش‌خواهی در حق آنان است.[۱۱۷] از سویی استغفار، نوعی اظهار محبّت به مشرکان و پیوند با ایشان است که در بسیاری از موارد از آن نهی شده است.[۱۱۸] برخی منع استغفار برای مشرکان را به این سبب دانسته‌اند که در بین متمایل شدگان به ایمان و اسلام، نوعی مفسده پدید می‌آید؛ زیرا در صورت پذیرش استغفار برای مشرکان، این گمان پدید می‌آید که مؤمنان در این جهت هیچ‌گونه برتری بر مشرکان ندارند.[۱۱۹] قرآن کریم پس از طرح ممنوعیّت استغفار برای مشرکان در آیه ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾[۱۲۰]، به سرّ استغفار ابراهیم(ع) برای آزر اشاره می‌کند که این آمرزش‌خواهی، زمانی بوده که ابراهیم(ع) همچنان به ایمان آوردن وی امیدوار بوده است، به‌همین سبب برای هدایت آزر به راه راست، به وی وعده آمرزش خواهی داد و به این وعده وفا کرد؛ امّا زمانی که دشمنی او با خدا آشکار شد، از وی تبرّی جست: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾[۱۲۱] مضمون روایتی در این زمینه این است که ابراهیم(ع) ایمان آوردن آزر را شرط استغفار برای او قرار داد و پس از آنکه دشمنی آزر با خدا برای حضرت روشن شد، از وی بیزاری جست.[۱۲۲] در شأن نزول آیه ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾[۱۲۳] آمده است که گروهی از مسلمانان، از رسول خدا(ص) پرسیدند: آیا برای نیاکان ما که در زمان جاهلیّت مرده‌اند، از خدا بخشش نمی‌طلبی؟ خداوند با نزول آیه یاد شده به آنها پاسخ داد که پیامبر و مؤمنان، حقّ استغفار برای مشرکان را ندارند.[۱۲۴] در شأن نزول دیگری در منابع شیعه و اهل سنّت آمده است که علی(ع) آمرزش طلبی مسلمانی را برای پدر و مادر مشرک خویش شنید و به او اعتراض کرد. وی گفت: پس چگونه ابراهیم برای والدین مشرک خویش از خدا آمرزش خواست؟ علی(ع) پرسش او را به رسول خدا(ص) رسانید، آنگاه آیات ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾[۱۲۵] و ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾[۱۲۶] نازل شد.[۱۲۷] در شأن نزول دیگری مقصود، استغفار رسول خدا(ص) برای ابوطالب[۱۲۸] یا آمنه[۱۲۹] دانسته شده، درحالی‌که این شأن نزول به ادلّه‌متعدّد از سوی محقّقان ردّ شده است؛ از جمله:
- ضعف خبر یاد شده به دلیل نقل آن از سوی سعید بن مسیب که برخی از منابع رجالی از او مذمّت، و برخی نیز از اظهار نظر درباره وی خودداری کرده‌اند،[۱۳۰] افزون بر این، بعضی از منابع دیگر، روایت سعید بن مسیب را به سبب دشمنی او با اهل بیت(ع) فاقد اعتبار می‌دانند. [۱۳۱]
- مشهور، بلکه مسلّم است که سوره توبه در سال نهم هجری نازل شده، درحالی‌که وفات ابوطالب(ع) در سال دهم بعثت بوده است،[۱۳۲] بنابراین، شأن نزول یاد شده در متن خود از جهت تاریخی دارای تضاد است، تا جایی که برخی از تفاسیر در حلّ آن، توجیهات نامقبولی چون دو بار نازل شدن این آیه[۱۳۳] یا امکان استغفار پیامبر(ص) برای ابوطالب از زمان وفات او تاهنگام نزول آیه را مطرح کرده‌اند؛[۱۳۴] ولی به این نکته که چگونه پیامبر(ص) سالها به عموی مشرک خود اظهار دوستی و ابراز محبّت داشته، اشاره نکرده‌اند، درحالی‌که خداوند، آشکارا و مکرّر او را از محبت به مشرکان بازداشته بود.[۱۳۵]
- در بخشی از همین شأن نزول، ابوطالب اظهار داشت که من بر دین عبدالمطّلب هستم و موحّد بودن عبدالمطّلب از نظر شیعه و بسیاری از اهل سنّت، مسلّم است.[۱۳۶] از عباس بن عبدالمطلب نیز نقل می‌شود که ابوطالب پیش از وفات، به توحید و رسالت اقرار کرد[۱۳۷] و اشعار به جای مانده از وی، مؤیّد این مطلب است. [۱۳۸] برخی نیز معتقدند ابوطالبایمان خود را کتمان می‌کرد تا بدین‌وسیله بتواند از رسول‌اکرم(ص) بهتر حمایت کند.[۱۳۹] در روایات اهل بیت(ع) نیز ابوطالب به اصحاب کهف[۱۴۰] و مؤمن آل فرعون[۱۴۱] تشبیه شده است. امام‌رضا(ع) به ابان فرمود: اگر به ایمان ابوطالب اقرار نداری، سرانجام تو آتش است.[۱۴۲][۱۴۳]
بی‌تاثیر بودن استغفار برای منافقان
بی‌تأثیر بودن آمرزش‌خواهی برای منافقان در دو آیه از قرآن کریم آمده است: ﴿سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ﴾[۱۴۴] شبیه به همین مضمون، در جای دیگر می‌فرماید: چه برایشان آمرزش بخواهی یا نخواهی] یکسان است؛ حتّی [اگر برایشان ۷۰ بار آمرزش بخواهی، خدا آنها را نمی‌آمرزد: ﴿اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ﴾[۱۴۵] کلمه ﴿سَبْعِينَ﴾ به معنای ۷۰ در این آیه، مبالغه و فراوانی در بیان حکم یاد شده را می‌رساند.[۱۴۶] در ادامه آیه، علّت بی‌تأثیر بودن استغفار برای آنان را کفر ایشان به خدا و رسول، و نبودن زمینه هدایت در گروه فاسقان می‌شمرد: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾[۱۴۷] با توجّه به اینکه منافقان بر اعتقاد باطل و رفتار زشت خویش اصرار داشتند و اصرار بر رفتار زشت نیز مانع پذیرش استغفار است: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾[۱۴۸] چگونه ممکن است استغفار برای آنان مؤثّرباشد؟ بسیاری از تفاسیر اهل سنّت، ضمن نقل روایاتی، استغفار رسول خدا(ص) برای منافقان را سبب نزول آیه ﴿اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾[۱۴۹] دانسته‌اند.[۱۵۰] این نظر به دو جهت مخدوش است:
- آیات سوره توبه در اواخر عمر نبیّ‌اکرم(ص) نازل شده، درحالی‌که همه سوره‌های مکّی و بیشتر سوره‌ها و آیات مدنی، پیش از آن فرود آمده است و تدبّر در آن نشان می‌دهد که هرگز امیدی در نجات کافران و منافقان نبوده و نمی‌توان تصوّر کرد که وضع آنان بر رسول خدا پنهان بوده یا از بی‌تأثیر بودن استغفار برای آنان خبر نداشته است تا بخواهد با اصرار در استغفار برای آنان زمینه آمرزششان را فراهم سازد.
- با توجّه به اصرار منافقان بر اعتقاد باطل خویش، آمرزش‌خواهی برای ایشان باعث ترغیب آنان به ادامه روش و اعتقاد باطل آنان می‌شد و این کار چگونه از رسول اکرم(ص) ممکن است؟[۱۵۱][۱۵۲]
استغفار کنندگان
بیشترین آیات در این زمینه به استغفار انسان‌های عادی مربوط است: ﴿رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا﴾[۱۵۳] و مقصود از آن، آمرزش‌خواهی برای گناهان است و در یک جا به استغفار ﴿رِبِّيُّونَ﴾ اشاره کرده است ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾[۱۵۴]، ﴿وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾[۱۵۵]. مقصود از ﴿رِبِّيُّونَ﴾ کسانی هستند که به پروردگار عالم اختصاص پیداکرده و به جز خداوند به چیز دیگری اشتغال ندارند.[۱۵۶] در پاره‌ای آیات نیز از استغفار پیامبران و فرشتگان سخن به میان آمده است[۱۵۷]:
پیامبران(ع)
استغفار انبیا(ع) برای خویش که حدود ۳۰ آیه از قرآن به آن اشاره دارد، به دلیل عصمت آنان از هر گناه، به معنای آمرزش‌خواهی از گناه یعنی مخالفت با اوامر و نواهی مولوی نیست.[۱۵۸] به نظر شیعه و بسیاری از فقیهان از اصحاب مالک، ابوحنیفه و شافعی، پیامبران الهی از همه گناهان حتّی صغایر معصوم‌اند؛ زیرا همه مردم مأمورند از گفتار و رفتار آنان پیروی کنند و این فرمان با ارتکاب گناه ـ هرچند صغیره ـ از سوی آنان سازگاری ندارد؛[۱۵۹] نیز قرآن، پیامبران را با وصف «مخلَصین» ستوده است ﴿إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ﴾[۱۶۰]؛ ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾[۱۶۱] و طبق آیات ﴿قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾[۱۶۲]، ﴿إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾[۱۶۳]، شیطان برای اغوای بندگان مخلَص خدا راهی ندارد، بر این‌اساس، آمرزش خواهی انبیا(ع) از جنبه‌های گوناگون قابل تبیین است:
- استغفار انبیا(ع) نوعی تعلیم به امّت‌هاست تا بتوانند به وسیله آمرزش خواهی، ضمن جبران گناهان خویش، رحمت الهی را شامل حال خود کنند.[۱۶۴]
- منظور، آمرزش‌خواهی از ترک اَوْلی،[۱۶۵] یعنی انجام دادن کار خوب با ترک کار بهتر است.
- مقصود از استغفار انبیا(ع)، استغفار آنان از گناهان امّت خویش است.[۱۶۶] این مطلب در خصوص رسول خاتم(ص) نیز نقل شده است.[۱۶۷]
- استغفار پیامبران(ع) برای دفع و پیشگیری است و استغفار دیگران جنبه رفع دارد و از گناهانی که انجام داده‌اند، آمرزش می‌طلبند.[۱۶۸]
- چون دعوت انبیا(ع) و از جمله پیامبر خاتم(ص) آثار گوناگونی داشت که برای مردم در ظاهر، دردناک و شوم بود و آن را گناه می‌پنداشتند، پیامبران از خدا می‌خواستند که این آثار از دید مردم پوشیده بماند تا آنان را مجرم ندانند، آن‌گونه که مردم مکّه، رسول خدا را جنگ‌طلب و بی‌اعتنا به سنّتهای راستین می‌پنداشتند؛ امّا پس از صلح حدیبیّه و فتح مکّه واقعیّت بر آنها آشکار شد، چنان‌که درباره موسی ابن‌عمران در قرآن آمده است: آنان را بر من] دعوی] گناهی است: ﴿لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ﴾[۱۶۹]، در صورتی که کشتن مرد قبطی گناه نبود، بلکه یاری شخص ستم‌دیده بود؛ ولی‌در نظر مردم گناه به شمار می‌رفت و درخواست آمرزش حضرت موسی به این معنا بود که این امر بر مردم پوشیده بماند تا وی را مجرم ندانند.[۱۷۰] در آیه ﴿قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾[۱۷۱] نیز آمده است. گذشته از وجوه یاد شده، برخی استغفار پیامبران را با توجّه به مقام رفیع آنان، این گونه تبیین کرده‌اند: #پیامبران همچون دیگر انسان‌ها، برای زندگی طبیعی خویش ناچار بودند بخشی از اوقات خود را برای رفع نیازهای مادّی مانند خوردن و آشامیدن و... به کار گیرند و چون به همین مقدار، از سیر در ملکوت اعلای ربوبی باز می‌ماندند، از خدای خویش طلب آمرزش می‌کردند.[۱۷۲]
- انبیا در استغفار خود از خدا می‌خواهند که به غیر او، مانند فرشته، وحی یا مقامات معنوی خویش توجّه نکنند؛ زیرا توجّه به این امور در محضر خداوند، نوعی حجاب از مشاهده او شمرده می‌شود.[۱۷۳]
- چون انبیا هرلحظه در حال عروج به مقامات بالاتر هستند، در هر مرتبه، از مرتبه پیش استغفار می‌کنند.[۱۷۴] وجوه یاد شده، درباره آمرزش‌طلبی دیگر پیشوایان معصوم نیز جاری است؛ زیرا آنان نیز بسیار استغفار می‌کردند؛ مانند استغفارهای حضرت امیر(ع) در دعای کمیل و امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی.[۱۷۵] آمرزش‌طلبی پیامبران در نظر برخی از اهل سنّت که حتّی ارتکاب گناهان کبیره را از ایشان محتمل می‌دانند، به معنای درخواست تبدیل گناهان بزرگ به گناهان کوچک یا درخواست مصونیت از اصرار بر صغایر است.[۱۷۶] گروهی دیگر از آنان با نفی احتمال ارتکاب گناه بزرگ، استغفار آنان را آمرزش خواهی از گناهان کوچکی که پیش یا پس از بعثت از آنان سرزده است، می‌دانند[۱۷۷] تا بدین وسیله، ضمن جبران خطاها از ثواب کارهایشان کاسته نشود.[۱۷۸] برخی نیز استغفار آنان را، آمرزش‌خواهی از سهوی می‌دانند که ممکن است از آنان سر بزند.[۱۷۹][۱۸۰]
فرشتگان
در آیه ﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[۱۸۱] فرشتگان مستغفران برای اهل زمین دانسته شده‌اند: ﴿وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ﴾ و در آیه ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾[۱۸۲] از آنان با وصف استغفار کنندگان برای مؤمنان یاد شده است: ﴿وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا﴾، با این تفاوت که در آیه نخست، استغفار همه فرشتگان برای همه اهل زمین، و در آیه دوم استغفار فرشتگان حامل عرش الهی و گِرداگرد آن برای مؤمنان مطرح است، گرچه در هر دو آیه از استغفار فرشتگان برای دیگران سخن به میان آمده و هرگز در جایی از قرآن سخنی از استغفار آنان برای خویش گفته نشده است. برخی دلیل آن را پاک بودن فرشتگان از هرگونه گناه می‌دانند و[۱۸۳] برخی دیگر آن را برای رعایت ادب دانسته که دعا کننده خود را فراموش و از دیگری یاد می‌کند؛[۱۸۴] امّا این وجه با فرمان خداوند به رسول خویش سازگار نیست که در آن، استغفار برای خویش را بر استغفار برای دیگران مقدمّ کرده است: ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ﴾[۱۸۵]، مگر آنکه گفته شود منظور، استغفار فرشتگان برای دیگران پس از استغفار برای خویش است[۱۸۶] که این توجیه نیز مستلزم تقدیر و حذف و خلاف اصل و ظاهر است. البتّه استغفار نکردن فرشتگان برای خویش بر خلاف تصوّر برخی مفسّران،[۱۸۷] برتری آنان بر انبیا را ثابت نمی‌کند.
درباره اینکه در یک آیه از استغفار فرشتگان برای اهل زمین ﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[۱۸۸] و در آیه دیگر از استغفار آنان فقط برای مؤمنان ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾[۱۸۹]سخن به میان آمده، وجوهی گفته شده است:
- گرچه آنان برای همه اهل زمین استغفار می‌کنند، استغفارشان برای مؤمنان آمرزش‌خواهی از گناه است؛ ولی برای مشرکان، با توجّه به نهی قرآن کریم از آن، درخواست سبب آمرزش، یعنی هدایت و ایمان برای آنان است.[۱۹۰] بعضی نیز احتمال داده‌اند که مقصود از استغفار فرشتگان برای اهل زمین، طلب ایمان برای آنان یا عدم نزول عذاب دنیایی بر آنان باشد.[۱۹۱]
- تعبیر ﴿لِمَنْ فِي الْأَرْضِ﴾ در عموم صراحت ندارد، بنابراین، هم می‌تواند همه اهل زمین و هم بعضی از آنها مقصود باشد. [۱۹۲]
- ممکن است گفته شود عموم آیه ﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[۱۹۳] به وسیله آیه ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾[۱۹۴] تبیین شده و در نتیجه، فرشتگان فقط برای مؤمنان بخشودگی می‌طلبند.[۱۹۵]
- فرشتگان، جز مؤمنان هیچ‌کس را نمی‌بینند؛ زیرا بر اساس آیه ﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾[۱۹۶] مؤمن نورانی است و دیده می‌شود،[۱۹۷] پس استغفار آنان برای اهل زمین، فقط استغفار برای مؤمنان است.[۱۹۸]
استغفار در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
مراد از آن مواردی از آیات است که پیامبر برای خود و مؤمنین طلب غفران الهی می‌کند و یا خداوند از پیامبر دستور به استغفار و طلب بخشش می‌دهد. اهمیت این بحث به این جهت است که ای بسا مفهوم آن پذیرش ارتکاب گناه برای ایشان و اخلال در شخصیت و تنافی با عصمت و عدم اطمینان به دریافت‌های وحی است، به این جهت بسیاری از مفسرین این دسته از آیات را به گونه‌ای شرح داده تا مُخل به این عقیده کلامی نباشد که آنچه او عرضه کرده، عین حق و حقیقت است. بنابراین، در آیاتی که پیامبر در مقام رسالت به مناسبت‌های مختلف فرمان به طلب دعا و استغاثه می‌دهد، یا طلب آمرزش کرده، باید فهم و تفسیر شود[۱۹۹].
معنا و مفهوم استغفار در‌شان پیامبر
- ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ﴾[۲۰۰]فرمان به استغفار برای خود و مؤمنین
- ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾[۲۰۱] استغفار برای کارهای خود همراه با تسبیح.
- در مرحله نخست فهم استغفار وابسته به این حقیقت است که نگرش پیامبر را در موقعیتی قرار داد که به رفتار و اعمال خود در برابر محبوب و حضرت حق چگونه می‌ببیند. اینکه در چشم دوست مخصوصا وقتی که در دوستی به حد شیفتگی رسیده باشد جز حسن و کمال نمی‌بیند، تا آنجا که تمامی َهم خود را صرف در خدمت به دوست نموده، و کوچک‌ترین غفلت از محبوب را گناه می‌شمارد، چون به نظر او ارزش خدماتش به دوست به مقدار توجه و مجذوبیتی است که نسبت به او دارد و چنین معتقد است که یک لحظه غفلت از دوست و قطع توجه به او، مساوی است با ابطال طهارت قلب، حتی چنین کسی اشتغال به ضروریات زندگی از قبیل، خوردن و آشامیدن و امثال آن را گناه می‌داند، زیرا فکر می‌کند که گر چه این کارها ضروری است و آدمی ناگزیر از اشتغال به آن است، لکن یک یک آنها از جهت اینکه کاری است اختیاری و مشغول شدن به آن، اشتغال اختیاری به غیر محبوب و اعراض اختیاری از اوست، از این جهت گناه و مایه انفعال و شرمندگی است، لذا می‌بینیم کسانی که از فرط عشق و یا از بزرگی مصیبتی که به آنها روی آورده، باین حد از خود بی‌خبر می‌شوند از اشتغال به خوردن و نوشیدن و امثال آن استنکاف می‌ورزند. کلام معروفی را هم که نسبت به رسول خدا (ص) می‌دهند که فرمود: «لَیغانُ عَلی قَلْبی وَ إنی لاَسْتَغْفِرُ اللهَ فی کل یوْم سَبْعینَ مَرة»[۲۰۲] گاه دلم را کدورتی می‌پوشاند و من به راستی هر روز هفتاد بار از خداوند درخواست آمرزش می‌کنم.». ، باید به امثال این معانی حمل کرد و هم چنین آیه شریفه: ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾[۲۰۳] که فرمان به استغفار می‌کند[۲۰۴] در مرحله بعد ممکن است که گفته شود استغفار او در گناهانی نیست که اخلالی به عصمت در تلقی وحی می‌رساند و شخصیت او را آسیب می‌رساند.
- ﴿فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا﴾[۲۰۵]
- ﴿وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۰۶]
- بخشایش و طلب آمرزش: ﴿َ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ﴾[۲۰۷]
- ﴿فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۰۸]
- ﴿إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا﴾[۲۰۹]،﴿لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ﴾[۲۱۰]
- نکته:
- جمله: ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ﴾[۲۱۱] به آن جناب دستور استغفار می‌دهد، البته استغفار از عملی که نسبت به ساحت قدس آن جناب گناه باشد، هر چند که گناه به معنای معروف یعنی مخالفت امر مولوی نباشد.
- مبانی مشروعیت سخن گفتن و درخواست و استغفار محمد امر خداوند است، که در آیاتی آمده، و پیامبر مأمور به طلب بخشایش گردیده است در حالات مختلف برای خویش و مردم و این حالات مانند: صبر، بیعت، پیروزی و باز به هنگام پیروزی باید استغفار وجود داشته باشد، تا غرور پیروزی خود فراموشی نیاورد که آفتِ هر پیروزی است. و از سویی همراه با تسبیح - حرکت در جهت حقیقت مطلق - هم باید استغفار وجود داشته باشد[۲۱۲].
پیامبر موظف به طلب بخشایش و استغفار
- ﴿وَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾[۲۱۳]
- ﴿وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾[۲۱۴]
- ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾[۲۱۵]
- ﴿فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا﴾[۲۱۶]
- ﴿يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[۲۱۷]
- نکته: در این آیات پیامبر موظف و مأمور به استغفار گردیده است و حتی در آیه آخر این مسئله مطرح می‌شود که استغفار پیامبر و مؤمنین تنها در دنیا نیست، بلکه در روز قیامت هم ادامه دارد[۲۱۸].
استغفار محمد (ص) برای زنان بیعت کننده
- ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۱۹]
- ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ﴾[۲۲۰]
- نکته: مسئله قابل توجه در این آیات که یک آیه اختصاص به استغفار برای زنان دارد، با توجه به بیعت و مشارکت آنان در سرنوشت اجتماعی خویش که اختصاص یک آیه برای استغفار پیامبر به زنان اهمیت آنان را می‌رساند که در جامعه جاهلی آنزمان هویت و حقوق آنها تضیع شده بود و در آیه ۱۹ سوره محمد (۴۷) هم زن و مرد مشترک ذکر شده‌اند و به پیامبر دستور داده شده که هم برای خودش استغفار کند و هم برای مردان و زنان مؤمن[۲۲۱].
بی‌اثر بودن استغفار پیامبر برای منافقان
- ﴿اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَلِكَ﴾[۲۲۲]
- ﴿سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾[۲۲۳]
- نکته: منافقین چون خواهان باز گشت نیستند، و در حقیقت توبه نمی‌کنند؛ بلکه به دنبال تظاهر به همراهی و نفوذ و کسب مشروعیت با درخواست استغفار از پیامبرند. خداوند در این آیات بی‌اثر بودن استغفار پیامبر را برای آنان مطرح می‌کند که آنها نتوانند از استغفار پیامبر برای خود موقعیتی بجویند و راه نفوذ و انحراف جامعه اسلامی را پیدا کنند و در حقیقت از استغفار پیامبر استفاده ابزاری نکنند[۲۲۴].
استغفارپیامبر برای منافقین درصورت توبه آنان
- ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ﴾[۲۲۵]
- ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾[۲۲۶]
- نکته: در این آیات دعوت از منافقین برای اینکه پیامبر در صورت بازگشت و توبه آنان برای آنها استغفار کند مطرح گردیده است و اثر بخش بودن استغفار پیامبر در صورت توبه آنان، ولی منافقین ظرفیت پذیرش این مسئله را ندارند و به جهت خوی استکباری خود به دعوت پیامبر پشت می‌کنند و استغفار مشروط را نمی‌پذیرند. آنان به دنبال اهداف خود هستند و در فکر استفاده ابزاری از دین و حتی استغفار پیامبر و خداوند را که از طرف خدا مشروط به پذیرفتن فرامین او است، هم نمی‌پذیرند و گرنه خدا راه باز گشت به رحمت عام خودش را از طریق اثر بخش بودن استغفار، باز می‌گذارد[۲۲۷].
اثربخش بودن استغفار محمد
- ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾[۲۲۸]
- ﴿ِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۲۹]
- در این آیات اثر بخش بودن استغفار پیامبر برای آمرزش گناهکاران از سوی خدا مطرح شده و این که منافقان هم در صورت توبه و استغفار خود آنان و پذیرش حاکمیت پیامبر مورد استغفار پیامبر آمرزش خدا قرار می‌گیرند[۲۳۰].
ممنوعیت استغفار پیامبر برای مشرکان
- ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾[۲۳۱]
- ﴿سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾[۲۳۲]
- نکته: در این دو آیه چند مسئله مطرح است:
- ممنوعیت استغفار پیامبر برای مشرکین مطرح گردیده است.
- کسانی که از جهاد و شرکت درآن تخلف کردند، چون دچار تزلزل در موقعیت اجتماعی شدند با توجیه‌های به ظاهر قبول از پیامبر خواستند برای آنها استغفار کند و در حقیقت آن چه به عذر مطرح کردند درست نبود و خداوند می‌فرماید: اینها با زبانهایشان چیزی را می‌گویند که در دلهایشان نیست. فکر می‌کردند در این جنگ کار پیامبر و هوادارانش تمام شده و حال که چنین نشد، آمده‌اند با استفاده از طلب بخشایش پیامبر جایگاه اجتماعی خویش را بیابند و خداوند اینجا آسیب‌شناسی فردی و اجتماعی را انجام می‌دهد و به مردم اعلام می‌کند[۲۳۳].
مأموریت پیامبر برای دعوت مشرکین به توحید و استغفار
- ﴿أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ * وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى﴾[۲۳۴]
- ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ﴾[۲۳۵]
- ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾[۲۳۶] دراین سه آیه خداوند پیامبر را مأمور فرموده که مشرکین را به توحید و استغفار دعوت کند[۲۳۷].
آمرزش خداوند برای پیامبر
- ﴿لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾[۲۳۸]. در این بخش بخشش از گناه نسبت به شخص پیامبر است[۲۳۹].
استغفار - آمرزش خواهی - پیامبر
- ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾[۲۴۰]
- ﴿وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۴۱]
- ﴿فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾[۲۴۲]
- ﴿ُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ﴾[۲۴۳]
- ﴿ٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۴۴]
- ﴿فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا﴾[۲۴۵]
- نکته: عناوین مطرح شده در باره استغفار و به ترتیب آیات فوق:
- پیامبر موظف به طلب بخشایش و استغفار.
- استغفار محمد (ص) برای زنان بیعت کننده.
- منافقان و استغفار پیامبر
- اثربخش بودن استغفار محمد (ص).
- استغفار و صبر.
- پیروزی و استغفار.
- توحید و استغفار.
- مشرکان و استغفار پیامبر.
- تسبیح و استغفار[۲۴۶].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم» سوره بقره، آیه ۵۸.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم» سوره اعراف، آیه ۱۶۱.
- ↑ شمس العلوم، ج ۸، ص۴۹۸۲.
- ↑ لسان‌العرب، ج ۱۰، ص۹۱؛ النهایه، ج ۳، ص۳۷۳، «غفر».
- ↑ مفردات، ص۶۰۹، «غفر».
- ↑ لسان العرب، ج ۱۰، ص۹۱.
- ↑ النهایه، ج ۳، ص۳۷۴.
- ↑ مفردات، ص۶۰۹.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۲، ص۴۶.
- ↑ التحریرو التنویر، ج ۴، ص۹۲.
- ↑ مفردات، ص۶۰۹.
- ↑ الکشاف، ج ۲، ص۴۰۲.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۱۵، ص۱۵۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۱۴.
- ↑ البرهان، ج ۵، ص۶۴ ـ ۶۵؛ نورالثقلین، ج ۵، ص۳۸.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص 134.
- ↑ «و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۳.
- ↑ «و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او توبه آورید تا از آسمان بر شما بارانی یکریز فرستد و شما را نیرو بر نیرو بیفزاید و گناهکارانه رو مگردانید» سوره هود، آیه ۵۲.
- ↑ «و از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید، بی‌گمان پروردگار من بخشاینده‌ای دوستدار است» سوره هود، آیه ۹۰.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۷، ج ۱۱، ص۲۳۴؛ المیزان، ج ۱۰، ص۱۴۰ ـ ۱۴۱؛ فی ظلال القرآن، ج ۴، ص۱۸۵۳.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۱۷، ص۱۸۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۵؛ اطیب البیان، ج ۷، ص۶.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۲۱۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۵.
- ↑ «بنابراین آیا به سوی خداوند باز نمی‌گردند و از او آمرزش نمی‌خواهند؟ در حالی که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۷۴.
- ↑ مجمع البیان، ج ۵، ص۳۱۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۴.
- ↑ مدارج السالکین، ج ۱، ص۳۳۴ ـ ۳۳۵.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص134-135.
- ↑ المعجم الاحصائی، ج ۳، ص۱۰۵۸، «غفر».
- ↑ «کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ «نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.
- ↑ «بگو آیا (می‌خواهید) شما را به بهتر از آن آگاه سازم؟ برای کسانی که پرهیزگارند نزد پروردگارشان بوستان‌هایی است که از بن آنها جویباران روان است؛ در آنها جاودانند و (آنان را) همسرانی پاکیزه و خشنودی از سوی خداوند خواهد بود و خداوند به (کار) بندگان، بیناست» سوره آل عمران، آیه ۱۵.
- ↑ «آنان که می‌گویند: پروردگارا! به راستی ما ایمان آورده‌ایم پس، از گناهان ما درگذر و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار!» سوره آل عمران، آیه ۱۶.
- ↑ نمونه، ج ۲، ص۴۶۳.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص135.
- ↑ «و خداوند بر آن نیست تا تو در میان آنان هستی آنان را عذاب کند و تا آمرزش می‌خواهند خداوند بر آن نیست که عذاب کننده آنها باشد» سوره انفال، آیه ۳۳.
- ↑ نمونه، ج ۷، ص۱۵۴ ـ ۱۵۵.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۸۸.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص135-136.
- ↑ «و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است» سوره نوح، آیه ۱۰.
- ↑ «و هر کس کار بدی کند یا بر خود ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش بخواهد خداوند را آمرزنده‌ای بخشاینده خواهد یافت» سوره نساء، آیه ۱۱۰.
- ↑ «و از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید، بی‌گمان پروردگار من بخشاینده‌ای دوستدار است» سوره هود، آیه ۹۰.
- ↑ جامع البیان، مج ۴، ج ۵، ص۳۷۱.
- ↑ عدة الداعی، ص۲۶۵.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص136.
- ↑ «و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او توبه آورید تا از آسمان بر شما بارانی یکریز فرستد و شما را نیرو بر نیرو بیفزاید و گناهکارانه رو مگردانید» سوره هود، آیه ۵۲.
- ↑ «و شما را با دارایی‌ها و پسران، یاوری کند و برایتان بوستان‌ها پدید آورد و جویبارها پدیدار گرداند» سوره نوح، آیه ۱۲.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص136.
- ↑ «و شما را با دارایی‌ها و پسران، یاوری کند و برایتان بوستان‌ها پدید آورد و جویبارها پدیدار گرداند» سوره نوح، آیه ۱۲.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص136.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۵۴۳؛ التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص۱۳۷؛ المیزان، ج ۱۰، ص۳۰۰.
- ↑ «و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۳.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۵.
- ↑ «و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است» سوره نوح، آیه 10.
- ↑ «و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او توبه آورید تا از آسمان بر شما بارانی یکریز فرستد و شما را نیرو بر نیرو بیفزاید و گناهکارانه رو مگردانید» سوره هود، آیه 52.
- ↑ «و شما را با دارایی‌ها و پسران، یاوری کند و برایتان بوستان‌ها پدید آورد و جویبارها پدیدار گرداند» سوره نوح، آیه 12.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۵۴۳.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص136-137.
- ↑ المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».
- ↑ «بنابراین آیا به سوی خداوند باز نمی‌گردند و از او آمرزش نمی‌خواهند؟ در حالی که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۷۴.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص137.
- ↑ «ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم» سوره قدر، آیه ۱.
- ↑ «پاکا آن (خداوند) که شبی بنده خویش را از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی - که پیرامون آن را خجسته گردانده‌ایم- برد تا از نشانه‌هایمان بدو نشان دهیم، بی‌گمان اوست که شنوای بیناست» سوره اسراء، آیه ۱.
- ↑ «(همان) شکیبایان و راستگویان و فرمانپذیران و بخشندگان و آمرزش‌خواهان در سحرگاهان» سوره آل عمران، آیه ۱۷.
- ↑ «و سحرگاهان آمرزش می‌خواستند» سوره ذاریات، آیه ۱۸.
- ↑ «گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۵، ص۴۰۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۱۷۲؛ الصافی، ج ۳، ص۴۶.
- ↑ جامع البیان، مج ۸، ج ۱۳، ص۸۵؛ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۴۰۳؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۸، ص۲۰۹.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۱۷۲؛ روح المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص۷۹.
- ↑ الدرالمنثور، ج ۴، ص۵۸۵.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۷، ص۲۱۷.
- ↑ «بی‌گمان عبادت شبانه در پابرجایی، سخت‌تر و در گفتار، استوارتر است» سوره مزمل، آیه ۶.
- ↑ «(همان) شکیبایان و راستگویان و فرمانپذیران و بخشندگان و آمرزش‌خواهان در سحرگاهان» سوره آل عمران، آیه ۱۷.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص۲۸۳؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۱۴؛ بحار الانوار، ج ۸۴، ص۱۲۰.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص۳۸۳.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص۳۸۳.
- ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۱۴؛ التفسیرالکبیر، ج ۷، ص۲۱۷؛ نور الثقلین، ج ۱، ص۳۲۱.
- ↑ البرهان، ج ۱، ص۶۰۲.
- ↑ «سپس از همان‌جا که مردم رهسپار می‌شوند رهسپار شوید و از خداوند آمرزش بخواهید، به راستی خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۱۹۹.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص137-138.
- ↑ «و هر کس کار بدی کند یا بر خود ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش بخواهد خداوند را آمرزنده‌ای بخشاینده خواهد یافت» سوره نساء، آیه ۱۱۰.
- ↑ «و چه کس جز خداوند گناهان را می‌آمرزد؟» سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.
- ↑ « ای قوم من! خداوند را بپرستید که خدایی جز او ندارید، او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد پس، از او آمرزش بخواهید سپس به درگاه وی توبه کنید که پروردگار من، پاسخ دهنده‌ای است» سوره هود، آیه ۶۱.
- ↑ «و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا پاسختان دهم که آنان که از پرستش من سر برمی‌کشند به زودی با خواری در دوزخ درمی‌آیند» سوره غافر، آیه ۶۰.
- ↑ نورالثقلین، ج ۵، ص۳۸؛ البرهان، ج ۵، ص۶۵.
- ↑ المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص138.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.
- ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ «پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.
- ↑ «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌شود بیامرز!» سوره ابراهیم، آیه ۴۱.
- ↑ «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم را و هر که را به خانه من با ایمان درآید و مردان و زنان مؤمن را بیامرز و ستمگران را جز تباهی میفزای» سوره نوح، آیه ۲۸.
- ↑ «(موسی) گفت: پروردگارا! من و برادرم را ببخشای و ما را در (کنف) بخشایش خود درآور و تو بخشاینده‌ترین بخشایندگانی» سوره اعراف، آیه ۱۵۱.
- ↑ «و شما را پس از آنان در این سرزمین جای خواهیم داد؛ این برای کسی است که از ایستادن در پیشگاه من و از هشدار من می‌هراسد» سوره ابراهیم، آیه ۱۴.
- ↑ «و کسانی که پس از آنان آمده‌اند می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار! پروردگارا! تو مهربان بخشاینده‌ای» سوره حشر، آیه ۱۰.
- ↑ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ نمونه، ج ۳، ص۴۵۲.
- ↑ «گفتند: ای پدر! برای ما از گناهانمان آمرزش بخواه که ما بی‌گمان گنهکار بوده‌ایم» سوره یوسف، آیه ۹۷.
- ↑ «گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸.
- ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۱۰، ص۱۶۲.
- ↑ نمونه، ج ۳، ص۴۵۲.
- ↑ آیین وهابیت، ص۱۴۵.
- ↑ نمونه، ج ۳، ص۴۵۱؛ راهنما، ج ۳، ص۴۵۰.
- ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص۱۰۵؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۰، ص۱۶۲.
- ↑ نورالثقلین، ج ۱، ص۵۱۰؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص۶۷۸.
- ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ «گفتند: ای پدر! برای ما از گناهانمان آمرزش بخواه که ما بی‌گمان گنهکار بوده‌ایم» سوره یوسف، آیه ۹۷.
- ↑ «گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸.
- ↑ نمونه، ج ۱۰، ص۷۵ - ۷۶؛ شیعه پاسخ می‌دهد، ص۱۴۵.
- ↑ «یاد کنید هنگامی را که (در احد) به بالا می‌گریختید و به کسی (جز خود) توجهی نمی‌کردید و پیامبر شما را از پی فرا می‌خواند آنگاه (خداوند) شما را با اندوهی از پی اندوهی کیفر داد تا بر آنچه از دست دادید یا بر سرتان آمد اندوه مخورید و خداوند از آنچه انجام می» سوره آل عمران، آیه ۱۵۳.
- ↑ نمونه، ج ۳، ص۴۵۲؛ تفسیر نور، ج ۲، ص۳۶۵.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص138-139.
- ↑ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ «بی‌گمان خداوند این را که بدو شرک ورزند نمی‌آمرزد؛ و (گناه) پایین‌تر از آن را برای هر کس که بخواهد می‌بخشاید و هر کس برای خداوند شریک بتراشد گناهی سترگ را بربافته است» سوره نساء، آیه ۴۸.
- ↑ المیزان، ج ۹، ص۳۵۱.
- ↑ نمونه، ج ۸، ص۱۵۵.
- ↑ التحریر والتنویر، ج ۱۱، ص۴۴.
- ↑ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۱۱۴؛ بحار الانوار، ج ۱۱، ص۲۴؛ نورالثقلین، ج ۲، ص۲۷۴.
- ↑ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ مجمع البیان، ج ۵، ص۱۱۵؛ نمونه، ج ۸، ص۱۵۵.
- ↑ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۷، ج ۱۱، ص۶۰؛ تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۱۱۴؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۹.
- ↑ جامع‌البیان، مج۷، ج۱۱، ص۵۶ ـ ۵۷؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص۱۷۳.
- ↑ الکشاف، ج ۲، ص۳۱۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸؛ الدرالمنثور، ج ۴، ص۳۰۲.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج ۹، ص۱۳۸ ـ ۱۴۵.
- ↑ الغدیر، ج ۸، ص۹؛ نمونه، ج ۸، ص۱۵۹.
- ↑ الکشاف، ج۲، ص۳۱۵؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص۱۷۳.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۱۱، ص۵۷ ـ ۵۸؛ نمونه، ج ۸، ص۱۵۸.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸.
- ↑ الغدیر، ج۸، ص۱۰ـ۱۱؛ نمونه، ج۸، ص۱۵۷ـ۱۵۸.
- ↑ مجالس المؤمنین، ج ۱، ص۱۶۳؛ اوائل المقالات، ص۴۵ ـ ۴۶.
- ↑ شرح نهج‌البلاغه، ج ۱۴، ص۲۶۶.
- ↑ اسنی‌المطالب، ص۳۷؛ الغدیر، ج۷، ص۳۵۰ ـ ۳۸۴.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ج ۱۴، ص۲۷۴؛ اسنی المطالب، ص۳۳.
- ↑ الکافی، ج ۱، ص۴۴۸.
- ↑ جواهر الفقه، ص۲۴۹.
- ↑ بحار الانوار، ج ۳۵، ص۱۱۰.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص140-141.
- ↑ «برای آنان برابر است چه برایشان آمرزش بخواهی چه نخواهی هرگز خداوند آنان را نمی‌آمرزد؛ بی‌گمان خداوند نافرمانان را راهنمایی نمی‌کند» سوره منافقون، آیه ۶.
- ↑ «چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۱۴۸؛ المیزان، ج ۹، ص۳۵۱ ـ ۳۵۲.
- ↑ «چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.
- ↑ «و کسانی که چون (کار) ناشایسته‌ای می‌کنند یا به خویش ستم روا می‌دارند خداوند را به یاد می‌آورند و از گناهان خود آمرزش می‌خواهند- و چه کس جز خداوند گناهان را می‌آمرزد؟- و (آن کسان که) بر آنچه کرده‌اند دانسته پافشاری نمی‌کنند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.
- ↑ «چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.
- ↑ الدرالمنثور، ج ۴، ص۲۵۴؛ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۱۴۷.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۱۶، ص۱۴۷؛ المیزان، ج ۹، ص۳۵۴.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص141-142.
- ↑ «پروردگارا، گناهان ما را بیامرز» سوره آل عمران، آیه ۱۹۳.
- ↑ «و بسا پیامبرانی که همراه آنان توده‌های انبوه به نبرد (با دشمنان خداوند) پرداختند و در راه خداوند هر چه به ایشان رسید نه سست و نه ناتوان شدند و نه تن به زبونی سپردند؛ و خداوند شکیبایان را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۶.
- ↑ «و گفتارشان جز این نبود که (می) گفتند: پروردگارا! از گناهان ما و گزافکاری‌ها که در کار خویش کرده‌ایم در گذر و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران پیروز گردان» سوره آل عمران، آیه ۱۴۷.
- ↑ المیزان، ج ۴، ص۴۱.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص142.
- ↑ المیزان، ج ۶، ص۳۶۸؛ ج ۱۸، ص۲۵۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۱، ص۲۱۱ ـ ۲۱۲؛ المیزان، ج ۶، ص۳۶۷.
- ↑ «و ما آنان را به ویژگی‌یی که یادکرد رستخیز است، ویژه ساختیم» سوره ص، آیه ۴۶.
- ↑ «و بی‌گمان آن زن آهنگ وی کرد و وی نیز اگر برهان پروردگار خویش را نمی‌دید آهنگ او می‌کرد بدین گونه (بر آن بودیم) تا از او زشتی و پلیدکاری را بگردانیم که او از بندگان ناب ما بود» سوره یوسف، آیه ۲۴.
- ↑ «گفت: به ارجمندی تو سوگند که همگی آنان را گمراه خواهم کرد» سوره ص، آیه ۸۲.
- ↑ «بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره حجر، آیه ۴۰.
- ↑ التوبة فی ضوء القرآن، ص۱۹۴، ۲۸۴، ۳۰۳.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۲۸، ص۶۱؛ روح‌المعانی، مج ۱۴، ج ۲۶، ص۸۴؛ نمونه، ج ۲۱، ص۴۵۲.
- ↑ روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۳۰، ص۴۶۳؛ تنزیه انبیاء، ص۱۷۸.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۳۲، ص۱۶۲؛ روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۳۰ ص۴۶۳.
- ↑ البصائر، ج ۳۰، ص۲۲۷ ـ ۲۳۶؛ الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.
- ↑ «به گردن من گناهی است که می‌هراسم مرا بکشند» سوره شعراء، آیه ۱۴.
- ↑ المیزان، ج۱۸، ص۲۵۴؛ نمونه، ج۲۲، ص۱۹ ـ ۲۱.
- ↑ «گفتند: ما پیش از آنکه تو نزد ما بیایی و پس از آنکه آمدی آزار دیده‌ایم، (موسی) گفت: امید است پروردگارتان دشمنتان را نابود گرداند و شما را در زمین جانشین سازد آنگاه در نگرد که چگونه رفتار می‌کنید» سوره اعراف، آیه ۱۲۹.
- ↑ المیزان، ج ۶، ص۳۶۶؛ تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، ج ۱۰، ص۶۱۹؛ کشف الغمه، ص۲۵۵.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج ۱۱، ص۱۶۰.
- ↑ روح المعانی، مج ۱۴، ج ۲۶، ص۸۴؛ مج ۱۶، ج ۳۰، ص۴۶۳؛ التفسیرالکبیر، ج ۳۲، ص۱۶۲.
- ↑ مصباح المتهجد، ص۴۰۵، ۵۸۴.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۳۲، ص۱۶۲.
- ↑ کشف‌الاسرار، ج ۹، ص۱۹۱.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۳۲، ص۱۶۲.
- ↑ روح‌المعانی، مج ۱۶، ج ۳۰، ص۴۶۳.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص142-144.
- ↑ «نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.
- ↑ «کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۶؛ الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.
- ↑ الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.
- ↑ «پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.
- ↑ الفرقان، ج ۲۳، ص۴۰۶.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۶.
- ↑ «نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.
- ↑ «کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ المیزان، ج ۱۸، ص۱۱.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۵.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۵.
- ↑ «نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.
- ↑ «کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج ۲۷، ص۱۴۵.
- ↑ «و آیا (داستان) آن کس که (به دل) مرده بود و زنده‌اش کردیم و برای او فروغی پدید آوردیم که با آن در میان مردم راه می‌رود، چون داستان کسی است در تیرگی‌ها که از آنها بیرون آمدنی نیست؟ بدین‌گونه آنچه کافران می‌کردند، در نظرشان آراسته شده است» سوره انعام، آیه ۱۲۲.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج ۳، ص۳۴۴.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «استغفار»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص144-145.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.
- ↑ «بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.
- ↑ نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۳۲۰، «کتاب الصلاة»، «ابواب الذکر»، «باب ۲۲»، حدیث ۲; ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، ج ۱، ص ۳۲
- ↑ «بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.
- ↑ المیزان، ج ۶، ص۵۲۵.
- ↑ «آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.
- ↑ «ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.
- ↑ «پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دو» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
- ↑ «جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.
- ↑ «بی‌گمان ما به تو پیروزی آشکاری دادیم» سوره فتح، آیه ۱.
- ↑ «تا خداوند گناه پیشین و پسین تو را بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۲.
- ↑ «بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «و از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۰۶.
- ↑ «و بگو: پروردگارا! بیامرز و ببخشای و تو بهترین بخشایندگانی» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۸.
- ↑ «بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.
- ↑ «آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.
- ↑ «ای مؤمنان! به سوی خداوند توبه‌ای راستین کنید، امید است که پروردگار شما از گناهانتان چشم پوشد و شما را در بوستان‌هایی درآورد که از بن آنها جویبارها روان است؛ در روزی که خداوند پیامبر و مؤمنان همراه او را خوار نمی‌گذارد، فروغ آنان پیشاپیش و در سوی راستشان» سوره تحریم، آیه ۸.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.
- ↑ «پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید؛ این از آن روست که آنان به خداوند و پیامبرش کافر شده‌اند و خداوند این گروه نافرمان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۸۰.
- ↑ «برای آنان برابر است چه برایشان آمرزش بخواهی چه نخواهی هرگز خداوند آنان را نمی‌آمرزد؛ بی‌گمان خداوند نافرمانان را راهنمایی نمی‌کند» سوره منافقون، آیه ۶.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «و چون به آنان بگویند که بیایید تا فرستاده خداوند برای شما آمرزش بخواهد، سر برمی‌گردانند و آنان را می‌بینی که خودداری می‌ورزند و گردنفرازند» سوره منافقون، آیه ۵.
- ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ «جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ «جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین به زودی به تو خواهند گفت که دارایی‌ها و خانواده‌های ما، ما را مشغول داشت (و همراه شما نیامدیم) پس برای ما (از خداوند) آمرزش بخواه! به زبان، چیزی را می‌گویند که در دل ندارند؛ بگو: اگر خداوند بر آن باشد که زیانی یا سودی» سوره فتح، آیه ۱۱.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «که جز خداوند را نپرستید بی‌گمان من از سوی او شما را بیم‌دهنده و نویدبخشم* و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۲و۳.
- ↑ «بگو: من تنها بشری همانند شمایم، به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان!» سوره فصلت، آیه ۶.
- ↑ «به کافران بگو: اگر (از کفر) باز ایستند گذشته‌هایشان بخشوده می‌گردد و اگر (به آن) باز گردند، (بدانند که) سنّت پیشینیان گذشته است» سوره انفال، آیه ۳۸.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «تا خداوند گناه پیشین و پسین تو را بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۲.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.
- ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ «جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.
- ↑ «بنابراین شکیب کن که وعده خداوند راستین است و از گناه خویش آمرزش بخواه و در پایان روز و پگاهان با سپاس پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره غافر، آیه ۵۵.
- ↑ «پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.
- ↑ «ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از» سوره ممتحنه، آیه ۱۲.
- ↑ «آنگاه، با سپاس، پروردگارت را به پاکی بستای و از وی آمرزش خواه که او بی‌گمان بسیار توبه‌پذیر است» سوره نصر، آیه ۳.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۹۷-۱۰۲.