تربیت اخلاقی: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
=== روش‌های زمینه‌ساز === | === روش‌های زمینه‌ساز === | ||
[[موفقیت]] تربیت اخلاقی پیش از هر اقدامی و بیش از هر چیزی، مرهون زمینه مناسب است. از این رو، در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} به فراهم آوردن زمینه مناسب بسیار توجه شده و با استفاده از روش‌هایی سعی کردهاند زمینه را برای تحقق [[اهداف]] تربیت اخلاقی مساعد سازند. در سیره پیامبر{{صل}} و اهل بیت{{عم}} برای آماده کردن زمینه مناسب از روش‌هایی استفاده شده است که برخی از آنها عبارت است از: | [[موفقیت]] تربیت اخلاقی پیش از هر اقدامی و بیش از هر چیزی، مرهون زمینه مناسب است. از این رو، در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} به فراهم آوردن زمینه مناسب بسیار توجه شده و با استفاده از روش‌هایی سعی کردهاند زمینه را برای تحقق [[اهداف]] تربیت اخلاقی مساعد سازند. در سیره پیامبر{{صل}} و اهل بیت{{عم}} برای آماده کردن زمینه مناسب از روش‌هایی استفاده شده است که برخی از آنها عبارت است از: | ||
# پرهیز دادن متربی از محیط‌های ناسالم: انسان برای ادامه [[حیات]] خود و تأمین نیازمندی‌های ضروری خود به ارتباط با محیط نیازمند است. ولی محیط نیز مواهب خود را رایگان در [[اختیار انسان]] قرار نمی‌دهد و در مقابل مواهب خود، بر [[شخصیت]] و [[رفتار]] و گفتار وی تأثیر می‌گذارد. اگر محیط [[صالح]] باشد، معمولاً رفتار او نیز صالح خواهد بود و به عکس. بنابراین، محیط فاسد معمولاً به تدریج انسان را [[فاسد]] کرده و او را به سوی رفتارهای ناشایست سوق میدهد. به همین سبب، می‌‌توان گفت در بیشتر موارد، تربیت اخلاقی بدون محیط سالم امکان‌پذیر نخواهد بود. شاید به همین سبب، [[پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} خود از محیط‌های ناسالم دوری می‌کردند و [[پیروان]] خود را از ورود به محیط‌های ناسالم باز می‌داشتند [[هارون بن جهم]] می‌گوید: «هنگامی که [[امام صادق]]{{ع}} در [[حیره]] بر منصور وارد شد با او بودیم. یکی از [[کارگزاران]] منصور مجلس جشنی گرفته و [[مردم]] را [[دعوت]] کرده بود. [[امام]]{{ع}} نیز از جمله مدعوین بود. آن حضرت بر سر سفره بود و غذا می‌خورد و گروهی نیز همراه او بر سر سفره نشسته بودند که یکی از آنها آبی خواست و برایش کاسه‌ای شراب آوردند همین که شراب به دست مرد رسید، امام{{ع}} برخاست. از او درباره علت برخاستنش پرسیدند و فرمود: پیامبر{{صل}} فرمود: [[ملعون]] است کسی که بر سفره‌ای بنشیند که در آن شراب می‌خورند»<ref>{{متن حدیث|كُنَّا مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} بِالْحِيرَةِ حِينَ قَدِمَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ الْمَنْصُورِ فَخَتَنَ بَعْضُ الْقُوَّادِ ابْناً لَهُ وَ صَنَعَ طَعَاماً وَ دَعَا النَّاسَ وَ كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} فِيمَنْ دُعِيَ فَبَيْنَا هُوَ عَلَى الْمَائِدَةِ يَأْكُلُ وَ مَعَهُ عِدَّةٌ عَلَى الْمَائِدَةِ فَاسْتَسْقَى رَجُلٌ مِنْهُمْ مَاءً فَأُتِيَ بِقَدَحٍ فِيهِ شَرَابٌ لَهُمْ فَلَمَّا أَنْ صَارَ الْقَدَحُ فِي يَدِ الرَّجُلِ قَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنِ الْمَائِدَةِ فَسُئِلَ عَنْ قِيَامِهِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مَلْعُونٌ مَنْ جَلَسَ عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ جَلَسَ طَائِعاً عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ}}؛ کلینی، کافی، ج ۶، ص۲۶۸.</ref>. | # '''پرهیز دادن متربی از محیط‌های ناسالم:''' انسان برای ادامه [[حیات]] خود و تأمین نیازمندی‌های ضروری خود به ارتباط با محیط نیازمند است. ولی محیط نیز مواهب خود را رایگان در [[اختیار انسان]] قرار نمی‌دهد و در مقابل مواهب خود، بر [[شخصیت]] و [[رفتار]] و گفتار وی تأثیر می‌گذارد. اگر محیط [[صالح]] باشد، معمولاً رفتار او نیز صالح خواهد بود و به عکس. بنابراین، محیط فاسد معمولاً به تدریج انسان را [[فاسد]] کرده و او را به سوی رفتارهای ناشایست سوق میدهد. به همین سبب، می‌‌توان گفت در بیشتر موارد، تربیت اخلاقی بدون محیط سالم امکان‌پذیر نخواهد بود. شاید به همین سبب، [[پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} خود از محیط‌های ناسالم دوری می‌کردند و [[پیروان]] خود را از ورود به محیط‌های ناسالم باز می‌داشتند [[هارون بن جهم]] می‌گوید: «هنگامی که [[امام صادق]]{{ع}} در [[حیره]] بر منصور وارد شد با او بودیم. یکی از [[کارگزاران]] منصور مجلس جشنی گرفته و [[مردم]] را [[دعوت]] کرده بود. [[امام]]{{ع}} نیز از جمله مدعوین بود. آن حضرت بر سر سفره بود و غذا می‌خورد و گروهی نیز همراه او بر سر سفره نشسته بودند که یکی از آنها آبی خواست و برایش کاسه‌ای شراب آوردند همین که شراب به دست مرد رسید، امام{{ع}} برخاست. از او درباره علت برخاستنش پرسیدند و فرمود: پیامبر{{صل}} فرمود: [[ملعون]] است کسی که بر سفره‌ای بنشیند که در آن شراب می‌خورند»<ref>{{متن حدیث|كُنَّا مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} بِالْحِيرَةِ حِينَ قَدِمَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ الْمَنْصُورِ فَخَتَنَ بَعْضُ الْقُوَّادِ ابْناً لَهُ وَ صَنَعَ طَعَاماً وَ دَعَا النَّاسَ وَ كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} فِيمَنْ دُعِيَ فَبَيْنَا هُوَ عَلَى الْمَائِدَةِ يَأْكُلُ وَ مَعَهُ عِدَّةٌ عَلَى الْمَائِدَةِ فَاسْتَسْقَى رَجُلٌ مِنْهُمْ مَاءً فَأُتِيَ بِقَدَحٍ فِيهِ شَرَابٌ لَهُمْ فَلَمَّا أَنْ صَارَ الْقَدَحُ فِي يَدِ الرَّجُلِ قَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنِ الْمَائِدَةِ فَسُئِلَ عَنْ قِيَامِهِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مَلْعُونٌ مَنْ جَلَسَ عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ جَلَسَ طَائِعاً عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ}}؛ کلینی، کافی، ج ۶، ص۲۶۸.</ref>. | ||
# پرهیز از [[معاشرت]] با صاحبان [[رذائل]]: تأثیر [[دوست]] و همنشین بر [[خلق و خوی]] انسان امری انکارناپذیر است و به همین سبب، در متون [[اسلامی]] از [[همنشینی]] با بدان [[نهی]] و به همنشینی با نیکان توصیه شده است. از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده است: «با [[بدعت‌گذاران]] معاشرت و همنشینی نکنید، که از نظر [[مردم]] یکی از آنها به شمار می‌‌آیید. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: انسان تابع [[دین]] دوست و همنشین خویش است»<ref>{{متن حدیث|لَا تَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لَا تُجَالِسُوهُمْ فَتَصِيرُوا عِنْدَ النَّاسِ كَوَاحِدٍ مِنْهُمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} الْمَرْءُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ وَ قَرِينِهِ}}؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۷۶.</ref> و در روایتی دیگر میفرماید: «سزاوار نیست [[مسلمان]] با [[فاجر]] و احمق و [[دروغ‌گو]] [[دوستی]] داشته باشد»<ref>{{متن حدیث|لَا يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يُوَاخِيَ الْفَاجِرَ وَ لَا الْأَحْمَقَ وَ لَا الْكَذَّابَ}}؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۷۶.</ref>. | # '''پرهیز از [[معاشرت]] با صاحبان [[رذائل]]:''' تأثیر [[دوست]] و همنشین بر [[خلق و خوی]] انسان امری انکارناپذیر است و به همین سبب، در متون [[اسلامی]] از [[همنشینی]] با بدان [[نهی]] و به همنشینی با نیکان توصیه شده است. از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده است: «با [[بدعت‌گذاران]] معاشرت و همنشینی نکنید، که از نظر [[مردم]] یکی از آنها به شمار می‌‌آیید. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: انسان تابع [[دین]] دوست و همنشین خویش است»<ref>{{متن حدیث|لَا تَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لَا تُجَالِسُوهُمْ فَتَصِيرُوا عِنْدَ النَّاسِ كَوَاحِدٍ مِنْهُمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} الْمَرْءُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ وَ قَرِينِهِ}}؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۷۶.</ref> و در روایتی دیگر میفرماید: «سزاوار نیست [[مسلمان]] با [[فاجر]] و احمق و [[دروغ‌گو]] [[دوستی]] داشته باشد»<ref>{{متن حدیث|لَا يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يُوَاخِيَ الْفَاجِرَ وَ لَا الْأَحْمَقَ وَ لَا الْكَذَّابَ}}؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۷۶.</ref>. | ||
# ایجاد فضای [[اخلاقی]] در [[جامعه]]: یکی از روش‌های بسیار مؤثر در ایجاد زمینه مناسب برای تربیت اخلاقی که در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} مورد توجه قرار گرفته، حاکم کردن فضای اخلاقی در جامعه است. مراد از فضای اخلاقی آن است که [[ارزش‌های اخلاقی]] در جامعه جایگاهی [[برتر]] بیابند و همه، خود را موظف و [[متعهد]] به رعایت آنها بدانند. به سخن دیگر، ایجاد فضای اخلاقی به معنای حاکم شدن ارزش‌های اخلاقی [[اسلام]] است. اما [[حاکمیت]] ارزش‌های اخلاقی نه به معنای حاکمیت از طریق [[اعمال]] فشار و [[زور]]، بلکه بدین معناست که افراد از صمیم [[قلب]] برای آنها [[ارزش]] قائل شده، آنها را پذیرفته و به آنها پای‌بند باشند. دقت در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} نشان میدهد که آنان همه کوشش خود را صرف حاکم کردن [[ارزش‌های اخلاقی]] [[اسلام]] و ایجاد فضای [[اخلاقی]] در [[جامعه]] می‌کردند. [[پیامبر]]{{صل}} در طول اقامت خود در [[مدینه]] با اتخاذ تدابیری خاص به بهترین وجه ارزش‌های اخلاقی [[اسلامی]] را در جامعه مدینه حاکم کردند، به گونه‌ای که کسی جرئت [[تخلف]] از آنها را به خود نمی‌داد. | # '''ایجاد فضای [[اخلاقی]] در [[جامعه]]:''' یکی از روش‌های بسیار مؤثر در ایجاد زمینه مناسب برای تربیت اخلاقی که در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} مورد توجه قرار گرفته، حاکم کردن فضای اخلاقی در جامعه است. مراد از فضای اخلاقی آن است که [[ارزش‌های اخلاقی]] در جامعه جایگاهی [[برتر]] بیابند و همه، خود را موظف و [[متعهد]] به رعایت آنها بدانند. به سخن دیگر، ایجاد فضای اخلاقی به معنای حاکم شدن ارزش‌های اخلاقی [[اسلام]] است. اما [[حاکمیت]] ارزش‌های اخلاقی نه به معنای حاکمیت از طریق [[اعمال]] فشار و [[زور]]، بلکه بدین معناست که افراد از صمیم [[قلب]] برای آنها [[ارزش]] قائل شده، آنها را پذیرفته و به آنها پای‌بند باشند. دقت در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} نشان میدهد که آنان همه کوشش خود را صرف حاکم کردن [[ارزش‌های اخلاقی]] [[اسلام]] و ایجاد فضای [[اخلاقی]] در [[جامعه]] می‌کردند. [[پیامبر]]{{صل}} در طول اقامت خود در [[مدینه]] با اتخاذ تدابیری خاص به بهترین وجه ارزش‌های اخلاقی [[اسلامی]] را در جامعه مدینه حاکم کردند، به گونه‌ای که کسی جرئت [[تخلف]] از آنها را به خود نمی‌داد. | ||
# [[محبت]] و [[احسان]]: در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} احسان و محبت به دیگران جایگاه والایی یافته است. در اینجا چند نمونه از این سیره‌ها را نقل می‌کنیم: در [[فتح مکه]]، هنگامی که [[مسلمانان]] وارد [[مکه]] شدند، همه [[انتظار]] داشتند [[پیامبر]]{{صل}} از مشرکان قریش [[انتقام]] همه [[ستم‌ها]] و نامردمی‌هایی را که در [[حق]] او و یارانش کرده بودند بگیرد و دستور [[قتل]] و [[غارت]] و [[اسارت]] آنها را صادر کند. با این حال، پیامبر{{صل}} در پاسخ برخی مسلمانان که فریاد می‌زدند: امروز [[روز]] [[کشتار]] است، فرمود: امروز روز محبت و [[مهربانی]] است و اعلام کرد همه اهالی مکه جز شماری اندک [[آزاد]] هستند. [[امامان]]{{عم}} نیز همین روش را داشتند. در سیره امام زین العابدین{{ع}} آمده است: «کسی [[امام زین العابدین]]{{ع}} را [[دشنام]] داد. خادم‌های امام قصد او را کردند. امام{{ع}} فرمود: او را واگذارید، که آنچه از ما بر او پوشیده است بیش از آن است که می‌گویند. سپس فرمود: آیا حاجتی داری، ای مرد؟ مرد شرمنده شد و امام{{ع}} لباسش را به او بخشید و دستور داد هزار درهم به او بدهند. مرد فریادزنان بازگشت و می‌گفت: [[شهادت]] می‌دهم که تو فرزند [[رسول]] خدایی»<ref>{{متن حدیث|شَتَمَ بَعْضُهُمْ زَيْنَ الْعَابِدِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ فَقَصَدَهُ غِلْمَانُهُ فَقَالَ دَعُوهُ فَإِنَّ مَا خَفِيَ مِنَّا أَكْثَرُ مِمَّا قَالُوا ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ لَكَ حَاجَةٌ يَا رَجُلُ فَخَجِلَ الرَّجُلُ فَأَعْطَاهُ ثَوْبَهُ وَ أَمَرَ لَهُ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ صَارِخاً يَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّكَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۶، ص۹۵.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۳۶ ـ ۲۴۰.</ref> | # '''[[محبت]] و [[احسان]]:''' در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} احسان و محبت به دیگران جایگاه والایی یافته است. در اینجا چند نمونه از این سیره‌ها را نقل می‌کنیم: در [[فتح مکه]]، هنگامی که [[مسلمانان]] وارد [[مکه]] شدند، همه [[انتظار]] داشتند [[پیامبر]]{{صل}} از مشرکان قریش [[انتقام]] همه [[ستم‌ها]] و نامردمی‌هایی را که در [[حق]] او و یارانش کرده بودند بگیرد و دستور [[قتل]] و [[غارت]] و [[اسارت]] آنها را صادر کند. با این حال، پیامبر{{صل}} در پاسخ برخی مسلمانان که فریاد می‌زدند: امروز [[روز]] [[کشتار]] است، فرمود: امروز روز محبت و [[مهربانی]] است و اعلام کرد همه اهالی مکه جز شماری اندک [[آزاد]] هستند. [[امامان]]{{عم}} نیز همین روش را داشتند. در سیره امام زین العابدین{{ع}} آمده است: «کسی [[امام زین العابدین]]{{ع}} را [[دشنام]] داد. خادم‌های امام قصد او را کردند. امام{{ع}} فرمود: او را واگذارید، که آنچه از ما بر او پوشیده است بیش از آن است که می‌گویند. سپس فرمود: آیا حاجتی داری، ای مرد؟ مرد شرمنده شد و امام{{ع}} لباسش را به او بخشید و دستور داد هزار درهم به او بدهند. مرد فریادزنان بازگشت و می‌گفت: [[شهادت]] می‌دهم که تو فرزند [[رسول]] خدایی»<ref>{{متن حدیث|شَتَمَ بَعْضُهُمْ زَيْنَ الْعَابِدِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ فَقَصَدَهُ غِلْمَانُهُ فَقَالَ دَعُوهُ فَإِنَّ مَا خَفِيَ مِنَّا أَكْثَرُ مِمَّا قَالُوا ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ لَكَ حَاجَةٌ يَا رَجُلُ فَخَجِلَ الرَّجُلُ فَأَعْطَاهُ ثَوْبَهُ وَ أَمَرَ لَهُ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ صَارِخاً يَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّكَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۶، ص۹۵.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۳۶ ـ ۲۴۰.</ref> | ||
=== روش‌های پرورش [[آگاهی]] و [[بصیرت]] [[اخلاقی]] === | === روش‌های پرورش [[آگاهی]] و [[بصیرت]] [[اخلاقی]] === | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۷: | ||
==== روش‌های آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی ==== | ==== روش‌های آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی ==== | ||
آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی در [[رشد]] و تقویت بصیرت اخلاقی نقش اساسی دارد و به همین سبب، [[پیامبر]]{{صل}} و اهل بیت{{عم}} به آموزش معارف اخلاقی اهتمام ویژه‌ای داشتند. توجه به [[سیره پیامبر]]{{صل}} و اهل بیت{{عم}} نشان میدهد که آنها برای آشنا کردن متربیان با آموزه‌های اخلاقی از روش‌هایی که در ذیل بیان می‌کنیم استفاده می‌کردند: | آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی در [[رشد]] و تقویت بصیرت اخلاقی نقش اساسی دارد و به همین سبب، [[پیامبر]]{{صل}} و اهل بیت{{عم}} به آموزش معارف اخلاقی اهتمام ویژه‌ای داشتند. توجه به [[سیره پیامبر]]{{صل}} و اهل بیت{{عم}} نشان میدهد که آنها برای آشنا کردن متربیان با آموزه‌های اخلاقی از روش‌هایی که در ذیل بیان می‌کنیم استفاده می‌کردند: | ||
# [[آموزش]] اصول و معیارهای اخلاقی: آموزه‌های اخلاقی گستره وسیعی دارند و از آنجا که [[اخلاق]] منطق [[رفتار]] است، متربی باید بتواند آموزه‌های اخلاقی را بر اوضاع و احوال گوناگون [[زندگی]] خود تطبیق دهد. یکی از [[مشکلات]] عمده در آموزش اخلاق این است که چگونه می‌‌توان آموزه‌های اخلاقی را به متربی آموزش داد تا وی بتواند بدون نیاز به مربی در شرایط گوناگون، [[وظیفه]] [[اخلاقی]] خود را تشخیص دهد و بر طبق آن عمل کند. [[معصومان]]{{عم}} برای حل این مشکل افزون بر بیان [[قواعد]] کلی اخلاقی، از روش خاصی استفاده می‌کردند که همان بیان معیارهای عملی است. برای نمونه به برخی از آموزه‌های [[نبوی]] توجه فرمایید: «کسی که [[کار نیک]] او را [[خشنود]] و کار بد او را ناخشنود کند [[مؤمن]] است»<ref>{{متن حدیث|مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَةٌ وَ سَاءَتْهُ سَيِّئَةٌ فَهُوَ مُؤْمِنٌ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۷۰.</ref>؛ «آنچه را در [[درستی]] آن [[شک]] داری رها کن و به آنچه در درستی آن شک نداری عمل کن»<ref>{{متن حدیث|دَعْ مَا يُرِيبُكَ إِلَى مَا لَا يُرِيبُكَ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۷۱.</ref> و ... . هر یک از این بیانات در بردارنده یک معیار عملی است که متربی به آسانی میتواند درست را از نادرست و رفتار شایسته را از ناشایسته تشخیص دهد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۰.</ref>. | # '''[[آموزش]] اصول و معیارهای اخلاقی:''' آموزه‌های اخلاقی گستره وسیعی دارند و از آنجا که [[اخلاق]] منطق [[رفتار]] است، متربی باید بتواند آموزه‌های اخلاقی را بر اوضاع و احوال گوناگون [[زندگی]] خود تطبیق دهد. یکی از [[مشکلات]] عمده در آموزش اخلاق این است که چگونه می‌‌توان آموزه‌های اخلاقی را به متربی آموزش داد تا وی بتواند بدون نیاز به مربی در شرایط گوناگون، [[وظیفه]] [[اخلاقی]] خود را تشخیص دهد و بر طبق آن عمل کند. [[معصومان]]{{عم}} برای حل این مشکل افزون بر بیان [[قواعد]] کلی اخلاقی، از روش خاصی استفاده می‌کردند که همان بیان معیارهای عملی است. برای نمونه به برخی از آموزه‌های [[نبوی]] توجه فرمایید: «کسی که [[کار نیک]] او را [[خشنود]] و کار بد او را ناخشنود کند [[مؤمن]] است»<ref>{{متن حدیث|مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَةٌ وَ سَاءَتْهُ سَيِّئَةٌ فَهُوَ مُؤْمِنٌ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۷۰.</ref>؛ «آنچه را در [[درستی]] آن [[شک]] داری رها کن و به آنچه در درستی آن شک نداری عمل کن»<ref>{{متن حدیث|دَعْ مَا يُرِيبُكَ إِلَى مَا لَا يُرِيبُكَ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۷۱.</ref> و ... . هر یک از این بیانات در بردارنده یک معیار عملی است که متربی به آسانی میتواند درست را از نادرست و رفتار شایسته را از ناشایسته تشخیص دهد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۰.</ref>. | ||
# تبیین [[جهان‌بینی]] و [[فلسفه]] [[ارزش‌های اخلاقی]]: یکی از روش‌های مهم در پرورش [[بصیرت]] و [[آگاهی]] اخلاقی، داشتن بینشی کلی از [[جهان]] و [[انسان]] است که ارزش‌های اخلاقی مورد نظر بر آن [[استوار]] شده‌اند. تربیت اخلاقی زمانی بر پایه‌هایی محکم استوار خواهد بود که باورهایی متناسب با آن در [[روح]] و [[جان]] متربی ریشه دوانده باشد و در این صورت است که می‌‌توان [[امیدوار]] بود که درخت [[اخلاق]] روییده بر این [[زمین]] حاصل‌خیز، به ثمر بنشیند و صاحب آن از میوه‌های شیرین و فرح‌بخش آگاهی و بصیرت اخلاقی، [[عواطف]] عالی اخلاقی و رفتارهای شایسته اخلاقی بهره‌مند گردد. یکی از موضوعات جالب توجه در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} این است که آنان اهمیت زیادی به [[آموزش]] بنیان‌های اخلاق و تربیت اخلاقی قائل شده و در فرصت‌های مقتضی می‌کوشیدند [[جهان‌بینی اسلامی]] را که زیربنای اخلاق و تربیت اخلاقی [[اسلامی]] است به متربیان آموزش دهند. [[جهان‌بینی]] [[اخلاقی]] نه تنها در شکل‌گیری [[بصیرت]] اخلاقی تأثیر دارد، بلکه افزون بر آن، در ایجاد انگیزه برای عمل به [[ارزش‌ها]] و آموزه‌های اخلاقی نیز مؤثر است.؛ چراکه [[آگاهی]] از ارزش‌ها به تنهایی، نمی‌تواند انگیزه لازم برای عمل بر طبق آنها را در شخص ایجاد کند؛ زیرا انگیزه عمل بر طبق این ارزش‌ها ریشه در [[اعتقادات]] بنیادین درباره [[جهان هستی]] و [[زندگی]] [[انسان]] در این [[جهان]] دارد که عمدتاً [[دینی]] هستند<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۶.</ref>. | # '''تبیین [[جهان‌بینی]] و [[فلسفه]] [[ارزش‌های اخلاقی]]:''' یکی از روش‌های مهم در پرورش [[بصیرت]] و [[آگاهی]] اخلاقی، داشتن بینشی کلی از [[جهان]] و [[انسان]] است که ارزش‌های اخلاقی مورد نظر بر آن [[استوار]] شده‌اند. تربیت اخلاقی زمانی بر پایه‌هایی محکم استوار خواهد بود که باورهایی متناسب با آن در [[روح]] و [[جان]] متربی ریشه دوانده باشد و در این صورت است که می‌‌توان [[امیدوار]] بود که درخت [[اخلاق]] روییده بر این [[زمین]] حاصل‌خیز، به ثمر بنشیند و صاحب آن از میوه‌های شیرین و فرح‌بخش آگاهی و بصیرت اخلاقی، [[عواطف]] عالی اخلاقی و رفتارهای شایسته اخلاقی بهره‌مند گردد. یکی از موضوعات جالب توجه در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} این است که آنان اهمیت زیادی به [[آموزش]] بنیان‌های اخلاق و تربیت اخلاقی قائل شده و در فرصت‌های مقتضی می‌کوشیدند [[جهان‌بینی اسلامی]] را که زیربنای اخلاق و تربیت اخلاقی [[اسلامی]] است به متربیان آموزش دهند. [[جهان‌بینی]] [[اخلاقی]] نه تنها در شکل‌گیری [[بصیرت]] اخلاقی تأثیر دارد، بلکه افزون بر آن، در ایجاد انگیزه برای عمل به [[ارزش‌ها]] و آموزه‌های اخلاقی نیز مؤثر است.؛ چراکه [[آگاهی]] از ارزش‌ها به تنهایی، نمی‌تواند انگیزه لازم برای عمل بر طبق آنها را در شخص ایجاد کند؛ زیرا انگیزه عمل بر طبق این ارزش‌ها ریشه در [[اعتقادات]] بنیادین درباره [[جهان هستی]] و [[زندگی]] [[انسان]] در این [[جهان]] دارد که عمدتاً [[دینی]] هستند<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۶.</ref>. | ||
# تبیین موانع رفتارهای اخلاقی و راه‌های [[غلبه]] بر آنها: یکی دیگر از روش‌هایی که در شکل‌گیری بصیرت و آگاهی اخلاقی تأثیری بسزا دارد آشنایی با موانع رفتارهای اخلاقی و چگونگی از میان برداشتن آنهاست. یکی از ویژگی‌های [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} آن است که در تربیت اخلاقی به موانع [[اخلاق]] و تربیت اخلاقی بسیار اهمیت داده و آنها را با دقت تبیین کرده و برای [[مبارزه]] با آنها راه‌حل ارائه کردهاند. در اینجا برای نمونه، چند [[سیره]] را نقل می‌کنیم. پیامبر اکرم{{صل}} در روایتی میفرماید: «ای مردم، از [[دنیادوستی]] بپرهیزید که سرچشمه همه خطاها و دریچه همه [[بلاها]] و همراه همه [[فتنه‌ها]] و فراخواننده همه مصیبت‌هاست»<ref>{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِيَّاكُمْ وَ حُبَّ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ وَ بَابُ كُلِّ بَلِيَّةٍ وَ قِرَانُ كُلِّ فِتْنَةٍ وَ دَاعِي كُلِّ رَزِيَّةٍ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۹۱.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۸.</ref> | # '''تبیین موانع رفتارهای اخلاقی و راه‌های [[غلبه]] بر آنها:''' یکی دیگر از روش‌هایی که در شکل‌گیری بصیرت و آگاهی اخلاقی تأثیری بسزا دارد آشنایی با موانع رفتارهای اخلاقی و چگونگی از میان برداشتن آنهاست. یکی از ویژگی‌های [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} آن است که در تربیت اخلاقی به موانع [[اخلاق]] و تربیت اخلاقی بسیار اهمیت داده و آنها را با دقت تبیین کرده و برای [[مبارزه]] با آنها راه‌حل ارائه کردهاند. در اینجا برای نمونه، چند [[سیره]] را نقل می‌کنیم. پیامبر اکرم{{صل}} در روایتی میفرماید: «ای مردم، از [[دنیادوستی]] بپرهیزید که سرچشمه همه خطاها و دریچه همه [[بلاها]] و همراه همه [[فتنه‌ها]] و فراخواننده همه مصیبت‌هاست»<ref>{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِيَّاكُمْ وَ حُبَّ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ وَ بَابُ كُلِّ بَلِيَّةٍ وَ قِرَانُ كُلِّ فِتْنَةٍ وَ دَاعِي كُلِّ رَزِيَّةٍ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۹۱.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۸.</ref> | ||
# بیان عواقب و پیامدهای رفتارهای [[اخلاقی]] و ضد اخلاقی: یکی دیگر از روش‌هایی که در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} برجسته است، بیان پیامدهای رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی است. آنان در موارد متعدد در کنار [[دعوت]] مردم به [[فضائل]] و باز داشتن آنها از [[رذائل]]، آثار و پیامدهای آن را نیز بیان کردهاند [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «[[خشم]] [[ایمان]] را [[فاسد]] می‌کند چنان که سرکه عسل را»<ref>{{متن حدیث|الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ}}؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۰۲.</ref>. در کلمات گهربار [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} درباره [[عفت]] آمده است: «با عفت ورزیدن [[اعمال انسان]] (از آلودگی‌ها) [[پاک]] می‌شود»<ref>{{متن حدیث|بِالْعَفَافِ تَزْكُو الْأَعْمَالُ}}؛ آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ص۲۰۵.</ref>. [[آگاهی]] از پیامدهای رفتارهای [[اخلاقی]] و ضد اخلاقی سه اثر مهم [[تربیتی]] دارد: نخست آگاهی و [[بصیرت]] اخلاقی متربی را افزایش میدهد؛ دوم [[قدرت]] [[انتخاب]] و تصمیم‌گیری اخلاقی وی را تقویت می‌کند؛ زیرا کسی که از پیامدهای [[عمل]] [[آگاه]] است بهتر میتواند سود و [[زیان]] آن را بسنجد و بر آن اساس درباره انجام دادن یا ندادن آن اقدام کند و سوم، آگاهی از پیامدهای عمل در متربی، انگیزه برای عمل اخلاقی ایجاد و یا آن را تقویت می‌کند؛ زیرا [[انسان]] معمولاً با انجام دادن هر [[رفتاری]] به دنبال نفع خویش است و وقتی بداند یک عمل ضد اخلاقی، در کنار [[لذت]] گذرا، زیان‌های [[پایداری]] دارد، به احتمال [[قوی]] از انجام آن سرباز می‌‌زند؛ چنان که اگر بداند عمل اخلاقی در کنار [[مشقت]] موقت و گذرا، منافعی بلندمدت و مهم دارد، به احتمال قوی آن را انجام میدهد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۹.</ref>. | # '''بیان عواقب و پیامدهای رفتارهای [[اخلاقی]] و ضد اخلاقی:''' یکی دیگر از روش‌هایی که در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} برجسته است، بیان پیامدهای رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی است. آنان در موارد متعدد در کنار [[دعوت]] مردم به [[فضائل]] و باز داشتن آنها از [[رذائل]]، آثار و پیامدهای آن را نیز بیان کردهاند [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «[[خشم]] [[ایمان]] را [[فاسد]] می‌کند چنان که سرکه عسل را»<ref>{{متن حدیث|الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ}}؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۰۲.</ref>. در کلمات گهربار [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} درباره [[عفت]] آمده است: «با عفت ورزیدن [[اعمال انسان]] (از آلودگی‌ها) [[پاک]] می‌شود»<ref>{{متن حدیث|بِالْعَفَافِ تَزْكُو الْأَعْمَالُ}}؛ آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ص۲۰۵.</ref>. [[آگاهی]] از پیامدهای رفتارهای [[اخلاقی]] و ضد اخلاقی سه اثر مهم [[تربیتی]] دارد: نخست آگاهی و [[بصیرت]] اخلاقی متربی را افزایش میدهد؛ دوم [[قدرت]] [[انتخاب]] و تصمیم‌گیری اخلاقی وی را تقویت می‌کند؛ زیرا کسی که از پیامدهای [[عمل]] [[آگاه]] است بهتر میتواند سود و [[زیان]] آن را بسنجد و بر آن اساس درباره انجام دادن یا ندادن آن اقدام کند و سوم، آگاهی از پیامدهای عمل در متربی، انگیزه برای عمل اخلاقی ایجاد و یا آن را تقویت می‌کند؛ زیرا [[انسان]] معمولاً با انجام دادن هر [[رفتاری]] به دنبال نفع خویش است و وقتی بداند یک عمل ضد اخلاقی، در کنار [[لذت]] گذرا، زیان‌های [[پایداری]] دارد، به احتمال [[قوی]] از انجام آن سرباز می‌‌زند؛ چنان که اگر بداند عمل اخلاقی در کنار [[مشقت]] موقت و گذرا، منافعی بلندمدت و مهم دارد، به احتمال قوی آن را انجام میدهد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۴۹.</ref>. | ||
# بیان داستان‌های اخلاقی: استفاده از داستان به منزله ابزاری برای [[رشد]] و ارتقای آگاهی و بصیرت اخلاقی پیشینه‌ای دراز دارد. [[خداوند متعال]] در [[قرآن کریم]] از این روش بسیار استفاده کرده و در ضمن آن [[فضائل اخلاقی]] را به تصویر کشیده است. داستان [[حضرت یوسف]]{{ع}} یکی از این نمونه‌هاست. [[پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} نیز از داستان برای تربیت اخلاقی [[مسلمانان]] استفاده می‌کردند. مانند اینکه [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: «در [[بنی‌اسرائیل]] مردی نیازمند بود که همسرش اصرار می‌‌کرد تا او به دنبال روزی برود. مرد در [[خواب]] دید که به او می‌گویند دو درهم [[حلال]] نزد تو محبوب‌تر است یا دو هزار درهم [[حرام]]. مرد گفت: دو درهم حلال و پاسخ شنید که دو درهم زیر سر اوست. از خواب بیدار شد و دو درهمی را که زیر سرش بود برداشت؛ با یک درهم آن ماهی‌ای خرید و به [[منزل]] آمد. هنگامی که همسرش او را دید با ناخشنودی پیش آمد و [[سوگند]] یاد کرد که به ماهی دست نمی‌زند. مرد خود برخاست و هنگامی که شکم ماهی را پاره کرد، دو دُر در آن دید و آنها را به چهل هزار درهم فروخت»<ref>{{متن حدیث|كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ رَجُلٌ وَ كَانَ مُحْتَاجاً فَأَلَحَّتْ عَلَيْهِ امْرَأَتُهُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ فَرَأَى فِي النَّوْمِ أَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ أَوْ أَلْفَانِ مِنْ حَرَامٍ فَقَالَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ فَقَالَ تَحْتَ رَأْسِكَ فَانْتَبَهَ فَرَأَى الدِّرْهَمَيْنِ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَهُمَا وَ اشْتَرَى بِدِرْهَمٍ سَمَكَةً فَأَقْبَلَ إِلَى مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَرْأَةُ أَقْبَلَتْ عَلَيْهِ كَاللَّائِمَةِ وَ أَقْسَمَتْ أَنْ لَا تَمَسَّهَا فَقَامَ الرَّجُلُ إِلَيْهَا فَلَمَّا شَقَّ بَطْنَهَا إِذَا بِدُرَّتَيْنِ فَبَاعَهُمَا بِأَرْبَعِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص۲۹.</ref>. این داستانی است که [[امام]]{{ع}} درباره [[ضرورت]] تأمین روزی [[خانواده]] از راه حلال و [[برکات]] آن بیان کرده است<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۵۰.</ref>. | # '''بیان داستان‌های اخلاقی:''' استفاده از داستان به منزله ابزاری برای [[رشد]] و ارتقای آگاهی و بصیرت اخلاقی پیشینه‌ای دراز دارد. [[خداوند متعال]] در [[قرآن کریم]] از این روش بسیار استفاده کرده و در ضمن آن [[فضائل اخلاقی]] را به تصویر کشیده است. داستان [[حضرت یوسف]]{{ع}} یکی از این نمونه‌هاست. [[پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} نیز از داستان برای تربیت اخلاقی [[مسلمانان]] استفاده می‌کردند. مانند اینکه [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: «در [[بنی‌اسرائیل]] مردی نیازمند بود که همسرش اصرار می‌‌کرد تا او به دنبال روزی برود. مرد در [[خواب]] دید که به او می‌گویند دو درهم [[حلال]] نزد تو محبوب‌تر است یا دو هزار درهم [[حرام]]. مرد گفت: دو درهم حلال و پاسخ شنید که دو درهم زیر سر اوست. از خواب بیدار شد و دو درهمی را که زیر سرش بود برداشت؛ با یک درهم آن ماهی‌ای خرید و به [[منزل]] آمد. هنگامی که همسرش او را دید با ناخشنودی پیش آمد و [[سوگند]] یاد کرد که به ماهی دست نمی‌زند. مرد خود برخاست و هنگامی که شکم ماهی را پاره کرد، دو دُر در آن دید و آنها را به چهل هزار درهم فروخت»<ref>{{متن حدیث|كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ رَجُلٌ وَ كَانَ مُحْتَاجاً فَأَلَحَّتْ عَلَيْهِ امْرَأَتُهُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ فَرَأَى فِي النَّوْمِ أَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ أَوْ أَلْفَانِ مِنْ حَرَامٍ فَقَالَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ فَقَالَ تَحْتَ رَأْسِكَ فَانْتَبَهَ فَرَأَى الدِّرْهَمَيْنِ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَهُمَا وَ اشْتَرَى بِدِرْهَمٍ سَمَكَةً فَأَقْبَلَ إِلَى مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَرْأَةُ أَقْبَلَتْ عَلَيْهِ كَاللَّائِمَةِ وَ أَقْسَمَتْ أَنْ لَا تَمَسَّهَا فَقَامَ الرَّجُلُ إِلَيْهَا فَلَمَّا شَقَّ بَطْنَهَا إِذَا بِدُرَّتَيْنِ فَبَاعَهُمَا بِأَرْبَعِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ}}؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص۲۹.</ref>. این داستانی است که [[امام]]{{ع}} درباره [[ضرورت]] تأمین روزی [[خانواده]] از راه حلال و [[برکات]] آن بیان کرده است<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص۲۵۰.</ref>. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ ۲۲ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۴۳
این مدخل زیرشاخهٔ بحث تربیت است. تربیت اخلاقی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تربیت اخلاقی در معارف و سیره معصوم - پرسش مرتبط نداردمقدمه
خداوند در قرآن بعد از ده سوگند که آخرین آن سوگند به نفس انسانی است و پس از بیان این مطلب که باید و نباید و شایست و ناشایست را به نفس انسانی الهام کرده، میفرماید: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا﴾[۱]. شاید به همین سبب خداوند یکی از اهداف اساسی بعثت پیامبر اسلام را تزکیه نفس انسان‌ها از آلودگی‌ها بیان کرده است: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾[۲].
پیامبر اکرم(ص) نیز مأموریت خود را تکمیل مکارم اخلاق شمرده است: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ»[۳]؛ «همانا مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را تکمیل کنم». با وجود این، اهمیت اخلاق و تربیت اخلاقی، اختصاص به اسلام و جامعه‌های اسلامی ندارد. تجربه نشان داده است که انسان، خواه متدین به دینی آسمانی باشد یا نباشد، هیچ‌گاه در دوره مدرن و پسامدرن، بی‌نیاز از اخلاق و تربیت اخلاقی نیست. در دوران معاصر، در کشورهای غربی به دنبال پیشرفت‌هایی که در زمینه علوم تجربی به دست آمد، به تدریج اصول اخلاقی و توجه به فضائل و به دنبال آن توجه به تربیت اخلاقی، کم‌رنگ و حتی در مواردی نیز با اخلاق و فضائل اخلاقی مبارزه شد، اما اخیراً به سبب آسیب‌های جدی‌ای که از این ناحیه به سلامت جامعه و افراد وارد شده است، توجه به اخلاق و فضائل اخلاقی و به دنبال آن توجه به تربیت اخلاقی، افزایش چشم‌گیری پیدا کرده است[۴].
معناشناسی
تربیت اخلاقی را می‌‌توان مجموعه‌ای از اقدامات و فعالیت‌هایی دانست که مربی به منظور آشنا کردن متربی با اصول و ارزش‌های اخلاقی و پرورش گرایش‌ها و فضیلت‌های اخلاقی در متربی، انجام میدهد. بدیهی است که اقدامات و فعالیت‌های متربی در تربیت اخلاقی در صورتی همراه موفقیت خواهد بود که سنجیده و حساب شده باشد. بدین معنا که مربی بداند چه اقدام و فعالیّتی را چگونه باید انجام دهد. آنچه راهنمای مربی در انتخاب فعالیت‌ها و چگونگی انجام آنهاست، چیزی جز اصول تربیت اخلاقی نیست. با توجه به نقش برجسته و بی‌بدیل اصول تربیت اخلاقی در موفقیت تربیت اخلاقی، این مبحث به بیان اصول تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اختصاص یافته است[۵].
اصول تربیت اخلاقی
درهم تنیدگی تربیت اخلاقی و تربیت دینی
در سیره معصومان(ع) تمام فضائل و رفتارهای اخلاقی بخشی از دستورهای دینی است نه چیزی مستقل از آن. برای نمونه فضیلت عفت، اصلاح میان مردم، اهتمام به امور دیگران و رفع مشکلات آنها و حیا که از فضیلت‌های اخلاقی‌اند، در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به عنوان بخشی از دین اسلام و دستورهای دینی مطرح شده‌اند. امام باقر(ع) فرمود: «برترین عبادت عفت دامان و شکم است»[۶]. در این روایت عفت دامان و شکم عبادت تلقی شده است. در روایت دیگری اصلاح میان مردم، صدقه (که عبادت مالی است) به شمار آمده است. امام صادق(ع) میفرماید: «صدقه‌ای که خداوند آن را دوست دارد، اصلاح میان مردم است آنگاه که رابطه آنها به هم خورده باشد و نزدیک کردن آنها به یکدیگر است هنگامی که از هم فاصله گرفته‌اند»[۷]. بدین ترتیب، در سیره معصومان(ع) اخلاق بخشی از دین است و این دو را نمی‌توان از یکدیگر جدا کرد. البته، این بدان معنا نیست که هدف غائی دین اسلام تنها تهذیب خلق و خوی آدمی است[۸].
تهذیب ظاهر و باطن
مراجعه به سیره معصومان(ع) نشان میدهد که از نظر آنان رفتار اخلاقی‌ای ارزشمند است که عمل و قصد و انگیزه عامل، هر دو شایسته و پسندیده است. شایستگی عمل به چه معناست؟ شایستگی عمل بدین معناست که خود عمل مقبول شرع باشد. امیر مؤمنان علی(ع) میفرماید: «آنکه از خدا و پیامبر(ص) او پیروی کند به رستگاری عظیم و پاداش فراوان دست یافته و آنکه از خدا و پیامبر(ص) سرپیچی کند، آشکارا زیان کرده و سزاوار عذاب دردناک است»[۹].
ولی خداوند متعال دانا و حکیم مطلق است و بیهوده به چیزی امر یا از چیزی نهی نمی‌کند؛ در هر امر او مصلحتی و در هر عمل منهی، مفسده‌ای است و خداوند برای دستیابی انسان به مصالح و در امان ماندن از مفاسد پیامبرانی فرستاده است و همه آنچه را برای فلاح و رستگاری و سعادت انسان لازم بوده، از طریق آنان به مردم رسانده است. در روایتی از امام باقر(ع) میخوانیم: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي لَمْ أَدَعْ شَيْئاً يُقَرِّبُكُمْ إِلَى الْجَنَّةِ وَ يُبَاعِدُكُمْ مِنَ النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ نَبَّأْتُكُمْ بِهِ»[۱۰]؛ پیامبر خدا(ص) فرمود: ای مردم، چیزی نیست که شما را به بهشت نزدیک و از جهنم دور کند، مگر اینکه شما را از آن آگاه کرده‌ام». بر اساس این روایت راه رسیدن به سعادت و کمال پیروی از دستورهای خداوند است و در دین اسلام هر دستوری که برای رسیدن به سعادت و دوری از شقاوت لازم بوده بیان شده است. افزون بر این، از این روایت به دست می‌‌آید که هر عمل و رفتار مشروع، معقول نیز خواهد بود؛ چراکه اوامر و نواهی خداوند از مصالح و مفاسد واقعی سرچشمه می‌گیرد.
لذا رفتارهایی مقبول درگاه خداوند واقع می‌شوند که با انگیزه صحیح انجام بشوند و انگیزه صحیح قصد اطاعت از دستور خدا و اخلاص است. عمل نیکو با انگیزه باطل و ناپسند ارزشمند نیست و عمل ناپسند با انگیزه صحیح نیز ارزشی ندارد. بر این اساس، در تربیت اخلاقی هم ظاهر متربی باید از رفتارهای ناشایسته تهذیب شود و هم باطن از انگیزه‌های ناشایست[۱۱].
پرورش روحیه تعقل اخلاقی همراه با تسلیم در برابر عقل و وحی
عقل انسان میتواند بسیاری از ارزش‌های کلی اخلاقی مانند خوب بودن عدالت، احسان و... را درک کند. همچنین میتواند برخی مصداق‌های روشن ارزش‌های کلی را درک کند. ولی تشخیص همه مصادیق ارزش‌ها و ضد ارزش‌های اخلاقی در اوضاع و احوال مختلف از عهده عقل انسان بر نمی‌آید و در این موارد چاره‌ای جز مراجعه به شرع ندارد؛ زیرا تعیین و محاسبه تأثیرات یک عمل بر کمال حقیقی انسان از عهده انسان بیرون است.
در روایات متعددی بر این مطلب تصریح شده که خداوند برای هدایت انسان دو حجت قرار داده است: عقل و شرع. امام صادق(ع)خطاب به هشام میفرماید: «ای هشام، خداوند بر مردم دو حجت قرار داده است: حجت ظاهر و حجت باطن. حجت ظاهر، پیامبران و امامان(ع) هستند و حجت باطن عقل مردم است»[۱۲]. با توجه به عام بودن روایت، می‌‌توان گفت بر اساس این روایت خداوند برای تشخیص ارزش‌های اخلاقی دو ابزار در اختیار انسان قرار داده است: عقل و پیامبران و امامان(ع).
در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اولاً عقل و وحی هر دو در تشخیص ارزش‌های اخلاقی و رفتار شایسته و ناشایست نقش دارند؛ ثانیاً هر چند عقل توانایی درک برخی قواعد کلی اخلاقی و برخی مصداق‌های آنها را دارد، در تشخیص دیگر مصادیق قواعد کلی و تطبیق آنها بر موارد و اوضاع و احوال خاص و نیز در تشخیص قواعد جزئی‌تر اخلاقی به وحی نیازمند است[۱۳].
تعالی تدریجی
بر اساس سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) رشد اخلاقی چهار مرتبه و درجه دارد:
- اخلاق انسانی: در این مرحله شخص رفتارهای اخلاقی را به انگیزه‌های انسانی انجام میدهد و انگیزه‌های دینی مانند برخورداری از ثواب الهی و ترس از عذاب اخروی نقشی در جهت دادن به دینی رفتارهای اخلاقی او ندارند. در سیره پیامبر(ص) مواردی وجود دارد که نشان میدهد رفتارهای اخلاقی صادر شده از افراد به انگیزه‌های انسانی ارزشمندند.
- اخلاق دینی در حد رسیدن به بهشت و دوری از عذاب: در این مرحله آنچه اعمال و رفتار شخص را جهت میدهد از امور انسانی فراتر رفته و شخص رفتارهای خود را با انگیزهای دینی انجام میدهد. ولی انگیزه دینی او فقط دستیابی به پاداش‌های دنیوی و اخروی و دوری از عذاب‌های دنیوی و اخروی است. در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در مقام ترغیب مسلمانان به رفتارهای اخلاقی بر عذاب‌ها و پاداش‌های دنیوی و اخروی پیروی و سرپیچی از قواعد اخلاقی تأکید شده است و این نشان میدهد که این مرحله از رشد اخلاقی از نظر معصومان(ع) مطلوب است. امام صادق(ع) میفرماید: «کسی که از خدا بترسد، خداوند همه را از او می‌ترساند و کسی که از خداوند نترسد، خداوند او را از همه می‌ترساند»[۱۴]. در این روایت نه تنها خوف از خدا (که مرحله‌ای از اخلاق است) مطلوب دانسته شده، بلکه افزون بر آن، با بیان اثری دنیوی برای خوف خدا، مردم به این صفت ترغیب شده‌اند.
- اخلاق الهی شاکرانه: در این مرحله، آنچه به اعمال و رفتار انسان جهت میدهد، نه انگیزه‌های انسانی و این جهانی و نه انگیزه‌های دینی دستیابی به ثواب و دوری از عذاب‌های الهی، بلکه ادای شکر نعمت‌های خداست. این مرحله از رشد اخلاقی نیز مطلوب و بلکه برتر از دو مرحله پیشین است. در روایتی از امام باقر(ع) میخوانیم: «پیامبر(ص) شبی نزد عایشه بود. عایشه گفت: ای رسول خدا چرا خود را به رنج می‌‌افکنی (و خدا را چنین عبادت می‌کنی)، با اینکه خداوند همه گناهان گذشته و آینده شما را بخشیده است؟ پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: آیا بنده‌ای شکرگزار نباشم؟ سپس امام باقر(ع) فرمود: پیامبر(ص) چنان شب‌ها را به عبادت می‌گذراند که خداوند این آیات را نازل کرد: «ما قرآن را بر تو فرو نفرستادیم تا خود را به رنج درافکنی»[۱۵]. مطابق این روایت، عبادت پیامبر(ص) نه برای ترس از جهنم بود و نه برای رسیدن به بهشت، بلکه تنها برای ادای شکر نعمت‌هایی بود که خداوند به او عطا کرده بود.
- اخلاق الهی عاشقانه: در این مرحله همه رفتارهای شخص ناشی از عشق و علاقه به خداوند است. برای چنین شخصی نه اجر و مزد و پیامدهای دنیایی عمل ارزش دارد و نه ثواب و عذاب الهی و دینی. این مرحله از رشد اخلاقی مطلوب و بر مراحل پیشین برتری دارد. امام صادق(ع) از پیامبر(ص) روایت می‌کند: «برترین مردم کسی است که به عبادت عشق بورزد و آن را در آغوش بگیرد و قلباً دوست بدارد و با تمام بدن آن را لمس کند و خود را برای آن از هر چیز دیگری فارغ کند. برای چنین کسی اهمیتی ندارد که دنیا بر او چگونه بگذرد، سخت یا آسان»[۱۶]. از این روایت چنین بر می‌‌آید که برخی افراد خدا را نه برای رسیدن به بهشت یا دوری از عذاب جهنم، بلکه برای علاقه و محبت به خداوند عبادت می‌کنند و از نظر پیامبر(ص) این افراد برترین مردم هستند[۱۷].
مراقبت دائم و مخالفت با هواهای نفسانی
بر پایه سیره معصومان(ع) در وجود انسان دو لشکر وجود دارد: لشکر عقل و لشکر جهل (که شامل شهوات نفسانی هم می‌شود) و وجود انسان پیوسته میدان کارزار میان این دو لشکر است. اگر لشکر جهل پیروز شود، انسان از انسانیت خود تهی شده و به حیوانی، بلکه پست‌تر از حیوانی مسخ می‌شود و رفتارهای صادر شده از وی رفتارهایی ناشایست و حیوانی خواهند بود و اگر لشکر عقل پیروز این کارزار باشد، انسانیت انسان شکوفا شده و از فرشتگان برتر می‌رود و رفتارهای صادر شده از وی نیز همگی شایسته و انسانی خواهند بود. عبدالله بن سنان می‌گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم فرشتگان برترند یا آدمی‌زادگان؟ امام به نقل از امیر مؤمنان(ع) فرمود: «خداوند در فرشتگان عقل را بدون شهوت و در چهارپایان شهوت را بدون عقل و در انسان هر دو را قرار داد. پس کسی که عقلش بر شهوتش غلبه کند، از فرشتگان بهتر است و کسی که شهوتش بر عقلش پیروز شود، از چهارپایان بدتر است»[۱۸].
بدین ترتیب، روشن می‌شود که در سیره معصومان(ع) وجود انسان صحنه کارزار میان دو قوای عقل و جهل است و سرنوشت انسان بستگی به نتیجه این نبرد دارد. اگر عقل پیروز شود، انسان خوشبخت و اگر جهل پیروز شود، آدمی بدبخت خواهد شد. با وجود این، خود انسان در پیروزی عقل یا جهل نقش اساسی دارد. اگر مطابق خواسته‌های نفسانی خود عمل کند و رفتارهای نابخردانه انجام دهد، لشکریان جهل پیروز می‌شوند؛ ولی اگر مطابق تشخیص عقل رفتار کند و بر خلاف خواسته‌های نفسانی خود قدم بردارد، عقل و لشکریانش به پیروزی می‌رسند[۱۹].
روش‌های تربیت اخلاقی
روش‌های زمینه‌ساز
موفقیت تربیت اخلاقی پیش از هر اقدامی و بیش از هر چیزی، مرهون زمینه مناسب است. از این رو، در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به فراهم آوردن زمینه مناسب بسیار توجه شده و با استفاده از روش‌هایی سعی کردهاند زمینه را برای تحقق اهداف تربیت اخلاقی مساعد سازند. در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) برای آماده کردن زمینه مناسب از روش‌هایی استفاده شده است که برخی از آنها عبارت است از:
- پرهیز دادن متربی از محیط‌های ناسالم: انسان برای ادامه حیات خود و تأمین نیازمندی‌های ضروری خود به ارتباط با محیط نیازمند است. ولی محیط نیز مواهب خود را رایگان در اختیار انسان قرار نمی‌دهد و در مقابل مواهب خود، بر شخصیت و رفتار و گفتار وی تأثیر می‌گذارد. اگر محیط صالح باشد، معمولاً رفتار او نیز صالح خواهد بود و به عکس. بنابراین، محیط فاسد معمولاً به تدریج انسان را فاسد کرده و او را به سوی رفتارهای ناشایست سوق میدهد. به همین سبب، می‌‌توان گفت در بیشتر موارد، تربیت اخلاقی بدون محیط سالم امکان‌پذیر نخواهد بود. شاید به همین سبب، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) خود از محیط‌های ناسالم دوری می‌کردند و پیروان خود را از ورود به محیط‌های ناسالم باز می‌داشتند هارون بن جهم می‌گوید: «هنگامی که امام صادق(ع) در حیره بر منصور وارد شد با او بودیم. یکی از کارگزاران منصور مجلس جشنی گرفته و مردم را دعوت کرده بود. امام(ع) نیز از جمله مدعوین بود. آن حضرت بر سر سفره بود و غذا می‌خورد و گروهی نیز همراه او بر سر سفره نشسته بودند که یکی از آنها آبی خواست و برایش کاسه‌ای شراب آوردند همین که شراب به دست مرد رسید، امام(ع) برخاست. از او درباره علت برخاستنش پرسیدند و فرمود: پیامبر(ص) فرمود: ملعون است کسی که بر سفره‌ای بنشیند که در آن شراب می‌خورند»[۲۰].
- پرهیز از معاشرت با صاحبان رذائل: تأثیر دوست و همنشین بر خلق و خوی انسان امری انکارناپذیر است و به همین سبب، در متون اسلامی از همنشینی با بدان نهی و به همنشینی با نیکان توصیه شده است. از امام صادق(ع) روایت شده است: «با بدعت‌گذاران معاشرت و همنشینی نکنید، که از نظر مردم یکی از آنها به شمار می‌‌آیید. پیامبر(ص) فرمود: انسان تابع دین دوست و همنشین خویش است»[۲۱] و در روایتی دیگر میفرماید: «سزاوار نیست مسلمان با فاجر و احمق و دروغ‌گو دوستی داشته باشد»[۲۲].
- ایجاد فضای اخلاقی در جامعه: یکی از روش‌های بسیار مؤثر در ایجاد زمینه مناسب برای تربیت اخلاقی که در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مورد توجه قرار گرفته، حاکم کردن فضای اخلاقی در جامعه است. مراد از فضای اخلاقی آن است که ارزش‌های اخلاقی در جامعه جایگاهی برتر بیابند و همه، خود را موظف و متعهد به رعایت آنها بدانند. به سخن دیگر، ایجاد فضای اخلاقی به معنای حاکم شدن ارزش‌های اخلاقی اسلام است. اما حاکمیت ارزش‌های اخلاقی نه به معنای حاکمیت از طریق اعمال فشار و زور، بلکه بدین معناست که افراد از صمیم قلب برای آنها ارزش قائل شده، آنها را پذیرفته و به آنها پای‌بند باشند. دقت در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نشان میدهد که آنان همه کوشش خود را صرف حاکم کردن ارزش‌های اخلاقی اسلام و ایجاد فضای اخلاقی در جامعه می‌کردند. پیامبر(ص) در طول اقامت خود در مدینه با اتخاذ تدابیری خاص به بهترین وجه ارزش‌های اخلاقی اسلامی را در جامعه مدینه حاکم کردند، به گونه‌ای که کسی جرئت تخلف از آنها را به خود نمی‌داد.
- محبت و احسان: در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) احسان و محبت به دیگران جایگاه والایی یافته است. در اینجا چند نمونه از این سیره‌ها را نقل می‌کنیم: در فتح مکه، هنگامی که مسلمانان وارد مکه شدند، همه انتظار داشتند پیامبر(ص) از مشرکان قریش انتقام همه ستم‌ها و نامردمی‌هایی را که در حق او و یارانش کرده بودند بگیرد و دستور قتل و غارت و اسارت آنها را صادر کند. با این حال، پیامبر(ص) در پاسخ برخی مسلمانان که فریاد می‌زدند: امروز روز کشتار است، فرمود: امروز روز محبت و مهربانی است و اعلام کرد همه اهالی مکه جز شماری اندک آزاد هستند. امامان(ع) نیز همین روش را داشتند. در سیره امام زین العابدین(ع) آمده است: «کسی امام زین العابدین(ع) را دشنام داد. خادم‌های امام قصد او را کردند. امام(ع) فرمود: او را واگذارید، که آنچه از ما بر او پوشیده است بیش از آن است که می‌گویند. سپس فرمود: آیا حاجتی داری، ای مرد؟ مرد شرمنده شد و امام(ع) لباسش را به او بخشید و دستور داد هزار درهم به او بدهند. مرد فریادزنان بازگشت و می‌گفت: شهادت می‌دهم که تو فرزند رسول خدایی»[۲۳].[۲۴]
روش‌های پرورش آگاهی و بصیرت اخلاقی
انسان موجودی متفکر و آگاه است و به همین سبب، آگاهی و شناخت نقش مهمی در شکل دادن به گرایش‌ها و رفتارهای وی دارد. این قاعده در مورد گرایش‌ها و رفتارهای اخلاقی انسان نیز صادق است. از این رو، در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) پرورش شناخت بصیرت اخلاقی مورد توجه بوده و روش‌هایی برای تحقق این مهم مطرح شده است. این روش‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: روش‌های آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی و روش‌های پرورش تفکر اخلاقی.
روش‌های آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی
آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی در رشد و تقویت بصیرت اخلاقی نقش اساسی دارد و به همین سبب، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به آموزش معارف اخلاقی اهتمام ویژه‌ای داشتند. توجه به سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نشان میدهد که آنها برای آشنا کردن متربیان با آموزه‌های اخلاقی از روش‌هایی که در ذیل بیان می‌کنیم استفاده می‌کردند:
- آموزش اصول و معیارهای اخلاقی: آموزه‌های اخلاقی گستره وسیعی دارند و از آنجا که اخلاق منطق رفتار است، متربی باید بتواند آموزه‌های اخلاقی را بر اوضاع و احوال گوناگون زندگی خود تطبیق دهد. یکی از مشکلات عمده در آموزش اخلاق این است که چگونه می‌‌توان آموزه‌های اخلاقی را به متربی آموزش داد تا وی بتواند بدون نیاز به مربی در شرایط گوناگون، وظیفه اخلاقی خود را تشخیص دهد و بر طبق آن عمل کند. معصومان(ع) برای حل این مشکل افزون بر بیان قواعد کلی اخلاقی، از روش خاصی استفاده می‌کردند که همان بیان معیارهای عملی است. برای نمونه به برخی از آموزه‌های نبوی توجه فرمایید: «کسی که کار نیک او را خشنود و کار بد او را ناخشنود کند مؤمن است»[۲۵]؛ «آنچه را در درستی آن شک داری رها کن و به آنچه در درستی آن شک نداری عمل کن»[۲۶] و ... . هر یک از این بیانات در بردارنده یک معیار عملی است که متربی به آسانی میتواند درست را از نادرست و رفتار شایسته را از ناشایسته تشخیص دهد[۲۷].
- تبیین جهان‌بینی و فلسفه ارزش‌های اخلاقی: یکی از روش‌های مهم در پرورش بصیرت و آگاهی اخلاقی، داشتن بینشی کلی از جهان و انسان است که ارزش‌های اخلاقی مورد نظر بر آن استوار شده‌اند. تربیت اخلاقی زمانی بر پایه‌هایی محکم استوار خواهد بود که باورهایی متناسب با آن در روح و جان متربی ریشه دوانده باشد و در این صورت است که می‌‌توان امیدوار بود که درخت اخلاق روییده بر این زمین حاصل‌خیز، به ثمر بنشیند و صاحب آن از میوه‌های شیرین و فرح‌بخش آگاهی و بصیرت اخلاقی، عواطف عالی اخلاقی و رفتارهای شایسته اخلاقی بهره‌مند گردد. یکی از موضوعات جالب توجه در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) این است که آنان اهمیت زیادی به آموزش بنیان‌های اخلاق و تربیت اخلاقی قائل شده و در فرصت‌های مقتضی می‌کوشیدند جهان‌بینی اسلامی را که زیربنای اخلاق و تربیت اخلاقی اسلامی است به متربیان آموزش دهند. جهان‌بینی اخلاقی نه تنها در شکل‌گیری بصیرت اخلاقی تأثیر دارد، بلکه افزون بر آن، در ایجاد انگیزه برای عمل به ارزش‌ها و آموزه‌های اخلاقی نیز مؤثر است.؛ چراکه آگاهی از ارزش‌ها به تنهایی، نمی‌تواند انگیزه لازم برای عمل بر طبق آنها را در شخص ایجاد کند؛ زیرا انگیزه عمل بر طبق این ارزش‌ها ریشه در اعتقادات بنیادین درباره جهان هستی و زندگی انسان در این جهان دارد که عمدتاً دینی هستند[۲۸].
- تبیین موانع رفتارهای اخلاقی و راه‌های غلبه بر آنها: یکی دیگر از روش‌هایی که در شکل‌گیری بصیرت و آگاهی اخلاقی تأثیری بسزا دارد آشنایی با موانع رفتارهای اخلاقی و چگونگی از میان برداشتن آنهاست. یکی از ویژگی‌های سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) آن است که در تربیت اخلاقی به موانع اخلاق و تربیت اخلاقی بسیار اهمیت داده و آنها را با دقت تبیین کرده و برای مبارزه با آنها راه‌حل ارائه کردهاند. در اینجا برای نمونه، چند سیره را نقل می‌کنیم. پیامبر اکرم(ص) در روایتی میفرماید: «ای مردم، از دنیادوستی بپرهیزید که سرچشمه همه خطاها و دریچه همه بلاها و همراه همه فتنه‌ها و فراخواننده همه مصیبت‌هاست»[۲۹].[۳۰]
- بیان عواقب و پیامدهای رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی: یکی دیگر از روش‌هایی که در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) برجسته است، بیان پیامدهای رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی است. آنان در موارد متعدد در کنار دعوت مردم به فضائل و باز داشتن آنها از رذائل، آثار و پیامدهای آن را نیز بیان کردهاند رسول خدا(ص) فرمود: «خشم ایمان را فاسد می‌کند چنان که سرکه عسل را»[۳۱]. در کلمات گهربار امیرمؤمنان علی(ع) درباره عفت آمده است: «با عفت ورزیدن اعمال انسان (از آلودگی‌ها) پاک می‌شود»[۳۲]. آگاهی از پیامدهای رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی سه اثر مهم تربیتی دارد: نخست آگاهی و بصیرت اخلاقی متربی را افزایش میدهد؛ دوم قدرت انتخاب و تصمیم‌گیری اخلاقی وی را تقویت می‌کند؛ زیرا کسی که از پیامدهای عمل آگاه است بهتر میتواند سود و زیان آن را بسنجد و بر آن اساس درباره انجام دادن یا ندادن آن اقدام کند و سوم، آگاهی از پیامدهای عمل در متربی، انگیزه برای عمل اخلاقی ایجاد و یا آن را تقویت می‌کند؛ زیرا انسان معمولاً با انجام دادن هر رفتاری به دنبال نفع خویش است و وقتی بداند یک عمل ضد اخلاقی، در کنار لذت گذرا، زیان‌های پایداری دارد، به احتمال قوی از انجام آن سرباز می‌‌زند؛ چنان که اگر بداند عمل اخلاقی در کنار مشقت موقت و گذرا، منافعی بلندمدت و مهم دارد، به احتمال قوی آن را انجام میدهد[۳۳].
- بیان داستان‌های اخلاقی: استفاده از داستان به منزله ابزاری برای رشد و ارتقای آگاهی و بصیرت اخلاقی پیشینه‌ای دراز دارد. خداوند متعال در قرآن کریم از این روش بسیار استفاده کرده و در ضمن آن فضائل اخلاقی را به تصویر کشیده است. داستان حضرت یوسف(ع) یکی از این نمونه‌هاست. پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نیز از داستان برای تربیت اخلاقی مسلمانان استفاده می‌کردند. مانند اینکه امام صادق(ع) فرمود: «در بنی‌اسرائیل مردی نیازمند بود که همسرش اصرار می‌‌کرد تا او به دنبال روزی برود. مرد در خواب دید که به او می‌گویند دو درهم حلال نزد تو محبوب‌تر است یا دو هزار درهم حرام. مرد گفت: دو درهم حلال و پاسخ شنید که دو درهم زیر سر اوست. از خواب بیدار شد و دو درهمی را که زیر سرش بود برداشت؛ با یک درهم آن ماهی‌ای خرید و به منزل آمد. هنگامی که همسرش او را دید با ناخشنودی پیش آمد و سوگند یاد کرد که به ماهی دست نمی‌زند. مرد خود برخاست و هنگامی که شکم ماهی را پاره کرد، دو دُر در آن دید و آنها را به چهل هزار درهم فروخت»[۳۴]. این داستانی است که امام(ع) درباره ضرورت تأمین روزی خانواده از راه حلال و برکات آن بیان کرده است[۳۵].
منابع
پانویس
- ↑ «بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد * و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت» سوره شمس، آیه ۹-۱۰.
- ↑ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۸.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۱۲.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۱۵.
- ↑ «إِنَّ أَفْضَلَ الْعِبَادَةِ عِفَّةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۷۹.
- ↑ «صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللَّهُ إِصْلَاحٌ بَيْنِ النَّاسِ إِذَا تَفَاسَدُوا وَ تَقَارُبٌ بَيْنِهِمْ إِذَا تَبَاعَدُوا»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ۲۰۹.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۱۶.
- ↑ «﴿مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾ وَ نَالَ ثَوَاباً جَزِيلًا وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ﴿فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا﴾ وَ اسْتَحَقَّ عَذَاباً أَلِيماً»؛ کلینی، کافی، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ کلینی، کافی، ج ۵، ص۸۰.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۱۷.
- ↑ «يَا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ(ع) وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ»؛ کلینی، کافی، ۱۳۶۵، ج۱، ص۱۶.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۲۰.
- ↑ «مَنْ خَافَ اللَّهَ، أَخَافَ اللَّهُ مِنْهُ كُلَّ‌ّ شَيْ‌ءٍ؛ وَ مَنْ لَمْ يَخَفِ اللَّهَ، أَخَافَهُ اللَّهُ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۶۸.
- ↑ «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عِنْدَ عَائِشَةَ لَيْلَتَهَا فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ لِمَ تُتْعِبُ نَفْسَكَ وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ مَا تَأَخَّرَ فَقَالَ يَا عَائِشَةُ أَ لَا أَكُونُ عَبْداً شَكُوراً قَالَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَقُومُ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَيْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى: ﴿ طه * مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى﴾»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۹۵.
- ↑ «أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا فَهُوَ لَا يُبَالِي عَلَى مَا أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْيَا عَلَى عُسْرٍ أَمْ عَلَى يُسْرٍ»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۸۳.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۲۳ ـ ۲۲۷.
- ↑ «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَكَّبَ فِي الْمَلَائِكَةِ عَقْلًا بِلَا شَهْوَةٍ وَ رَكَّبَ فِي الْبَهَائِمِ شَهْوَةً بِلَا عَقْلٍ وَ رَكَّبَ فِي بَنِي آدَمَ كِلَيْهِمَا فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَيْرٌ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ الْبَهَائِمِ»؛ صدوق، علل الشرایع، ص۵.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۲۹.
- ↑ «كُنَّا مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) بِالْحِيرَةِ حِينَ قَدِمَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ الْمَنْصُورِ فَخَتَنَ بَعْضُ الْقُوَّادِ ابْناً لَهُ وَ صَنَعَ طَعَاماً وَ دَعَا النَّاسَ وَ كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِيمَنْ دُعِيَ فَبَيْنَا هُوَ عَلَى الْمَائِدَةِ يَأْكُلُ وَ مَعَهُ عِدَّةٌ عَلَى الْمَائِدَةِ فَاسْتَسْقَى رَجُلٌ مِنْهُمْ مَاءً فَأُتِيَ بِقَدَحٍ فِيهِ شَرَابٌ لَهُمْ فَلَمَّا أَنْ صَارَ الْقَدَحُ فِي يَدِ الرَّجُلِ قَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ الْمَائِدَةِ فَسُئِلَ عَنْ قِيَامِهِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَلْعُونٌ مَنْ جَلَسَ عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ جَلَسَ طَائِعاً عَلَى مَائِدَةٍ يُشْرَبُ عَلَيْهَا الْخَمْرُ»؛ کلینی، کافی، ج ۶، ص۲۶۸.
- ↑ «لَا تَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لَا تُجَالِسُوهُمْ فَتَصِيرُوا عِنْدَ النَّاسِ كَوَاحِدٍ مِنْهُمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) الْمَرْءُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ وَ قَرِينِهِ»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۷۶.
- ↑ «لَا يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يُوَاخِيَ الْفَاجِرَ وَ لَا الْأَحْمَقَ وَ لَا الْكَذَّابَ»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۷۶.
- ↑ «شَتَمَ بَعْضُهُمْ زَيْنَ الْعَابِدِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ فَقَصَدَهُ غِلْمَانُهُ فَقَالَ دَعُوهُ فَإِنَّ مَا خَفِيَ مِنَّا أَكْثَرُ مِمَّا قَالُوا ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ لَكَ حَاجَةٌ يَا رَجُلُ فَخَجِلَ الرَّجُلُ فَأَعْطَاهُ ثَوْبَهُ وَ أَمَرَ لَهُ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ صَارِخاً يَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّكَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ»؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۶، ص۹۵.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۳۶ ـ ۲۴۰.
- ↑ «مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَةٌ وَ سَاءَتْهُ سَيِّئَةٌ فَهُوَ مُؤْمِنٌ»؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۷۰.
- ↑ «دَعْ مَا يُرِيبُكَ إِلَى مَا لَا يُرِيبُكَ»؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۷۱.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۴۰.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۴۶.
- ↑ «أَيُّهَا النَّاسُ إِيَّاكُمْ وَ حُبَّ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ وَ بَابُ كُلِّ بَلِيَّةٍ وَ قِرَانُ كُلِّ فِتْنَةٍ وَ دَاعِي كُلِّ رَزِيَّةٍ»؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۹۱.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۴۸.
- ↑ «الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ»؛ کلینی، کافی، ج ۲، ص۳۰۲.
- ↑ «بِالْعَفَافِ تَزْكُو الْأَعْمَالُ»؛ آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ص۲۰۵.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۴۹.
- ↑ «كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ رَجُلٌ وَ كَانَ مُحْتَاجاً فَأَلَحَّتْ عَلَيْهِ امْرَأَتُهُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ فَرَأَى فِي النَّوْمِ أَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ أَوْ أَلْفَانِ مِنْ حَرَامٍ فَقَالَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ فَقَالَ تَحْتَ رَأْسِكَ فَانْتَبَهَ فَرَأَى الدِّرْهَمَيْنِ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَهُمَا وَ اشْتَرَى بِدِرْهَمٍ سَمَكَةً فَأَقْبَلَ إِلَى مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَرْأَةُ أَقْبَلَتْ عَلَيْهِ كَاللَّائِمَةِ وَ أَقْسَمَتْ أَنْ لَا تَمَسَّهَا فَقَامَ الرَّجُلُ إِلَيْهَا فَلَمَّا شَقَّ بَطْنَهَا إِذَا بِدُرَّتَيْنِ فَبَاعَهُمَا بِأَرْبَعِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ»؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص۲۹.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۲۵۰.