خانواده: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۳۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | |||
| موضوع مرتبط = | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = [[خانواده در قرآن]] - [[خانواده در نهج البلاغه]] - [[خانواده در معارف دعا و زیارات]] - [[خانواده در فقه سیاسی]] - [[خانواده در فقه اسلامی]] - [[خانواده در معارف و سیره معصوم]] - [[خانواده در معارف و سیره نبوی]] - [[خانواده در معارف و سیره علوی]] - [[خانواده در معارف و سیره سجادی]] - [[خانواده در معارف و سیره امام جواد]] - [[خانواده در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
'''خانواده''' به معنای [[دودمان]]، تبار، [[اهل]] خانه، [[خاندان]] و [[اهل بیت]]، نقطه آغازین حیات [[اجتماعی]] [[انسان]] و نخستین نهاد و کوچک‌ترین واحد تشکیل‌دهنده [[جامعه]] است. خانواده از نگاه [[اسلامی]] نهادی است که بر مبنای پیوند [[شرعی]] مرد و [[زن]] شکل می‌گیرد، ساماندهی آن بر پایه [[محبت]] است و باید با در نظر گرفتن [[حقوق]] والدین و [[خویشاوندان]]، در جهت بقا، [[تربیت]] نسل [[بشر]] و تأمین نیازهای معنوی و مادی، ایجاد شود. هر یک از اعضای خانواده در قبال دیگر اعضا وظایفی دارند که با نادیده‌گرفتن آن، جایگاه خانواده به مخاطره می‌افتد. خانواده کارکردهای بسیاری برای افراد و [[جامعه]] داشته که برخی از آنها عبارت است از: تنظیم روابط جنسی؛ [[عاطفه]] و [[همراهی]]؛ فرزندآوری و بقای نسل [[آدمی]] و غیره. | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
خانواده مبنای [[جامعه]] است و در صورتی که از نظر [[اخلاقی]] متزلزل شود تمام جامعه متزلزل خواهد شد<ref>[[امام خمینی]]، صحیفه امام، ج۲۱، ص۴۸۰.</ref>. همه [[ارزش‌های اخلاقی]] و [[معنوی]] را می‌توان در کانون خانواده جستجو کرد و در سطح جامعه گستراند<ref>[[سید علی حسینی خامنه‌ای|خامنه‌ای حسینی، سید علی]]، ۲۵/۳/۱۳۸۴.</ref>. در هر خانواده پدر در رشد اخلاقی [[فرزندان]] [[مسئول]] است و نمی‌تواند در مقابل آن بی‌تفاوت باشد<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ج۷، ص۱۶۲؛ سید علی حسینی خامنه‌ای|خامنه‌ای حسینی، سید علی، ۱۵/۱۱/۱۳۸۱.</ref>. چنانکه [[قرآن کریم]] نیز بر این مطلب اشاره کرده است: {{متن قرآن|قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا}}<ref>«ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتشی بازدارید که هیزم آن آدمیان و سنگ‌هاست» سوره تحریم، آیه ۶.</ref>. همچنین [[تربیت کودک]] از دامن مادر شروع می‌شود از این‌رو مادران نقش اساسی در پرورش اخلاقی کودکان دارند؛ [[انسانی]] که در [[محیط خانواده]] [[رشد]] و [[تربیت اخلاقی]] پیدا کند کمتر متأثر از ناهنجاری‌های محیطی می‌شود. اگر محیط خانواده محیطی اخلاقی باشد فرزندان نیز با [[اخلاق]] [[تربیت]] می‌شوند<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ج۸، ص۳۶۲-۳۶۳؛ سید علی حسینی خامنه‌ای|خامنه‌ای حسینی، سید علی، ۱۹/۲/۱۳۸۶.</ref>.<ref>[[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[اخلاق - گرامی (مقاله)| مقاله «اخلاق»]]، [[مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی (کتاب)|مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی]]، ص۷۷.</ref> | |||
[[ | == تعریف == | ||
خانواده به معنای [[دودمان]]، تبار، [[اهل]] خانه، [[خاندان]] و [[اهل بیت]] آمده است<ref>دهخدا، لغتنامه، ۶/۸۲۹۲؛ عمید، فرهنگ فارسی، ۵۴۲.</ref>. خانواده، کوچک‌ترین سازمان اجتماعی است که شامل پدر و مادر، [[فرزندان]] و گاه [[خویشان]] نزدیک از قبیل پدربزرگ، مادربزرگ، عروس یا داماد می‌شود<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۴/۲۶۶۵.</ref>. در تعریف [[حقوقی]] خانواده می‌توان گفت خانواده گروهی است که به دلیل [[قرابت]] یا زوجیت (سببی و نسبی)، [[همبستگی]] حقوقی و [[اجتماعی]] یافته‌اند<ref>کاتوزیان، حقوق مدنی، ۱/۷–۱۰.</ref>.<ref>[[احمد فکور افشاگر|فکور افشاگر، احمد]]، [[خانواده - فکور افشاگر (مقاله)| مقاله «خانواده»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۵]]، ص۹۴-۱۰۲.</ref> | |||
== | == پیشینه == | ||
براساس متون دینی، [[حضرت آدم]]{{ع}} و حضرت [[حوا]]{{س}}، نخستین خانواده هسته‌ای روی [[زمین]] را شکل دادند<ref>استادی و سالاری‌فر، نقش عوامل عاطفی روانی در تحکیم خانواده از منظر آیات و روایات، ۴۶.</ref>. [[نهاد خانواده]] در طول [[تاریخ]]، فراز و نشیب بسیاری پشت سر گذاشته‌است. با وجودی که در بیشتر دوران‌ها بنا به [[دلایل]] مختلف از جمله شرایط جسمی و مسائل اقتصادی، محور [[خانواده‌ها]] مردان بوده‌اند یا به عبارت دیگر «مرد سالاری» در خانواده‌ها دیده می‌شود، در نگاشته‌های [[تاریخی]] وجود خانواده‌های اولیه با محوریت [[زنان]] نیز ثبت شده که از آنها با عنوان «مادر سالار» یاد می‌شود. در این خانواده‌ها مادران ستون اصلی خانواده بودند و [[رهبری]] در [[امور اقتصادی]]، آیینی و جادویی به آنان تعلق داشته است<ref>رید، پدرسالاری، ۴۷.</ref>.<ref>[[احمد فکور افشاگر|فکور افشاگر، احمد]]، [[خانواده - فکور افشاگر (مقاله)| مقاله «خانواده»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۵]]، ص۹۴-۱۰۲.</ref> | |||
==[[ | == خانواده در اسلام == | ||
در [[آیات قرآن کریم]] و ادبیات صدر اسلام، واژه‌های مختلفی بر مفهوم ساختار [[خانوادگی]] دلالت می‌کنند؛ چنانکه با در نظر گرفتن تفاوت‌های معنایی آنها، شاید بتوان صورت‌های مختلف خانواده از خانواده هسته‌ای تا گسترده‌ترین شکل خانواده را در میان آنها یافت؛ به عنوان نمونه در [[آیات قرآن]]، یکی از معانی «[[آل]]»، [[خاندان]] است که گویا شامل خاندان بسیار گسترده و همه فرزندان و نسل می‌شود: {{متن قرآن|فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا}}<ref>«بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم» سوره نساء، آیه ۵۴.</ref> و واژه‌هایی چون [[اهل]]<ref>سوره قصص، آیه ۲۹.</ref> و [[بیت]]<ref>سوره هود، آیه ۷۳.</ref> به خانواده در مقیاسی کوچک‌تر اشاره دارد. | |||
خانواده از نگاه [[اسلامی]] نهادی است که بر مبنای پیوند [[شرعی]] مرد و [[زن]] شکل می‌گیرد، ساماندهی آن بر پایه [[محبت]] است و باید با در نظر گرفتن [[حقوق]] والدین و [[خویشاوندان]]، در جهت بقا، [[تربیت]] نسل [[بشر]] و تأمین نیازهای معنوی و مادی، ایجاد شود<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۷/۲۵۹.</ref>. [[ازدواج]] که آیاتی از [[قرآن کریم]]، آن را امری [[تکوینی]] می‌داند<ref>سوره شوری، آیه ۱۱؛ سوره فاطر، آیه ۱۱؛ سوره روم، آیه ۲۱.</ref>، پیمانی است محکم<ref>سوره نساء، آیه ۲۱.</ref>، بلکه محکم‌ترین قراردادی است که از [[دوستی]] شدید و [[محبت]] متقابل بین [[زن]] و شوهر ناشی می‌شود<ref>سوره روم، آیه ۲۱.</ref> و برای این [[قرارداد]]، شرایط ویژه‌ای نیز ذکر شده است<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/ ۵–۸.</ref>. تأکید [[قرآن]] بر [[تشکیل خانواده]] از طریق [[ازدواج]]، با [[هدف]] ادامه نسل<ref>شوری، ۱۱.</ref> و تأمین نیازهای [[عاطفی]] و غریزی<ref>سوره روم، آیه ۲۱.</ref> است. قرآن زن و شوهر را پوشاننده نواقص و [[عیوب]] و مَحرم [[اسرار]] هم می‌داند<ref>سوره بقره، آیه ۱۸۷.</ref> و [[مردم]] را به [[تشکیل خانواده]] بر اساس [[ایمان]] [[دعوت]] می‌کند<ref>سوره بقره، آیه ۲۲۱.</ref>. [[روایات اسلامی]] نیز [[تولید]] و [[تربیت]] نسل [[مؤمن]] را از ارزشمندترین کارها معرفی می‌کنند<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴.</ref>؛ همچنان‌که شوهرداری را هم‌ردیف [[جهاد]] [[مجاهدان]]<ref>کلینی، الکافی، ۵/۹.</ref> و تلاش مرد برای تأمین هزینه زندگی را همسان جهاد و [[قتال]] با دشمنان دین<ref>کلینی، الکافی، ۵/۸۸.</ref> بر می‌شمرند در [[روایات]]، کانون خانواده محبوب‌ترین کانون نزد [[خداوند]] است<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۰۰/۲۲۲.</ref> و [[ازدواج]]، [[سنت]] [[رسول‌الله]]{{صل}}<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۵.</ref> و مایه احراز نصف [[دین]]<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۰۳/۲۰۲.</ref> معرفی شده است؛ بنابراین روایات، خانواده سهم بسزایی در تربیت فرزندان در پیش، هنگام و پس از تولد دارد<ref>کلینی، الکافی، ۶/۱۷–۵۱؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۳/۴۸۱؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۲۲۲.</ref>.<ref>[[احمد فکور افشاگر|فکور افشاگر، احمد]]، [[خانواده - فکور افشاگر (مقاله)| مقاله «خانواده»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۹۴-۱۰۲.</ref> | |||
== | == جایگاه خانواده در [[قرآن کریم]] == | ||
[[ | {{اصلی|خانواده در قرآن}} | ||
#[[ | # '''آیه‌ای از [[آیات الهی]]''': خانواده ([[زن]] و شوهر) در قرآن کریم، آیه‌ای از [[آیات]] [[خداوند]] و مایه [[آرامش روحی]] معرفی شده است؛ چنان که خداوند فرموده است: {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱.</ref>. | ||
# | # '''پیوند محکم''': بر اساس دیدگاه [[اسلامی]]، [[آفرینش]] زن و مرد از یک خمیرمایه است و بین آنها همبستگی و پیوندی وجود دارد که در [[سایه]] ازدواج، این همبستگی به صورت پیمانی محکم در می‌آید؛ چنان که در [[سوره نساء]] به این امر اشاره شده است: {{متن قرآن|وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا}}<ref>«و چگونه آن را باز می‌ستانید در حالی که با یکدیگر آمیزش کرده‌اید و آنان از شما پیمانی استوار، ستانده‌اند» سوره نساء، آیه ۲۱.</ref>. | ||
# | # '''برخورداری از فضل خداوند و [[نجات]] از [[فقر]]''': برخی افراد از [[ترس]] فقر، تن به ازدواج نمی‌دهند و [[گمان]] می‌کنند که فقر و [[ناداری]]، موجب ناکامی آنها در زندگی مشترک می‌شود؛ در حالی که خداوند در قرآن کریم متذکر شده است که ازدواج کنید و اگر [[فقیر]] باشید، خداوند شما را از فضل خود بی‌نیاز می‌سازد: {{متن قرآن|وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و بی‌همسران (آزاد) و بردگان و کنیزان شایسته‌تان را همسر دهید، اگر نادار باشند خداوند از بخشش خویش به آنان بی‌نیازی می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره نور، آیه ۳۲.</ref>. | ||
# | # '''[[لباس]] یکدیگر''': در [[سوره بقره]]، از [[زن]] و مرد به عنوان لباس یکدیگر یاد شده است: {{متن قرآن|أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ...}}<ref>«آمیزش با زنانتان در شب روزه‌داری برای شما حلال شده است. آنها جامه شما و شما جامه آنهایید» سوره بقره، آیه ۱۸۷.</ref>. | ||
# '''عامل تکثیر نسل''': همانا آدمی برای بقا و ادامه نسل، خویش، به [[ازدواج]] [[توسل]] می‌جوید: {{متن قرآن|فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}}<ref>«پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.</ref>. | |||
# '''دژی در مقابل فسق و فجور''': [[تشکیل خانواده]] و ازدواج، موجب می‌شود آدمی از بسیاری [[لغزش‌ها]] و معصیت‌هایی که موجب [[گمراهی]] و [[ناامیدی]] او می‌شود، مصون بماند: {{متن قرآن|فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ}}<ref>«و هر یک از شما که یارایی مالی نداشته باشد تا زنان آزاد مؤمن را به همسری گیرد، در میان کنیزان، از دختران جوان مؤمن، همسر گزیند و خداوند به ایمانتان داناتر است؛ همه چون یکدیگرید پس با اجازه کسان آنها با آنان ازدواج کنید و کابین‌هایشان را در حالی که پاکدامنند و نه پلیدکار و گزیننده دوست‌های پنهان، به گونه شایسته به (کسان) آنها بپردازید. آنگاه چون شوی کنند، اگر به کاری زشت دست یازیدند بر آنان نیمی از کیفر زنان آزاد خواهد بود. این (ازدواج با کنیزکان) برای کسی است که از (آلایش) گناه بهراسد و شکیبایی ورزیدن، برای شما بهتر است و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۵.</ref>. | |||
# '''[[سنت]] [[پیامبران الهی]]''': [[خداوند متعال]]، [[ازدواج]] را از سنت پیامبران الهی دانسته و فرموده است: {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً}}<ref>«و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد» سوره رعد، آیه ۳۸.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۲۲۴.</ref> | |||
==[[ | == [[تکریم]] خانواده در [[سیره معصومان]]{{عم}} == | ||
[[ | {{اصلی|خانواده در معارف و سیره معصوم}} | ||
# '''[[تکریم والدین]]''': یکی از دستورهای ارزشمند [[قرآن]] و [[اهل بیت]]{{عم}} به [[مسلمانان]]، تکریم والدین است. این مطلب در چهار [[سوره]] قرآن، به صورت مستقل؛ بدون فاصله بعد از مسئله مهم [[توحید]] آمده است<ref>سوره بقره، آیه ۸۳؛ سوره نساء، آیه ۳۶؛ سوره انعام، آیه ۱۵۱؛ سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref>. این موضوع در سیره اهل بیت{{عم}} نیز آمده است. [[منصور بن حازم]] می‌گوید: از [[امام صادق]]{{ع}} پرسیدم: کدام عمل [[برتر]] از همه [[اعمال]] است؟ حضرت فرمود: «[[نماز خواندن]] در وقت خودش، [[نیکی]] کردن به پدر و مادر و [[جهاد در راه خدا]]»<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۵۸.</ref>. در روایتی دیگر، فردی درباره [[حقوق]] والدین از [[رسول خدا]]{{صل}} پرسید. حضرت فرمود: پدر را به نامش نخواند و جلوتر از او راه نرود و پیش از او ننشیند و زمینه ناسزاگوایی دیگران به او را فراهم نکند<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۵۸.</ref>. | |||
# '''تکریم فرزند''': از امام سجاد{{ع}} نقل شده است: حق فرزند آن است که بدانی او از آن توست و همه [[اعمال]]، از [[خیر و شر]] و [[خوشبختی]] و [[بدبختی]] و [[کردار]] پسندیده و رفتار نکوهیده که در این [[جهان]] از وی بروز کند، بر تو خوانند و [[رحمت]] و نفرینش را بر تو منسوب دارند؛ و باید بدانی که [[نیک]] [[تربیت]] کردن او و دلالت و راهنمایی‌اش به سوی [[پروردگار]] عزوجل و واداشتنش بر [[اطاعت خدا]]، بر تو [[واجب]] است و [[مسئول]] وی تو خواهی بود. اگر در [[تربیت]] او [[احسان]] کنی، به [[اجر]] و [[ثواب]] رسی؛ وگرنه [[عذاب]] خواهی شد. خویشتن را در کلیه امور او [[مکلف]] بدان و تا حد امکان، کار او را به دیگران و امگذار که این امر را حاصلی نیست؛ به هر حال مسئول و مؤاخذ تو خواهی بود<ref>امین عاملی، سیره معصومان، ج۵، ص۲۶۷.</ref>. | |||
# '''[[تکریم همسر]]''': [[اهل بیت]]{{عم}} با [[همسر]] و خانواده خود نیز [[رفتار]] کریمانه داشتند؛ رفتارهایی که هم بیانگر [[کرامت انسانی]] [[زنان]] ـ به طور عموم ـ است و هم گویای [[کرامت]] همسر، [[خانه]] و خانواده. [[کلام]] [[نورانی]] [[رسول خدا]]{{صل}} بیانگر اهمیت [[همسرداری]] از منظر اهل بیت{{عم}} است؛ چنان که فرمود: «بهترین شما خوش‌رفتارترین شما با زنانش است و من بهترین شما با زنانم هستم»<ref>صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۴۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۱۷۱.</ref>. از دیگر اموری که در شیرین ساختن [[زندگی]]، بسیار مؤثر و بیانگر حفظ کرامت انسانی [[زنان]] است، [[مشورت]] کردن با آنهاست. بدیهی است که در زندگی [[خانوادگی]] و [[اجتماعی]]، اتفاقات بسیاری می‌افتد که [[انسان]] به تنهایی قادر نیست از عهده آن برآید. پس شایسته است در چنین مواردی زنان و مردان به کمک یکدیگر بشتابند<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۷۵.</ref>. | |||
==[[ | == [[وظایف]] خانواده == | ||
هر یک از اعضای خانواده در قبال دیگر اعضا وظایفی دارند که با نادیده‌گرفتن آن، جایگاه خانواده به مخاطره می‌افتد. از مهم‌ترین وظایف [[همسران]]، سازگاری و تطابق با شرایط هم<ref>مینو چین، خانواده و خانواده درمانی، ۸۷.</ref>، برآورده ساختن نیازهای [[عاطفی]] و ایجاد رابطه‌ای مطلوب با یکدیگر<ref>سالاری‌فر، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، ۷۷.</ref> است. | |||
فرزندان و والدین در برابر هم وظایفی دارند. از مهم‌ترین وظایف والدین، پرورش [[روحی]] و جسمی فرزندان است. فرزند از نگاه [[اسلامی]]، [[امانت]]، [[عطیه]] و موهبتی الهی است<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۵/۱۱۲.</ref>.<ref>[[احمد فکور افشاگر|فکور افشاگر، احمد]]، [[خانواده - فکور افشاگر (مقاله)| مقاله «خانواده»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۹۴-۱۰۲.</ref> | |||
==[[ | == عوامل [[استواری]] خانواده == | ||
[[ | بی‌شک خانواده، اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، بنیادی‌ترین عنصر [[جامعه]] و بستر ایجاد و [[رشد]] بسیاری از [[ارزش‌ها]] است؛ چنانکه عموم اندیشمندان، خانواده را جزیی از [[نظام]] کلی جامعه و در رابطه تنگاتنگ با آن می‌دانند و [[سیر]] تطور و [[تکامل]] آن را در [[جهان]] پی می‌گیرند<ref>ساروخانی، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ۱۴۶–۱۵۹.</ref>. [[ادیان الهی]] نیز همواره بر [[قداست]] و [[حرمت]] [[نهاد خانواده]] تأکید کرده‌اند و [[احکام]] و مقرراتی برای تنظیم روابط خانواده دارند. در [[اسلام]]، حفظ خانواده و تحکیم ارکان آن برپایه اصول اخلاقی و ارزشی، جایگاه خاص خود را دارد و بخشی از [[آیات]] و [[روایات اسلامی]] با [[هدف]] حفظ خانواده، به تنظیم و تعدیل روابط اعضای خانواده، [[حقوق]] و [[وظایف]] [[فرزندان]] و [[همسران]]، تلاش برای ایجاد [[زندگی]] مشترک و پرهیز از فروپاشی آن اختصاص یافته است<ref>نوری، عوامل تحکیم و ثبات خانواده، ۱۴۷–۱۴۸.</ref>؛ چنانکه [[ایمان]] و فضیلت‌گراییِ اعضای خانواده<ref>سوره نساء، آیه ۱؛ سوره بقره، آیه ۲۲۱.</ref>، وجود روحیه [[صبر]] و [[پایداری]] و متانت در فراز و فرودهای [[زندگی]]<ref>سوره شوری، آیه ۴۳؛ سوره بلد، آیه ۱۷.</ref>، همچنین وجود [[عشق]] و [[محبت]]<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۲۳–۲۴.</ref>، آشنایی کامل اعضای خانواده با [[حقوق]] و [[وظایف]] خود<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲/۱۸۸–۱۹۱.</ref>، تفاهم و [[همکاری]] میان اعضای خانواده<ref>امینی، همسرداری، ۲۰۳–۲۰۴.</ref>، برخورداری از روحیه گذشت و [[بزرگواری]] و تقویت آن<ref>امینی، همسرداری، ۱۱۱ و ۱۱۳.</ref> و پرهیز از آفت [[حسد]]<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۳۰۰–۳۰۱.</ref>، مهم‌ترین سفارش‌های منابع اسلامی برای تحکیم بنیان خانواده است. | ||
جامعه‌شناسان غربی در بررسی عوامل [[تحکیم خانواده]]، عمدتاً به رابطه [[انسان]] با انسان توجه کرده‌اند؛ در حالی‌که در نظریات [[دینی]]، رابطه انسان با [[خدا]] نیز مورد توجه است و عامل اصلی و ستون [[حفظ]] کانون خانواده، تعالی است<ref>بانکی پورفرد و دیگران، ۸۵.</ref>. خانواده متعالی به خانواده‌ای گفته می‌شود که در اثر [[عقاید]] [[استوار]] و [[عمل صالح]]، زندگی خود را به [[حیات طیبه]] تبدیل کرده‌اند<ref>بانکی پورفرد و دیگران، ۷۵.</ref>. اعضای خانواده [[متعادل]] (متکامل) نه تنها خود مشکلی ندارند و از [[تعادل]] لازم برخوردارند، بلکه در رفع آسیب‌های روانی و [[اجتماعی]] مؤثر و راهگشا هستند. برای [[تشکیل خانواده]] متعالی، عوامل [[عقلی]] و احساسی، مادی و [[معنوی]] همه دخیل‌اند<ref>بانکی پورفرد و دیگران، ۷۵–۷۶.</ref>.<ref>[[احمد فکور افشاگر|فکور افشاگر، احمد]]، [[خانواده - فکور افشاگر (مقاله)| مقاله «خانواده»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۹۴-۱۰۲.</ref> | |||
==[[ | == اهداف و کارکردهای تشکیل خانواده == | ||
از | خانواده در جریان [[تاریخ]] و در فرهنگ‌های گوناگون، کارکردهای بسیاری برای افراد و [[جامعه]] داشته که این کارکردها بستگی تام به نگرش جامعه به [[عدالت]]، [[برابری]]، [[آزادی]]، [[استقلال]]، [[ستم]] و [[تبعیض]] داشته است<ref>ر.ک: حوزه و دانشگاه، ش ۳۵، «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم».</ref> و گاه با رخ‌دادن [[تغییر]] در اهداف و ارزش‌های اجتماعی نیز پیدایی نهادهای جایگزین دچار دگرگونی‌هایی شده‌اند<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۱۰.</ref>. گرچه [[قرآن]] به کارکردهای خانواده نگاهی امضایی و تأییدی دارد، در مواردی آن را بر اساس اهداف و ارزش‌های خود دگرگون می‌کند. بر این اساس، می‌توان کارکردهایی را برای خانواده برشمرد: | ||
# '''تنظیم روابط جنسی:''' نیاز جنسی، غریزه مشترک [[انسان]] و حیوان است که در سن [[بلوغ]] با پاره‌ای از ترشحات هورمونی فعال و سبب بروز رفتارهای جنسی در افراد می‌شود. ارضای [[مشروع]] و نظام‌مند غریزه جنسی و [[جلوگیری از انحراف]] آن، از مهم‌ترین کارکردهای خانواده است. [[قرآن]]، ارضای غریزه جنسی را به مواردی خاص ([[همسر]] و کنیز) و بیشتر به همسر محدود و از [[آزادی جنسی]] [[نهی]] می‌کند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ}}<ref>«و آنان که پاکدامنند جز با همسران خویش یا کنیزهاشان که اینان نکوهیده نیستند. پس کسانی که بیش از این بخواهند تجاوزکارند» سوره مؤمنون، آیه ۵-۷.</ref>. | |||
# '''[[عاطفه]] و [[همراهی]]:''' ارضای نیازهای [[عاطفی]] [[همسران]] و [[فرزندان]] یکی دیگر از کارکردهای خانواده به شمار می‌رود. از جنبه نخست، [[قرآن]] [[آرامش روانی]] برآمده از [[ازدواج]] و مهر و [[مودت]] میان [[زن]] و شوهر را از [[نشانه‌های الهی]] به شمار می‌آورد: {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱.</ref>. پیوند [[زناشویی]] بر خلاف دیگر [[روابط اجتماعی]] دربردارنده عاملی [[وحدت]] بخش و انسجام دهنده است که تداوم رابطه را با وجود تضادها و [[اختلاف]] منافع و علقه‌های [[زن]] و شوهر ضمانت می‌کند<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۹۱ ـ ۹۳.</ref>. | |||
# '''فرزندآوری و بقای نسل [[آدمی]]:''' تولید مثل، از پایه‌ای‌ترین کارکردهای خانواده، ضامن بقای نسل آدمی و بارزترین محصول پیوند [[زناشویی]] است که در تحکیم و تثبیت خانواده بسزا نقش دارد<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۲۰۳.</ref>. گرچه کارکرد یاد شده در بیرون از چارچوب خانواده نیز عملی می‌شود، خانواده محیطی طبیعی و [[مشروع]] برای زاد و ولد به شمار می‌آید<ref>مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۳۴؛ جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۱ - ۱۲؛ نک: الاسرة والمجتمع، ص۲۱ - ۲۲.</ref>. براساس [[قرآن]]، هر یک از مرد و [[زن]] با [[حفظ]] تفاوت‌های زیستی، در تحقق [[مشیت]] خدایی برای [[تولید]] و گسترش نسل [[آدمی]] سهمی دارند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى}}<ref>«ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>؛ همچنین [[فرزندان]]، عنصری ضروری در خانواده هسته‌ای به شمار رفته‌اند: {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}<ref>«و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد» سوره رعد، آیه ۳۸.</ref>. | |||
# '''[[حفظ]] نسب و [[مشروعیت]] فرزند:''' یکی از کارکردهای خانواده به [[دنیا]] آوردن فرزندانی [[مشروع]] است. از این رهگذر، [[هویت]] هر فرد در [[جامعه]] بی‌هیچ ابهامی مشخص گردیده و [[حقوق]]، امتیازات، [[مسئولیت‌ها]] و شیوه‌های [[رفتار]] با او، بر اساس آن شکل می‌گیرد<ref>مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص۲۰۹؛ نک: اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۹۵.</ref>. بر پایه گزارش‌های [[تاریخی]]، [[عرب]] هر گاه در انتساب نوزادی به پدری تردید می‌کرد، برای [[اثبات]] نسبت وی، با کیفیت ویژه‌ای قرعه می‌انداخت تا نسبت او را مشخص کند<ref>الاصنام، ص۲۸.</ref>. [[اسلام]]، فرزند را به [[همسر]] قانونی [[زن]] ملحق کرد<ref>صحیح البخاری، ج ۳، ص۵؛ صحیح مسلم، ج ۴، ص۱۷۱؛ الکافی، ج ۵، ص۴۹۲.</ref>. با این حال، در صورت [[انکار]] مرد نسبت به فرزند، [[نظام]] «لعان» جاری شده و بر اساس آن لازم است مرد و زن با شرایطی قسم بخورند که در ادعای خود راست می‌گویند<ref>سوره نور، آیه ۶.</ref>. | |||
# '''[[جامعه‌پذیری]]:''' خانواده عامل اصلی [[اجتماعی]] شدن [[فرزندان]] در دوران کودکی است<ref>جامعه‌شناسی، ص۸۴.</ref> که از سویی، کمّ و کیف فرزندانش بر تمامی ساخت [[جامعه]] اثر خواهد داشت و از سوی دیگر، [[باورها]]، [[ارزش‌ها]] و سنت‌های فردی و اجتماعی از راه آن به نسل نو می‌رسد، از این رو ارزش‌های جاودان [[انسانی]] و [[دینی]] در درون این نهاد پا می‌گیرند<ref>جنگ علیه خانواده، ص۳۱۱؛ حوزه و دانشگاه، ش ۳۵، ص۱۱ ـ ۱۲؛ «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم».</ref> و تربیت فرزندان سالم به سلامت جامعه خواهد انجامید<ref>مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۳۴؛ جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۱ - ۱۲؛ نک: الاسرة والمجتمع، ص۲۱ - ۲۲.</ref>. | |||
# '''کنترل اجتماعی:''' از دیگر کارکردهای خانواده، کاهش [[انحرافات]] جنسی و غیر جنسی [[همسران]] و [[فرزندان]] آنهاست. [[قرآن]] برای نیل به این [[هدف]] بر پاره‌ای نکات اساسی تأکید می‌ورزد: بخشی از دستورهای قرآن درباره کنترل مستقیم خانواده بر [[رفتار]] اعضاست و بخشی دیگر، در جهت کارکردهای دیگری همچون تنظیم روابط جنسی و [[تربیت]]. | |||
## '''[[نظارت]] بر رفتار فرزندان:''' کنترل صحیح رفتار در خانواده، افزون بر جنبه عام آن که شامل همه ساکنان [[خانه]] می‌شود<ref>سوره تحریم، آیه ۶.</ref>، به شکل خاص در امور جنسی کودکان بدان توجه شده است: والدین باید کودکان را از دیدن [[رفتار]] جنسی باز دارند تا از انحرافات جنسی در [[امان]] بمانند. | |||
## '''کمک به [[فرزندان]] برای [[تشکیل خانواده]]:''' تشکیل خانواده، گامی مهم در جهت فعلیت بخشیدن به قابلیت‌های آن در کاهش انحرافات اجتماعی است. در این جهت، قرآن با لحاظ نیازهای روحی و جسمی [[دختران]] و پسران مجرد به اولیای آنان دستور می‌دهد زمینه [[ازدواج]] آنها را با کمک مالی و تهیه دیگر وسایل مورد نیاز<ref>روح البیان، ج ۶، ص۱۴۶؛ تفسیر مراغی، ج ۱۸، ص۱۰۳؛ المنیر، ج ۱۸، ص۲۳۰.</ref> و به شکل کلی، هرگونه اقدام برای انجام دادن آن<ref>نمونه، ج ۱۴، ص۴۵۷.</ref> فراهم آورند. | |||
## '''اهمیت به ارضای نیازهای جنسی و [[عاطفی]] [[همسر]]:''' در شماری از [[آیات قرآن]] به اهمیت ارضای نیازهای جنسی همسر اشاره شده؛ مثلاً در موردی از [[زنان]] به «کشتزاری برای مردان» تعبیر کرده است که بهره جنسی از آنان را در هر [[زمان]] و مکانی جایز می‌سازد<ref>سوره بقره، آیه ۲۲۳.</ref>.<ref>المیزان، ج ۲، ص۲۱۲ - ۲۱۳.</ref> | |||
## '''ضرورت تربیت [[دینی]] و [[اخلاقی]] [[فرزندان]]:''' فرزندان در فرایند [[آموزش]] دینی و اخلاقی، عامل نیرومند کنترل و [[خویشتنداری]] در برابر آسیب‌های اجتماعی را در خود نهادینه می‌سازند<ref> اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۰۳.</ref>. | |||
# '''حمایت و [[مراقبت]]:''' [[انسان]] بر خلاف بسیاری از حیوانات، در آغاز [[زندگی]] و نیز زمانی پس از آن، نیازمند مراقبت دیگران است. افزون بر این، در بستر زندگی با [[مشکلات]] و بیماری‌های گوناگون روبه‌رو و در سالمندی نیز از انجام دادن کارهای خویش [[ناتوان]] است و به حمایت نیاز دارد. [[قرآن]] در رابطه‌ای [[استوار]] بر پاداش‌های دو سویه، اولاً در مواردی بر مراقبت و حمایت پدر و مادر از [[فرزندان]] تأکید می‌کند<ref>سوره بقره، آیه ۲۳۳.</ref> و ثانیا از [[فرزندان]] می‌خواهد به والدین خویش [[نیکی]] کنند<ref>سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref> که شامل [[مراقبت]] از ایشان در دوره [[پیری]] نیز می‌شود. نتیجه چنین ساختاری، افزایش انگیزه‌های فردی برای پرورش [[فرزندان]]<ref>نک: اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۸۲ - ۸۳.</ref> و استحکام روابط خانوادگی است<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۲۰۷.</ref>. | |||
# '''کارکرد [[اقتصادی]]:''' خانواده بر اساس فرهنگ جامعه، الگویی ویژه از تقسیم کار را برای [[تأمین معیشت]] اعضای خانواده فراهم می‌کند. گرچه در سال‌های نخست، [[فرزندان]] چندان در این زمینه نقش ندارند، در سالیان پسین معمولاً آنان نیز به [[یاری]] دیگر اعضای خانواده می‌آیند. قرآن [[وظیفه]] تأمین معاش را به عهده مرد نهاده و او را واداشته است تا نفقه خانواده را در حد متعارف بپردازد<ref>سوره نساء، آیه ۳۴.</ref>.<ref>خانواده در قرآن، ص۱۰۸.</ref>؛ همچنین با آنکه مرد را به پرداخت مهریه [[زن]] واداشته<ref>سوره نساء، آیه ۴.</ref> [[استقلال]] [[مالی]] زن را هم به رسمیت شناخته است<ref>سوره نساء، آیه ۳۲.</ref> گرچه با [[اشتغال]] او در بیرون از [[منزل]] آشکارا [[مخالفت]] نکرده، خواسته است [[عفت]] را رعایت کند<ref>حوزه و دانشگاه، ش ۳۵، ص۲۸، «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم».</ref> و از خودآرایی و آمیختن با نامحرمان بپرهیزد<ref>سوره احزاب، آیه ۳۲.</ref>؛ افزون بر این، انتقال [[اموال]] و کالاهای مادی از نسلی به نسل دیگر از طریق [[نظام]] [[ارث]] و در دایره [[خویشاوندی]]<ref>سوره نساء، آیه ۱۱.</ref>، [[وصیت]] بخشی از [[دارایی‌ها]] برای والدین<ref> سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref> و دیگر کمک‌های [[مالی]] به آنان ـ که عنوان عام [[نیکی به والدین]]<ref>سوره نساء، آیه ۳۶.</ref> آنها را شامل می‌شود ـ و [[یاری]] رسانی به [[خویشاوندان]] در کنار دستگیری از دیگر [[نیازمندان]]<ref>سوره بقره، آیه ۸۳.</ref> همگی از کارکردهای [[اقتصادی]] خانواده به شمار می‌روند که در [[قرآن]] یاد شده‌اند<ref>[[مهدی ملک‌محمدی|ملک‌محمدی، مهدی]]، [[خانواده (مقاله)|مقاله «خانواده»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱]]، ص۵۷۸ ـ ۵۹۶.</ref>. | |||
== آسیب‌شناسی خانواده == | |||
در پی بروز اختلال در کارکردهای خانواده، آسیب‌هایی آشکار می‌شوند و پدیده‌ها و عللی که سبب ظهور آسیب در این نهاد اجتماعی می‌شوند با عنوان «آسیب‌های خانواده» بررسی می‌گردند<ref>نک: دائره‌المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، ج ۱، ص۲۷.</ref>. در مطالعات خانواده به آسیب‌های یاد شده در سه حوزه [[فرزندان]]، سالمندان و روابط[[زن]] و مرد توجه شده است. | |||
[[ | قرآن برپایه جایگاهی که برای خانواده پذیرفته است، با عواملی [[مخالفت]] می‌ورزد که از نقش این نهاد می‌کاهند؛ یا به [[ثبات]] و استحکام آن آسیب می‌رسانند و با وضع [[احکام]] و قواعدی، برای رفع [[مشکلات]] و تحکیم روابط خانوادگی می‌کوشد<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۶۴ - ۶۵؛ نک: حجة التفاسیر، ج ۱، ص۶۰ - ۶۱، «مقدمه».</ref> و با این [[هدف]]، صریحا برخی آسیب‌ها را یاد می‌کند و در مواردی نیز که تصریح ندارد، قواعدی می‌شناساند که به پیشگیری از مشکل یا رفع آن می‌انجامد. | ||
# '''نشوز و خودداری از [[وظایف]] همسری:''' خودداری [[زن]] از وظایف همسری از آسیب‌های حوزه خانواده است که [[قرآن]] برای آن راهکاری سه مرحله‌ای دارد: نخست از مردان می‌خواهد [[همسران]] خود را [[پند]] دهند و در مرحله دوم از خوابیدن با آنها در یک بستر خودداری کنند و در مرحله پایانی تنبیه بدنی را به کار گیرند: {{متن قرآن|وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ}}<ref>«آن زنان را که از نافرمانیشان بیم دارید (نخست) پندشان دهید و (اگر تأثیر نکرد) در خوابگاه‌ها از آنان دوری گزینید و (باز اگر تأثیر نکرد) بزنیدشان» سوره نساء، آیه ۳۴.</ref>. در واقع، این تاکتیک‌های سه گانه مقدمه [[آشتی]] همسران‌اند و نباید به گونه‌ای [[اعمال]] شوند که سبب گریز از یکدیگر گردند<ref>خانواده در قرآن، ص۱۱۳.</ref>، از این رو در ادامه تأکید می‌کند اگر [[اطاعت]] کردند، راهی برای [[سرزنش]] آنها مجویید: {{متن قرآن|فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا}}<ref>«اگر فرمانبردار شما شدند دیگر به زیان آنان راهی مجویید» سوره نساء، آیه ۳۴.</ref>. | |||
# '''[[اختلاف]] همسران با یکدیگر و [[ترس]] از جدایی:''' گاه آسیب به اندازه‌ای است که همسران توان رفع آن را ندارند و به مرز [[دشمنی]] و جدایی از یکدیگر می‌رسند؛ در چنین مواردی، [[قرآن]] به [[خویشاوندان]] دستور می‌دهد دو نفر را، یکی از خانواده مرد و یکی از خانواده زن که [[آگاه]] از ویژگی‌های شخصی، [[خانوادگی]] و [[اجتماعی]] دو طرف هستند، برگزینند تا جنبه‌های گوناگون مشکل را بررسی و برای بازگرداندن زوجین به کانون خانواده تلاش کنند<ref>سوره نساء، آیه ۳۵.</ref>.<ref>من وحی القرآن، ج ۷، ص۲۴۶.</ref>. | |||
# '''[[طلاق]]:''' طلاق به فرو پاشیدن بنیان‌های خانواده می‌انجامد. [[قرآن]] با واقع بینی، اصل آن را پذیرفته است؛ ولی می‌کوشد با ارائه راهکارهایی خانواده را بازسازی کند؛ یا دست کم از آسیب‌های طلاق بکاهد. دستور به نگهداشتن عِدّه برای [[زنان]] که امکان بازگشت به [[زندگی]] و [[حفظ]] رابطه همسری را فراهم می‌کند<ref>سوره بقره، آیه ۲۲۸.</ref>.<ref>من هدی القرآن، ج ۱۶، ص۶۷؛ نک: ازدواج و خانواده در کلام خدا، ص۱۰۶.</ref> و امکان [[ازدواج]] دوباره پس از سپری شدن عِدّه<ref>سوره بقره، آیه ۲۳۲.</ref> تأمین کننده مقصود یاد شده‌اند. با این همه، اگر ادامه [[زندگی]] امکان نداشته باشد، راه جدایی را پیشنهاد؛ ولی تأکید می‌کند در [[طلاق]] دادن یا تصمیم به ادامه زندگی، نباید به [[زنان]] [[ستم]] شود<ref>سوره بقره، آیه ۲۲۹.</ref>.<ref>[[مهدی ملک‌محمدی|ملک‌محمدی، مهدی]]، [[خانواده (مقاله)|مقاله «خانواده»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱]]، ص۵۹۶ ـ ۶۰۰.</ref> | |||
== منابع == | |||
==منابع== | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده: | # [[پرونده:IM009850.jpg|22px]] [[احمد فکور افشاگر|فکور افشاگر، احمد]]، [[خانواده - فکور افشاگر (مقاله)| مقاله «خانواده»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۵''']] | ||
# [[پرونده:1100697.jpg|22px]] [[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[اخلاق - گرامی (مقاله)| مقاله «اخلاق»]]، [[مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی (کتاب)|'''مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی''']] | |||
# [[پرونده:000062.jpg|22px]] [[مهدی ملک‌محمدی|ملک‌محمدی، مهدی]]، [[خانواده - ملک‌محمدی (مقاله)|'''خانواده''']]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱]] | |||
# [[پرونده:IM009876.jpg|22px]] [[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|'''سیره خانوادگی ائمه معصوم''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:خانواده]] | [[رده:خانواده]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۸ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۱۵
خانواده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خانواده در قرآن - خانواده در نهج البلاغه - خانواده در معارف دعا و زیارات - خانواده در فقه سیاسی - خانواده در فقه اسلامی - خانواده در معارف و سیره معصوم - خانواده در معارف و سیره نبوی - خانواده در معارف و سیره علوی - خانواده در معارف و سیره سجادی - خانواده در معارف و سیره امام جواد - خانواده در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردخانواده به معنای دودمان، تبار، اهل خانه، خاندان و اهل بیت، نقطه آغازین حیات اجتماعی انسان و نخستین نهاد و کوچک‌ترین واحد تشکیل‌دهنده جامعه است. خانواده از نگاه اسلامی نهادی است که بر مبنای پیوند شرعی مرد و زن شکل می‌گیرد، ساماندهی آن بر پایه محبت است و باید با در نظر گرفتن حقوق والدین و خویشاوندان، در جهت بقا، تربیت نسل بشر و تأمین نیازهای معنوی و مادی، ایجاد شود. هر یک از اعضای خانواده در قبال دیگر اعضا وظایفی دارند که با نادیده‌گرفتن آن، جایگاه خانواده به مخاطره می‌افتد. خانواده کارکردهای بسیاری برای افراد و جامعه داشته که برخی از آنها عبارت است از: تنظیم روابط جنسی؛ عاطفه و همراهی؛ فرزندآوری و بقای نسل آدمی و غیره.
مقدمه
خانواده مبنای جامعه است و در صورتی که از نظر اخلاقی متزلزل شود تمام جامعه متزلزل خواهد شد[۱]. همه ارزش‌های اخلاقی و معنوی را می‌توان در کانون خانواده جستجو کرد و در سطح جامعه گستراند[۲]. در هر خانواده پدر در رشد اخلاقی فرزندان مسئول است و نمی‌تواند در مقابل آن بی‌تفاوت باشد[۳]. چنانکه قرآن کریم نیز بر این مطلب اشاره کرده است: ﴿قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا﴾[۴]. همچنین تربیت کودک از دامن مادر شروع می‌شود از این‌رو مادران نقش اساسی در پرورش اخلاقی کودکان دارند؛ انسانی که در محیط خانواده رشد و تربیت اخلاقی پیدا کند کمتر متأثر از ناهنجاری‌های محیطی می‌شود. اگر محیط خانواده محیطی اخلاقی باشد فرزندان نیز با اخلاق تربیت می‌شوند[۵].[۶]
تعریف
خانواده به معنای دودمان، تبار، اهل خانه، خاندان و اهل بیت آمده است[۷]. خانواده، کوچک‌ترین سازمان اجتماعی است که شامل پدر و مادر، فرزندان و گاه خویشان نزدیک از قبیل پدربزرگ، مادربزرگ، عروس یا داماد می‌شود[۸]. در تعریف حقوقی خانواده می‌توان گفت خانواده گروهی است که به دلیل قرابت یا زوجیت (سببی و نسبی)، همبستگی حقوقی و اجتماعی یافته‌اند[۹].[۱۰]
پیشینه
براساس متون دینی، حضرت آدم(ع) و حضرت حوا(س)، نخستین خانواده هسته‌ای روی زمین را شکل دادند[۱۱]. نهاد خانواده در طول تاریخ، فراز و نشیب بسیاری پشت سر گذاشته‌است. با وجودی که در بیشتر دوران‌ها بنا به دلایل مختلف از جمله شرایط جسمی و مسائل اقتصادی، محور خانواده‌ها مردان بوده‌اند یا به عبارت دیگر «مرد سالاری» در خانواده‌ها دیده می‌شود، در نگاشته‌های تاریخی وجود خانواده‌های اولیه با محوریت زنان نیز ثبت شده که از آنها با عنوان «مادر سالار» یاد می‌شود. در این خانواده‌ها مادران ستون اصلی خانواده بودند و رهبری در امور اقتصادی، آیینی و جادویی به آنان تعلق داشته است[۱۲].[۱۳]
خانواده در اسلام
در آیات قرآن کریم و ادبیات صدر اسلام، واژه‌های مختلفی بر مفهوم ساختار خانوادگی دلالت می‌کنند؛ چنانکه با در نظر گرفتن تفاوت‌های معنایی آنها، شاید بتوان صورت‌های مختلف خانواده از خانواده هسته‌ای تا گسترده‌ترین شکل خانواده را در میان آنها یافت؛ به عنوان نمونه در آیات قرآن، یکی از معانی «آل»، خاندان است که گویا شامل خاندان بسیار گسترده و همه فرزندان و نسل می‌شود: ﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾[۱۴] و واژه‌هایی چون اهل[۱۵] و بیت[۱۶] به خانواده در مقیاسی کوچک‌تر اشاره دارد.
خانواده از نگاه اسلامی نهادی است که بر مبنای پیوند شرعی مرد و زن شکل می‌گیرد، ساماندهی آن بر پایه محبت است و باید با در نظر گرفتن حقوق والدین و خویشاوندان، در جهت بقا، تربیت نسل بشر و تأمین نیازهای معنوی و مادی، ایجاد شود[۱۷]. ازدواج که آیاتی از قرآن کریم، آن را امری تکوینی می‌داند[۱۸]، پیمانی است محکم[۱۹]، بلکه محکم‌ترین قراردادی است که از دوستی شدید و محبت متقابل بین زن و شوهر ناشی می‌شود[۲۰] و برای این قرارداد، شرایط ویژه‌ای نیز ذکر شده است[۲۱]. تأکید قرآن بر تشکیل خانواده از طریق ازدواج، با هدف ادامه نسل[۲۲] و تأمین نیازهای عاطفی و غریزی[۲۳] است. قرآن زن و شوهر را پوشاننده نواقص و عیوب و مَحرم اسرار هم می‌داند[۲۴] و مردم را به تشکیل خانواده بر اساس ایمان دعوت می‌کند[۲۵]. روایات اسلامی نیز تولید و تربیت نسل مؤمن را از ارزشمندترین کارها معرفی می‌کنند[۲۶]؛ همچنان‌که شوهرداری را هم‌ردیف جهاد مجاهدان[۲۷] و تلاش مرد برای تأمین هزینه زندگی را همسان جهاد و قتال با دشمنان دین[۲۸] بر می‌شمرند در روایات، کانون خانواده محبوب‌ترین کانون نزد خداوند است[۲۹] و ازدواج، سنت رسول‌الله(ص)[۳۰] و مایه احراز نصف دین[۳۱] معرفی شده است؛ بنابراین روایات، خانواده سهم بسزایی در تربیت فرزندان در پیش، هنگام و پس از تولد دارد[۳۲].[۳۳]
جایگاه خانواده در قرآن کریم
- آیه‌ای از آیات الهی: خانواده (زن و شوهر) در قرآن کریم، آیه‌ای از آیات خداوند و مایه آرامش روحی معرفی شده است؛ چنان که خداوند فرموده است: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾[۳۴].
- پیوند محکم: بر اساس دیدگاه اسلامی، آفرینش زن و مرد از یک خمیرمایه است و بین آنها همبستگی و پیوندی وجود دارد که در سایه ازدواج، این همبستگی به صورت پیمانی محکم در می‌آید؛ چنان که در سوره نساء به این امر اشاره شده است: ﴿وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا﴾[۳۵].
- برخورداری از فضل خداوند و نجات از فقر: برخی افراد از ترس فقر، تن به ازدواج نمی‌دهند و گمان می‌کنند که فقر و ناداری، موجب ناکامی آنها در زندگی مشترک می‌شود؛ در حالی که خداوند در قرآن کریم متذکر شده است که ازدواج کنید و اگر فقیر باشید، خداوند شما را از فضل خود بی‌نیاز می‌سازد: ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾[۳۶].
- لباس یکدیگر: در سوره بقره، از زن و مرد به عنوان لباس یکدیگر یاد شده است: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ...﴾[۳۷].
- عامل تکثیر نسل: همانا آدمی برای بقا و ادامه نسل، خویش، به ازدواج توسل می‌جوید: ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾[۳۸].
- دژی در مقابل فسق و فجور: تشکیل خانواده و ازدواج، موجب می‌شود آدمی از بسیاری لغزش‌ها و معصیت‌هایی که موجب گمراهی و ناامیدی او می‌شود، مصون بماند: ﴿فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ﴾[۳۹].
- سنت پیامبران الهی: خداوند متعال، ازدواج را از سنت پیامبران الهی دانسته و فرموده است: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً﴾[۴۰].[۴۱]
تکریم خانواده در سیره معصومان(ع)
- تکریم والدین: یکی از دستورهای ارزشمند قرآن و اهل بیت(ع) به مسلمانان، تکریم والدین است. این مطلب در چهار سوره قرآن، به صورت مستقل؛ بدون فاصله بعد از مسئله مهم توحید آمده است[۴۲]. این موضوع در سیره اهل بیت(ع) نیز آمده است. منصور بن حازم می‌گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: کدام عمل برتر از همه اعمال است؟ حضرت فرمود: «نماز خواندن در وقت خودش، نیکی کردن به پدر و مادر و جهاد در راه خدا»[۴۳]. در روایتی دیگر، فردی درباره حقوق والدین از رسول خدا(ص) پرسید. حضرت فرمود: پدر را به نامش نخواند و جلوتر از او راه نرود و پیش از او ننشیند و زمینه ناسزاگوایی دیگران به او را فراهم نکند[۴۴].
- تکریم فرزند: از امام سجاد(ع) نقل شده است: حق فرزند آن است که بدانی او از آن توست و همه اعمال، از خیر و شر و خوشبختی و بدبختی و کردار پسندیده و رفتار نکوهیده که در این جهان از وی بروز کند، بر تو خوانند و رحمت و نفرینش را بر تو منسوب دارند؛ و باید بدانی که نیک تربیت کردن او و دلالت و راهنمایی‌اش به سوی پروردگار عزوجل و واداشتنش بر اطاعت خدا، بر تو واجب است و مسئول وی تو خواهی بود. اگر در تربیت او احسان کنی، به اجر و ثواب رسی؛ وگرنه عذاب خواهی شد. خویشتن را در کلیه امور او مکلف بدان و تا حد امکان، کار او را به دیگران و امگذار که این امر را حاصلی نیست؛ به هر حال مسئول و مؤاخذ تو خواهی بود[۴۵].
- تکریم همسر: اهل بیت(ع) با همسر و خانواده خود نیز رفتار کریمانه داشتند؛ رفتارهایی که هم بیانگر کرامت انسانی زنان ـ به طور عموم ـ است و هم گویای کرامت همسر، خانه و خانواده. کلام نورانی رسول خدا(ص) بیانگر اهمیت همسرداری از منظر اهل بیت(ع) است؛ چنان که فرمود: «بهترین شما خوش‌رفتارترین شما با زنانش است و من بهترین شما با زنانم هستم»[۴۶]. از دیگر اموری که در شیرین ساختن زندگی، بسیار مؤثر و بیانگر حفظ کرامت انسانی زنان است، مشورت کردن با آنهاست. بدیهی است که در زندگی خانوادگی و اجتماعی، اتفاقات بسیاری می‌افتد که انسان به تنهایی قادر نیست از عهده آن برآید. پس شایسته است در چنین مواردی زنان و مردان به کمک یکدیگر بشتابند[۴۷].
وظایف خانواده
هر یک از اعضای خانواده در قبال دیگر اعضا وظایفی دارند که با نادیده‌گرفتن آن، جایگاه خانواده به مخاطره می‌افتد. از مهم‌ترین وظایف همسران، سازگاری و تطابق با شرایط هم[۴۸]، برآورده ساختن نیازهای عاطفی و ایجاد رابطه‌ای مطلوب با یکدیگر[۴۹] است.
فرزندان و والدین در برابر هم وظایفی دارند. از مهم‌ترین وظایف والدین، پرورش روحی و جسمی فرزندان است. فرزند از نگاه اسلامی، امانت، عطیه و موهبتی الهی است[۵۰].[۵۱]
عوامل استواری خانواده
بی‌شک خانواده، اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، بنیادی‌ترین عنصر جامعه و بستر ایجاد و رشد بسیاری از ارزش‌ها است؛ چنانکه عموم اندیشمندان، خانواده را جزیی از نظام کلی جامعه و در رابطه تنگاتنگ با آن می‌دانند و سیر تطور و تکامل آن را در جهان پی می‌گیرند[۵۲]. ادیان الهی نیز همواره بر قداست و حرمت نهاد خانواده تأکید کرده‌اند و احکام و مقرراتی برای تنظیم روابط خانواده دارند. در اسلام، حفظ خانواده و تحکیم ارکان آن برپایه اصول اخلاقی و ارزشی، جایگاه خاص خود را دارد و بخشی از آیات و روایات اسلامی با هدف حفظ خانواده، به تنظیم و تعدیل روابط اعضای خانواده، حقوق و وظایف فرزندان و همسران، تلاش برای ایجاد زندگی مشترک و پرهیز از فروپاشی آن اختصاص یافته است[۵۳]؛ چنانکه ایمان و فضیلت‌گراییِ اعضای خانواده[۵۴]، وجود روحیه صبر و پایداری و متانت در فراز و فرودهای زندگی[۵۵]، همچنین وجود عشق و محبت[۵۶]، آشنایی کامل اعضای خانواده با حقوق و وظایف خود[۵۷]، تفاهم و همکاری میان اعضای خانواده[۵۸]، برخورداری از روحیه گذشت و بزرگواری و تقویت آن[۵۹] و پرهیز از آفت حسد[۶۰]، مهم‌ترین سفارش‌های منابع اسلامی برای تحکیم بنیان خانواده است.
جامعه‌شناسان غربی در بررسی عوامل تحکیم خانواده، عمدتاً به رابطه انسان با انسان توجه کرده‌اند؛ در حالی‌که در نظریات دینی، رابطه انسان با خدا نیز مورد توجه است و عامل اصلی و ستون حفظ کانون خانواده، تعالی است[۶۱]. خانواده متعالی به خانواده‌ای گفته می‌شود که در اثر عقاید استوار و عمل صالح، زندگی خود را به حیات طیبه تبدیل کرده‌اند[۶۲]. اعضای خانواده متعادل (متکامل) نه تنها خود مشکلی ندارند و از تعادل لازم برخوردارند، بلکه در رفع آسیب‌های روانی و اجتماعی مؤثر و راهگشا هستند. برای تشکیل خانواده متعالی، عوامل عقلی و احساسی، مادی و معنوی همه دخیل‌اند[۶۳].[۶۴]
اهداف و کارکردهای تشکیل خانواده
خانواده در جریان تاریخ و در فرهنگ‌های گوناگون، کارکردهای بسیاری برای افراد و جامعه داشته که این کارکردها بستگی تام به نگرش جامعه به عدالت، برابری، آزادی، استقلال، ستم و تبعیض داشته است[۶۵] و گاه با رخ‌دادن تغییر در اهداف و ارزش‌های اجتماعی نیز پیدایی نهادهای جایگزین دچار دگرگونی‌هایی شده‌اند[۶۶]. گرچه قرآن به کارکردهای خانواده نگاهی امضایی و تأییدی دارد، در مواردی آن را بر اساس اهداف و ارزش‌های خود دگرگون می‌کند. بر این اساس، می‌توان کارکردهایی را برای خانواده برشمرد:
- تنظیم روابط جنسی: نیاز جنسی، غریزه مشترک انسان و حیوان است که در سن بلوغ با پاره‌ای از ترشحات هورمونی فعال و سبب بروز رفتارهای جنسی در افراد می‌شود. ارضای مشروع و نظام‌مند غریزه جنسی و جلوگیری از انحراف آن، از مهم‌ترین کارکردهای خانواده است. قرآن، ارضای غریزه جنسی را به مواردی خاص (همسر و کنیز) و بیشتر به همسر محدود و از آزادی جنسی نهی می‌کند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ﴾[۶۷].
- عاطفه و همراهی: ارضای نیازهای عاطفی همسران و فرزندان یکی دیگر از کارکردهای خانواده به شمار می‌رود. از جنبه نخست، قرآن آرامش روانی برآمده از ازدواج و مهر و مودت میان زن و شوهر را از نشانه‌های الهی به شمار می‌آورد: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾[۶۸]. پیوند زناشویی بر خلاف دیگر روابط اجتماعی دربردارنده عاملی وحدت بخش و انسجام دهنده است که تداوم رابطه را با وجود تضادها و اختلاف منافع و علقه‌های زن و شوهر ضمانت می‌کند[۶۹].
- فرزندآوری و بقای نسل آدمی: تولید مثل، از پایه‌ای‌ترین کارکردهای خانواده، ضامن بقای نسل آدمی و بارزترین محصول پیوند زناشویی است که در تحکیم و تثبیت خانواده بسزا نقش دارد[۷۰]. گرچه کارکرد یاد شده در بیرون از چارچوب خانواده نیز عملی می‌شود، خانواده محیطی طبیعی و مشروع برای زاد و ولد به شمار می‌آید[۷۱]. براساس قرآن، هر یک از مرد و زن با حفظ تفاوت‌های زیستی، در تحقق مشیت خدایی برای تولید و گسترش نسل آدمی سهمی دارند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى﴾[۷۲]؛ همچنین فرزندان، عنصری ضروری در خانواده هسته‌ای به شمار رفته‌اند: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾[۷۳].
- حفظ نسب و مشروعیت فرزند: یکی از کارکردهای خانواده به دنیا آوردن فرزندانی مشروع است. از این رهگذر، هویت هر فرد در جامعه بی‌هیچ ابهامی مشخص گردیده و حقوق، امتیازات، مسئولیت‌ها و شیوه‌های رفتار با او، بر اساس آن شکل می‌گیرد[۷۴]. بر پایه گزارش‌های تاریخی، عرب هر گاه در انتساب نوزادی به پدری تردید می‌کرد، برای اثبات نسبت وی، با کیفیت ویژه‌ای قرعه می‌انداخت تا نسبت او را مشخص کند[۷۵]. اسلام، فرزند را به همسر قانونی زن ملحق کرد[۷۶]. با این حال، در صورت انکار مرد نسبت به فرزند، نظام «لعان» جاری شده و بر اساس آن لازم است مرد و زن با شرایطی قسم بخورند که در ادعای خود راست می‌گویند[۷۷].
- جامعه‌پذیری: خانواده عامل اصلی اجتماعی شدن فرزندان در دوران کودکی است[۷۸] که از سویی، کمّ و کیف فرزندانش بر تمامی ساخت جامعه اثر خواهد داشت و از سوی دیگر، باورها، ارزش‌ها و سنت‌های فردی و اجتماعی از راه آن به نسل نو می‌رسد، از این رو ارزش‌های جاودان انسانی و دینی در درون این نهاد پا می‌گیرند[۷۹] و تربیت فرزندان سالم به سلامت جامعه خواهد انجامید[۸۰].
- کنترل اجتماعی: از دیگر کارکردهای خانواده، کاهش انحرافات جنسی و غیر جنسی همسران و فرزندان آنهاست. قرآن برای نیل به این هدف بر پاره‌ای نکات اساسی تأکید می‌ورزد: بخشی از دستورهای قرآن درباره کنترل مستقیم خانواده بر رفتار اعضاست و بخشی دیگر، در جهت کارکردهای دیگری همچون تنظیم روابط جنسی و تربیت.
- نظارت بر رفتار فرزندان: کنترل صحیح رفتار در خانواده، افزون بر جنبه عام آن که شامل همه ساکنان خانه می‌شود[۸۱]، به شکل خاص در امور جنسی کودکان بدان توجه شده است: والدین باید کودکان را از دیدن رفتار جنسی باز دارند تا از انحرافات جنسی در امان بمانند.
- کمک به فرزندان برای تشکیل خانواده: تشکیل خانواده، گامی مهم در جهت فعلیت بخشیدن به قابلیت‌های آن در کاهش انحرافات اجتماعی است. در این جهت، قرآن با لحاظ نیازهای روحی و جسمی دختران و پسران مجرد به اولیای آنان دستور می‌دهد زمینه ازدواج آنها را با کمک مالی و تهیه دیگر وسایل مورد نیاز[۸۲] و به شکل کلی، هرگونه اقدام برای انجام دادن آن[۸۳] فراهم آورند.
- اهمیت به ارضای نیازهای جنسی و عاطفی همسر: در شماری از آیات قرآن به اهمیت ارضای نیازهای جنسی همسر اشاره شده؛ مثلاً در موردی از زنان به «کشتزاری برای مردان» تعبیر کرده است که بهره جنسی از آنان را در هر زمان و مکانی جایز می‌سازد[۸۴].[۸۵]
- ضرورت تربیت دینی و اخلاقی فرزندان: فرزندان در فرایند آموزش دینی و اخلاقی، عامل نیرومند کنترل و خویشتنداری در برابر آسیب‌های اجتماعی را در خود نهادینه می‌سازند[۸۶].
- حمایت و مراقبت: انسان بر خلاف بسیاری از حیوانات، در آغاز زندگی و نیز زمانی پس از آن، نیازمند مراقبت دیگران است. افزون بر این، در بستر زندگی با مشکلات و بیماری‌های گوناگون روبه‌رو و در سالمندی نیز از انجام دادن کارهای خویش ناتوان است و به حمایت نیاز دارد. قرآن در رابطه‌ای استوار بر پاداش‌های دو سویه، اولاً در مواردی بر مراقبت و حمایت پدر و مادر از فرزندان تأکید می‌کند[۸۷] و ثانیا از فرزندان می‌خواهد به والدین خویش نیکی کنند[۸۸] که شامل مراقبت از ایشان در دوره پیری نیز می‌شود. نتیجه چنین ساختاری، افزایش انگیزه‌های فردی برای پرورش فرزندان[۸۹] و استحکام روابط خانوادگی است[۹۰].
- کارکرد اقتصادی: خانواده بر اساس فرهنگ جامعه، الگویی ویژه از تقسیم کار را برای تأمین معیشت اعضای خانواده فراهم می‌کند. گرچه در سال‌های نخست، فرزندان چندان در این زمینه نقش ندارند، در سالیان پسین معمولاً آنان نیز به یاری دیگر اعضای خانواده می‌آیند. قرآن وظیفه تأمین معاش را به عهده مرد نهاده و او را واداشته است تا نفقه خانواده را در حد متعارف بپردازد[۹۱].[۹۲]؛ همچنین با آنکه مرد را به پرداخت مهریه زن واداشته[۹۳] استقلال مالی زن را هم به رسمیت شناخته است[۹۴] گرچه با اشتغال او در بیرون از منزل آشکارا مخالفت نکرده، خواسته است عفت را رعایت کند[۹۵] و از خودآرایی و آمیختن با نامحرمان بپرهیزد[۹۶]؛ افزون بر این، انتقال اموال و کالاهای مادی از نسلی به نسل دیگر از طریق نظام ارث و در دایره خویشاوندی[۹۷]، وصیت بخشی از دارایی‌ها برای والدین[۹۸] و دیگر کمک‌های مالی به آنان ـ که عنوان عام نیکی به والدین[۹۹] آنها را شامل می‌شود ـ و یاری رسانی به خویشاوندان در کنار دستگیری از دیگر نیازمندان[۱۰۰] همگی از کارکردهای اقتصادی خانواده به شمار می‌روند که در قرآن یاد شده‌اند[۱۰۱].
آسیب‌شناسی خانواده
در پی بروز اختلال در کارکردهای خانواده، آسیب‌هایی آشکار می‌شوند و پدیده‌ها و عللی که سبب ظهور آسیب در این نهاد اجتماعی می‌شوند با عنوان «آسیب‌های خانواده» بررسی می‌گردند[۱۰۲]. در مطالعات خانواده به آسیب‌های یاد شده در سه حوزه فرزندان، سالمندان و روابطزن و مرد توجه شده است.
قرآن برپایه جایگاهی که برای خانواده پذیرفته است، با عواملی مخالفت می‌ورزد که از نقش این نهاد می‌کاهند؛ یا به ثبات و استحکام آن آسیب می‌رسانند و با وضع احکام و قواعدی، برای رفع مشکلات و تحکیم روابط خانوادگی می‌کوشد[۱۰۳] و با این هدف، صریحا برخی آسیب‌ها را یاد می‌کند و در مواردی نیز که تصریح ندارد، قواعدی می‌شناساند که به پیشگیری از مشکل یا رفع آن می‌انجامد.
- نشوز و خودداری از وظایف همسری: خودداری زن از وظایف همسری از آسیب‌های حوزه خانواده است که قرآن برای آن راهکاری سه مرحله‌ای دارد: نخست از مردان می‌خواهد همسران خود را پند دهند و در مرحله دوم از خوابیدن با آنها در یک بستر خودداری کنند و در مرحله پایانی تنبیه بدنی را به کار گیرند: ﴿وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ﴾[۱۰۴]. در واقع، این تاکتیک‌های سه گانه مقدمه آشتی همسران‌اند و نباید به گونه‌ای اعمال شوند که سبب گریز از یکدیگر گردند[۱۰۵]، از این رو در ادامه تأکید می‌کند اگر اطاعت کردند، راهی برای سرزنش آنها مجویید: ﴿فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا﴾[۱۰۶].
- اختلاف همسران با یکدیگر و ترس از جدایی: گاه آسیب به اندازه‌ای است که همسران توان رفع آن را ندارند و به مرز دشمنی و جدایی از یکدیگر می‌رسند؛ در چنین مواردی، قرآن به خویشاوندان دستور می‌دهد دو نفر را، یکی از خانواده مرد و یکی از خانواده زن که آگاه از ویژگی‌های شخصی، خانوادگی و اجتماعی دو طرف هستند، برگزینند تا جنبه‌های گوناگون مشکل را بررسی و برای بازگرداندن زوجین به کانون خانواده تلاش کنند[۱۰۷].[۱۰۸].
- طلاق: طلاق به فرو پاشیدن بنیان‌های خانواده می‌انجامد. قرآن با واقع بینی، اصل آن را پذیرفته است؛ ولی می‌کوشد با ارائه راهکارهایی خانواده را بازسازی کند؛ یا دست کم از آسیب‌های طلاق بکاهد. دستور به نگهداشتن عِدّه برای زنان که امکان بازگشت به زندگی و حفظ رابطه همسری را فراهم می‌کند[۱۰۹].[۱۱۰] و امکان ازدواج دوباره پس از سپری شدن عِدّه[۱۱۱] تأمین کننده مقصود یاد شده‌اند. با این همه، اگر ادامه زندگی امکان نداشته باشد، راه جدایی را پیشنهاد؛ ولی تأکید می‌کند در طلاق دادن یا تصمیم به ادامه زندگی، نباید به زنان ستم شود[۱۱۲].[۱۱۳]
منابع
پانویس
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۴۸۰.
- ↑ خامنه‌ای حسینی، سید علی، ۲۵/۳/۱۳۸۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۷، ص۱۶۲؛ سید علی حسینی خامنه‌ای|خامنه‌ای حسینی، سید علی، ۱۵/۱۱/۱۳۸۱.
- ↑ «ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتشی بازدارید که هیزم آن آدمیان و سنگ‌هاست» سوره تحریم، آیه ۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۸، ص۳۶۲-۳۶۳؛ سید علی حسینی خامنه‌ای|خامنه‌ای حسینی، سید علی، ۱۹/۲/۱۳۸۶.
- ↑ گرامی، علی، مقاله «اخلاق»، مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی، ص۷۷.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ۶/۸۲۹۲؛ عمید، فرهنگ فارسی، ۵۴۲.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۴/۲۶۶۵.
- ↑ کاتوزیان، حقوق مدنی، ۱/۷–۱۰.
- ↑ فکور افشاگر، احمد، مقاله «خانواده»، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۹۴-۱۰۲.
- ↑ استادی و سالاری‌فر، نقش عوامل عاطفی روانی در تحکیم خانواده از منظر آیات و روایات، ۴۶.
- ↑ رید، پدرسالاری، ۴۷.
- ↑ فکور افشاگر، احمد، مقاله «خانواده»، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۹۴-۱۰۲.
- ↑ «بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم» سوره نساء، آیه ۵۴.
- ↑ سوره قصص، آیه ۲۹.
- ↑ سوره هود، آیه ۷۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۷/۲۵۹.
- ↑ سوره شوری، آیه ۱۱؛ سوره فاطر، آیه ۱۱؛ سوره روم، آیه ۲۱.
- ↑ سوره نساء، آیه ۲۱.
- ↑ سوره روم، آیه ۲۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/ ۵–۸.
- ↑ شوری، ۱۱.
- ↑ سوره روم، آیه ۲۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۷.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۸۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۰۰/۲۲۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۰۳/۲۰۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۶/۱۷–۵۱؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۳/۴۸۱؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۲۲۲.
- ↑ فکور افشاگر، احمد، مقاله «خانواده»، دانشنامه امام خمینی ج۵، ص۹۴-۱۰۲.
- ↑ «و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱.
- ↑ «و چگونه آن را باز می‌ستانید در حالی که با یکدیگر آمیزش کرده‌اید و آنان از شما پیمانی استوار، ستانده‌اند» سوره نساء، آیه ۲۱.
- ↑ «و بی‌همسران (آزاد) و بردگان و کنیزان شایسته‌تان را همسر دهید، اگر نادار باشند خداوند از بخشش خویش به آنان بی‌نیازی می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره نور، آیه ۳۲.
- ↑ «آمیزش با زنانتان در شب روزه‌داری برای شما حلال شده است. آنها جامه شما و شما جامه آنهایید» سوره بقره، آیه ۱۸۷.
- ↑ «پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.
- ↑ «و هر یک از شما که یارایی مالی نداشته باشد تا زنان آزاد مؤمن را به همسری گیرد، در میان کنیزان، از دختران جوان مؤمن، همسر گزیند و خداوند به ایمانتان داناتر است؛ همه چون یکدیگرید پس با اجازه کسان آنها با آنان ازدواج کنید و کابین‌هایشان را در حالی که پاکدامنند و نه پلیدکار و گزیننده دوست‌های پنهان، به گونه شایسته به (کسان) آنها بپردازید. آنگاه چون شوی کنند، اگر به کاری زشت دست یازیدند بر آنان نیمی از کیفر زنان آزاد خواهد بود. این (ازدواج با کنیزکان) برای کسی است که از (آلایش) گناه بهراسد و شکیبایی ورزیدن، برای شما بهتر است و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۵.
- ↑ «و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد» سوره رعد، آیه ۳۸.
- ↑ سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم، ص ۲۲۴.
- ↑ سوره بقره، آیه ۸۳؛ سوره نساء، آیه ۳۶؛ سوره انعام، آیه ۱۵۱؛ سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۵۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۵۸.
- ↑ امین عاملی، سیره معصومان، ج۵، ص۲۶۷.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۴۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۱۷۱.
- ↑ سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم، ص ۷۵.
- ↑ مینو چین، خانواده و خانواده درمانی، ۸۷.
- ↑ سالاری‌فر، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، ۷۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۵/۱۱۲.
- ↑ فکور افشاگر، احمد، مقاله «خانواده»، دانشنامه امام خمینی ج۵، ص۹۴-۱۰۲.
- ↑ ساروخانی، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ۱۴۶–۱۵۹.
- ↑ نوری، عوامل تحکیم و ثبات خانواده، ۱۴۷–۱۴۸.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱؛ سوره بقره، آیه ۲۲۱.
- ↑ سوره شوری، آیه ۴۳؛ سوره بلد، آیه ۱۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۲۳–۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲/۱۸۸–۱۹۱.
- ↑ امینی، همسرداری، ۲۰۳–۲۰۴.
- ↑ امینی، همسرداری، ۱۱۱ و ۱۱۳.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۳۰۰–۳۰۱.
- ↑ بانکی پورفرد و دیگران، ۸۵.
- ↑ بانکی پورفرد و دیگران، ۷۵.
- ↑ بانکی پورفرد و دیگران، ۷۵–۷۶.
- ↑ فکور افشاگر، احمد، مقاله «خانواده»، دانشنامه امام خمینی ج۵، ص۹۴-۱۰۲.
- ↑ ر.ک: حوزه و دانشگاه، ش ۳۵، «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم».
- ↑ اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۱۰.
- ↑ «و آنان که پاکدامنند جز با همسران خویش یا کنیزهاشان که اینان نکوهیده نیستند. پس کسانی که بیش از این بخواهند تجاوزکارند» سوره مؤمنون، آیه ۵-۷.
- ↑ «و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱.
- ↑ اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۹۱ ـ ۹۳.
- ↑ اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۲۰۳.
- ↑ مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۳۴؛ جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۱ - ۱۲؛ نک: الاسرة والمجتمع، ص۲۱ - ۲۲.
- ↑ «ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم» سوره حجرات، آیه ۱۳.
- ↑ «و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد» سوره رعد، آیه ۳۸.
- ↑ مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص۲۰۹؛ نک: اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۹۵.
- ↑ الاصنام، ص۲۸.
- ↑ صحیح البخاری، ج ۳، ص۵؛ صحیح مسلم، ج ۴، ص۱۷۱؛ الکافی، ج ۵، ص۴۹۲.
- ↑ سوره نور، آیه ۶.
- ↑ جامعه‌شناسی، ص۸۴.
- ↑ جنگ علیه خانواده، ص۳۱۱؛ حوزه و دانشگاه، ش ۳۵، ص۱۱ ـ ۱۲؛ «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم».
- ↑ مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۳۴؛ جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۱ - ۱۲؛ نک: الاسرة والمجتمع، ص۲۱ - ۲۲.
- ↑ سوره تحریم، آیه ۶.
- ↑ روح البیان، ج ۶، ص۱۴۶؛ تفسیر مراغی، ج ۱۸، ص۱۰۳؛ المنیر، ج ۱۸، ص۲۳۰.
- ↑ نمونه، ج ۱۴، ص۴۵۷.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۳.
- ↑ المیزان، ج ۲، ص۲۱۲ - ۲۱۳.
- ↑ اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۰۳.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۳۳.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ نک: اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۸۲ - ۸۳.
- ↑ اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۲۰۷.
- ↑ سوره نساء، آیه ۳۴.
- ↑ خانواده در قرآن، ص۱۰۸.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴.
- ↑ سوره نساء، آیه ۳۲.
- ↑ حوزه و دانشگاه، ش ۳۵، ص۲۸، «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم».
- ↑ سوره احزاب، آیه ۳۲.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۰.
- ↑ سوره نساء، آیه ۳۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ ملک‌محمدی، مهدی، مقاله «خانواده»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱، ص۵۷۸ ـ ۵۹۶.
- ↑ نک: دائره‌المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، ج ۱، ص۲۷.
- ↑ اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۶۴ - ۶۵؛ نک: حجة التفاسیر، ج ۱، ص۶۰ - ۶۱، «مقدمه».
- ↑ «آن زنان را که از نافرمانیشان بیم دارید (نخست) پندشان دهید و (اگر تأثیر نکرد) در خوابگاه‌ها از آنان دوری گزینید و (باز اگر تأثیر نکرد) بزنیدشان» سوره نساء، آیه ۳۴.
- ↑ خانواده در قرآن، ص۱۱۳.
- ↑ «اگر فرمانبردار شما شدند دیگر به زیان آنان راهی مجویید» سوره نساء، آیه ۳۴.
- ↑ سوره نساء، آیه ۳۵.
- ↑ من وحی القرآن، ج ۷، ص۲۴۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۸.
- ↑ من هدی القرآن، ج ۱۶، ص۶۷؛ نک: ازدواج و خانواده در کلام خدا، ص۱۰۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۳۲.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۹.
- ↑ ملک‌محمدی، مهدی، مقاله «خانواده»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱، ص۵۹۶ ـ ۶۰۰.