ذکر: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
==چیستی ذکر== | ==چیستی ذکر== | ||
*ذکر در لغت به معنای این است که [[انسان]] چیزی را در خاطر خویش نگاه دارد و پیوسته به یاد آوَرَد. | *ذکر در لغت به معنای این است که [[انسان]] چیزی را در خاطر خویش نگاه دارد و پیوسته به یاد آوَرَد<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵.</ref>.[[ذکر]] به معنای یادکردن [[قلبی]] و زبانی چیزی نیز آمده است<ref>العین، ج۵، ص۳۴۶؛ لسان العرب، ج۵، ص۴۸، «ذکر».</ref>.<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref> که در این صورت ممکن است هریک از دو قسم در برابر [[فراموشی]] یا [[غفلت]] باشد<ref>مفردات، ص۳۲۸؛ التحقیق، ج۳، ص۲۹۶۲۹۷، «ذکر».</ref>. البته گاهی ذکر بر هیئتی در نفس اطلاق میشود ([[قوه]] ذاکره) که با آن میتوان معرفت‌های به دست آمده را [[حفظ]] کرد<ref>مفردات، ص۳۲۸.</ref>.<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref> | ||
*معنای اصطلاحی ذکر، یاد کردن زبانی و [[قلبی]] [[خداوند]] به [[تکبیر]]، [[تسبیح]]، [[تحمید]]، [[تهلیل]] و [[حوقله]] است. البته، در محاورات اهل [[شرع]]، [[ذکر]] همان یاد خداست<ref>نثر طوبی، ج۱، ص۲۷۵، «ذکر».</ref>.<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref> این واژه از اصطلاحات [[اسلامی]] است که بیشتر در مباحث [[اخلاقی]] مطرح است و پژوهشگران [[علوم دینی]] در دو عرصۀ [[اخلاق]] و [[عرفان]] بیشتر بدان پرداخته‌اند.[[ذکر]] [[اخلاقی]]، بر [[تهذیب نفس]] و ذکر [[عرفانی]] بر [[قرب]] [[خدا]] مبتنی است<ref>مفردات راغب، ذیل واژه ذکر.</ref>.<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵.</ref> | |||
==[[حقیقت]] ذکر== | ==[[حقیقت]] [[ذکر]]== | ||
*[[حقیقت]] ذکر وسیلۀ ارتباط با [[خدا]] دانسته شده و نشانۀ آن، [[نسیان]] غیر است<ref>التحقیق فی کلمات القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.</ref>.<ref>ر.ک | *[[حقیقت]] [[ذکر]] وسیلۀ [[ارتباط]] با [[خدا]] دانسته شده و نشانۀ آن، [[نسیان]] غیر است<ref>التحقیق فی کلمات القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.</ref>.<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.</ref> [[قرآن کریم]]، [[ذکر]] را [[غایت]] [[نماز]] دانسته است<ref>{{متن قرآن|وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ}}«آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.</ref> و فرموده که شرط آنکه [[خداوند]]، بندگانش را یاد کند، این است که آنان او را یاد کنند<ref>{{متن قرآن|فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ}}«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» سوره بقره، آیه ۱۵۲.</ref>. همچنین، [[ذکر]] را از [[صفات]] [[خردمندان]] شمرده<ref>{{متن قرآن|إِنمََّا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب}} سوره رعد، آیه ۱۹.</ref> و مایه [[آرامش]] [[دل‌ها]]<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ}}«همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌های ایشان با یاد خداوند آرام می‌گیرد؛ آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد» سوره رعد، آیه ۲۸.</ref> و رویگردانی از آن را موجب [[سختی]] و تنگی [[معیشت]] دانسته است<ref>{{متن قرآن|وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى}}«و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.</ref>.<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵-۲۶۶.</ref> [[پیامبر خدا]]{{صل}} فرمودند: «هر کس خدای را [[اطاعت]] کند، ذاکر است هر چند [[نماز]] فراوان نگزارد و [[قرآن]]، بسیار نخواند»<ref>بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۴۷.</ref>. به طور کلی، از [[روایات]] استفاده میشود مهم‌ترین نشانۀ ذکر [[راستین]] این است که [[آدمی]] [[خدا]] را [[فرمان]] بَرَد و از [[گناهان]] دوری کند<ref>بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۱۰۸.</ref>.<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.</ref> | ||
==ذکر در [[قرآن]]== | |||
*واژۀ ذکر و مشتقات آن ۲۹۲ بار در [[قرآن]] به کار رفته‌اند که بیشتر درباره [[یاد خدا]] و [[نعمت‌ها]] و [[آیات الهی]] و [[یادآوری]] آنهاست؛ به عنوان نمونه آیۀ {{متن قرآن|فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ}}<ref>«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» سوره بقره، آیه ۱۵۲.</ref> و {{متن قرآن|يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ}}<ref>«ای بنی اسرائیل! نعمت مرا که ارزانی شما داشتم به یاد آورید» سوره بقره، آیه ۴۰.</ref> درباره [[یاد خدا]] و [[یادآوری]] [[نعمت الهی]] دلالت دارد<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref>. | |||
==اقسام ذکر== | ==اقسام ذکر== | ||
*ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده | *ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است: | ||
#ذکر لفظی که به [[ذکر زبانی]]، [[ذکر جلی]] و وِرد نیز معروف است، به یاد کردن [[خدا]] با زبان گفته میشود<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۵.</ref>. در برخی منابع تفسیری، [[ذکر]] در آیاتی مانند: {{متن قرآن|فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ}}<ref>«در مشعر الحرام خداوند را یاد کنید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.</ref> و {{متن قرآن|فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ}}<ref>«و چون نماز را به پایان بردید خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد کنید» سوره نساء، آیه ۱۰۳.</ref> [[ذکر زبانی]] دانسته شده است<ref>ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref>. برای ذکر لفظی، مصادیقی در [[روایات]] و کتاب‌های [[دینی]] آمده است، مانند: [[تلاوت قرآن]]، [[ذکر]] یونسیه، اذکاری مانند {{متن حدیث|لا إلهَ إلا الله}}، {{متن حدیث|لا حَولَ و لا قُوّةَ إلا بالله}}، {{متن حدیث|یا حی یا قیوم}}، {{متن حدیث|سُبحان الله}}، [[ذکر]] [[صلوات]] و... <ref>ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۱، ص ۱۷۸.</ref>. | |||
# [[ذکر قلبی]]: آیاتی مانند: {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«وای بر سخت‌دلان در یاد خداوند!» سوره زمر، آیه ۲۲.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا}}<ref>«از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل کرده‌ایم پیروی مکن» سوره کهف، آیه ۲۸.</ref> به صراحت بیانگر [[ذکر قلبی]] هستند<ref>ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref>. [[ذکر قلبی]]، به معنی توجّه [[قلب]] به یکی از اسماء زیبای [[الهی]] است. | |||
#افزون بر [[ذکر قلبی]] و زبانی، عده ای ذکر شهودی را هم از اقسام ذکر برشمرده‌اند که از مراتب عالی [[ذکر قلبی]] به شمار می‌آید<ref>تفسیر روشن، ج۲، ص۲۶۱؛ ج۳، ص۶۱.</ref>. | |||
#برخی هم یکی از گونه‌های ذکر را ذکر عملی دانسته و آن را به [[عبادت]]، [[اطاعت]] و [[افعال]] [[پسندیده]] [[تفسیر]] کرده‌اند<ref>مواهب الرحمان، ج۲، ص۱۴۹.</ref>.<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref> | |||
#یکی دیگر از اقسام ذکر را می¬توان توجه و [[یادآوری]] دانست که در مقابل [[غفلت]] و [[فراموشی]] است. در روایتی [[شریف]]، [[امام صادق]]{{ع}}، [[آیه شریفه]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا}}<ref>«ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید و او را پگاه و دیرگاه عصر به پاکی بستایید» سوره احزاب، آیه ۴۱ ـ ۴۲</ref> را، به این نوع از ذکر [[تفسیر]] فرموده‌اند<ref>اصول کافی، ج ۲ ص ۸۰.</ref>.<ref>ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۱، ص ۱۷۸-۱۷۹.</ref> | |||
==اهمیت و [[ضرورت]] [[ذکر]]== | |||
*از دیدگاه [[قرآن کریم]] [[ذکر]] تا بدانجا اهمیت دارد که [[حکمت]] [[نماز]] (مهم‌ترین [[عبادت]])، "[[یاد خدا]]" دانسته شده است: {{متن قرآن|فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي}}<ref>«مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار» سوره طه، آیه ۱۴.</ref>. برپایه روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} [[خداوند]] برای هر فریضه‌ای مرزی قرار داده و در حال عذر، [[انسان]] را از انجام دادن آن معاف کرده، جز ذکر که به آن در همه حالات، زمان‌ها و مکان‌ها [[فرمان]] داده است<ref>تفسیر ثعلبی، ج۸، ص۵۱؛ البرهان، ج۴، ص۴۷۴-۴۷۵.</ref>. | |||
*در [[آیات]] پرشماری از [[قرآن]] و با خطاب‌ها و تأکیدات گوناگون، به [[ذکر خدا]] [[فرمان]] داده شده است؛ گاهی [[پیامبران الهی]] مخاطب این فرمان‌اند؛ و زمانی مخاطب این [[فرمان]] همه مؤمنان‌اند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید» سوره احزاب، آیه ۴۱.</ref>. | |||
*آیاتی نیز به [[ذکر خدا]] در زمان‌ها و مکان‌های خاصی سفارش می‌کنند که بیانگر اهمیت ویژه ذکر در آن زمان‌ها و مکان‌هاست؛ مانند توصیه به [[ذکر خدا]] هنگام بیتوته در [[مشعرالحرام]] {{متن قرآن|فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ}}<ref>«پس چون از عرفات رهسپار شدید در مشعر الحرام خداوند را یاد کنید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.</ref>. از موارد [[ضرورت]] [[ذکر]]، میتوان به [[وجوب]] یاد کرد [[نام خدا]] برای صید و [[ذبح]] حیوانات اشاره کرد<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref>. | |||
==فواید ذکر== | ==فواید ذکر== | ||
*از جمله فواید ذکر، پرورش [[ایمان]] است. ذکرهای زبانی، وجود و حضور [[خداوند]] را به [[انسان]] تلقین میکند و ضمیر او را دگرگون می‌سازد و سرانجام به | *از جمله فواید ذکر، پرورش [[ایمان]] است. ذکرهای زبانی، وجود و حضور [[خداوند]] را به [[انسان]] تلقین میکند و [[ضمیر]] او را دگرگون می‌سازد و سرانجام به [[ذکر قلبی]] می‌انجامد. از دیگر فواید [[ذکر زبانی]] این است که زبان [[آدمی]] به خیر عادت میکند و به [[طاعت]] [[الهی]] مشغول می‌گردد<ref>بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۱۵۱؛ سفینة البحار، ج ۲، ص ۲۸۳.</ref>. مهم‌ترین فایدۀ ذکر، [[تقرب به خداوند]] است که [[غایت]] همۀ [[عبادات]] است<ref>{{متن قرآن|فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ}}«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس بگزارید و با من ناسپاسی نورزید» سوره بقره، آیه ۱۵۲.</ref>. [[ذکر خدا]]، وسوسه‌های [[شیطانی]] را از میان می‌برد<ref>{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ}}«بی‌گمان پرهیزگاران چون دمدمه‌ای از شیطان به ایشان رسد (از خداوند) یاد می‌کنند و ناگاه دیده‌ور می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۲۰۱.</ref>، [[ثواب]] و [[اجر]] [[اخروی]] می‌آورد، به ویژه برای بندگانی که به [[امور دنیوی]] نیز مشغول‌اند<ref>{{متن قرآن|قالَ ادْخُلُوا في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فيها جَميعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ}} سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>، مایۀ [[وقار]] و هیبت و [[شوکت]] است، [[احساس]] [[پوچی]] و [[بیهودگی]] را می‌زداید، در [[زندگی مادی]] [[انسان]] نیز دارای اثر است<ref>{{متن قرآن|وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى}}<ref>«و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.</ref> و راه [[تربیت اخلاقی]] را هموار می‌سازد و این بدان سبب است که [[غفلت]] و [[فراموشی خدا]] از مهم‌ترین [[علل]] گناهکاری و بزهکاری است<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.</ref>. | ||
==[[آثار ذکر]]== | |||
*[[ذکر خدا]] دارای آثار مثبت بسیاری در [[دنیا]] و [[آخرت]] است که برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
# [[آرامش]]: از بزرگ‌ترین [[مشکلات]] [[بشر]]، [[پریشانی]] و [[نگرانی]] و از گمشده‌های او [[آرامش]] است. [[قرآن کریم]] [[یاد خدا]] را تنها آرامبخش دل‌های [[مؤمنان]] می‌داند: {{متن قرآن|أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ}}<ref>«آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد» سوره رعد، آیه ۲۸.</ref>. | |||
# [[ترس از خدا]]: دل‌های [[مؤمنان]] و متواضعان، هنگام [[یاد خدا]] ترسان می‌شوند: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ}}<ref>«مؤمنان، تنها آن کسانند که چون یاد خداوند پیش آید دل‌هاشان بیمناک میشود» سوره انفال، آیه ۲.</ref>. | |||
# [[بصیرت]]: [[یاد خدا]] مایه [[بصیرت]] [[تقواپیشگان]] است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ}}<ref>«بی‌گمان پرهیزگاران چون دمدمه‌ای از شیطان به ایشان رسد (از خداوند) یاد می‌کنند و ناگاه دیده‌ور می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۲۰۱.</ref>. | |||
# [[رستگاری]]:[[ذکر]] [[نام خدا]] کنار تزکیۀ نفس و به جای آوردن [[نماز]]، عامل [[رستگاری]] [[انسان]] است: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى}}<ref>«بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد و نام پروردگار خویش برد، آنگاه نماز گزارد» سوره اعلی، آیه ۱۴ ـ ۱۵</ref>. | |||
#یاد کردن [[خدا]] از [[بنده]]: [[ذکر خدا]] [[انسان]] را مورد توجه و [[عنایت الهی]] قرار می‌دهد و موجب میشود تا [[خدا]] نیز از او یاد کند: {{متن قرآن|فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ}}<ref>«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» سوره بقره، آیه ۱۵۲.</ref>. | |||
#اجتناب از گزافه‌گویی و گفتار بی‌عمل: [[قرآن کریم]]، پس از [[سرزنش]] برخی از [[شاعران]] که در هر وادی سرگردان‌اند و سخنی می‌گویند که انجام نمی‌دهند، [[شاعران]] باایمان و اهل [[عمل صالح]] را که بسیار [[خدا]] را یاد می‌کنند، استثناء میکند: {{متن قرآن|وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ إلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«و از شاعران، گمراهان پیروی می‌کنند آیا نمی‌بینی که آنان در هر درّه‌ای سرگردانند؟ و چیزهایی می‌گویند که خود نمی‌کنند؟ جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند» سوره شعراء، آیه ۲۲۴ ـ ۲۲۷</ref>. | |||
# [[خشوع]] و زنده شدن [[دل]]: [[یاد خدا]] [[دل]] [[مؤمنان]] را [[خاشع]] می‌سازد و [[قرآن]] برخی از [[مؤمنان]] را که بر اثر [[غفلت]] و سنگدلی‌شان، در مقابل [[ذکر خدا]] [[خاشع]] نمی‌شوند، [[سرزنش]] میکند: {{متن قرآن|أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«آیا هنگام آن نرسیده است که دل‌های مؤمنان از یاد خداوند فروتنی یابد» سوره حدید، آیه ۱۶.</ref>. | |||
# [[آمرزش الهی]] و [[بهشت]] جاودان: [[یاد خدا]] سبب میشود [[متقیان]] درباره گناهانشان [[آمرزش]] بخواهند، در نتیجه از غفران پروردگارشان و نعمت‌های بی‌پایان بهشتی بهره‌مند شوند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ}}<ref>«و کسانی که چون (کار) ناشایسته‌ای می‌کنند یا به خویش ستم روا می‌دارند خداوند را به یاد می‌آورند و از گناهان خود آمرزش می‌خواهند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.</ref>.<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref> | |||
==زمینه‌ها و اسباب ذکر== | |||
*[[قرآن کریم]] زمینه‌ها و اسباب گوناگونی برای تحقق [[یاد خدا]] بیان میکند که برخی اوصاف و حالات درونی شخص‌اند و بعضی از امور بیرونی. | |||
# [[ایمان]]: [[قرآن]] با خطاب به [[مؤمنان]]، آنان را به [[ذکر کثیر]] [[خدا]] [[فرمان]] می‌دهد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید» سوره احزاب، آیه ۴۱.</ref>، یعنی [[ایمان]] از زمینه‌ها و اسباب یاد خداست<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref>. | |||
# [[تقوا]]: انسان‌های باتقوا هر گاه بر اثر [[غفلت]]، دچار [[لغزش]] و [[گناه]] شوند، [[تقوا]] نمی‌گذارد در [[غفلت]] مانده و به [[گناه]] خود ادامه دهند: {{متن قرآن|أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ}}<ref>«برای پرهیزگاران آماده شده است و کسانی که چون (کار) ناشایسته‌ای می‌کنند یا به خویش ستم روا می‌دارند خداوند را به یاد می‌آورند و از گناهان خود آمرزش می‌خواهند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۳ ـ ۱۳۴</ref>. | |||
# [[باور]] [[قیامت]] و انجام [[عبادات]]: [[اعتقاد]] به [[قیامت]] از اسباب [[عبادت]] و از جمله [[برپایی نماز]] سبب یاد خداست: {{متن قرآن|إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ}}<ref>«بی‌گمان این منم خداوند که هیچ خدایی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار که رستاخیز آمدنی است» سوره طه، آیه ۱۴ ـ ۱۵</ref>. | |||
# [[کتاب‌های آسمانی]]: برخی از [[آیات]]، [[قرآن کریم]] را ذکر یاد می‌کنند که نشان می‌دهد [[آیات قرآن]] مایه یاد خدایند؛ مانند {{متن قرآن|إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref>«بی‌گمان ما خود قرآن را فرو فرستاده‌ایم و به یقین ما نگهبان آن خواهیم بود» سوره حجر، آیه ۹.</ref>. دیگر [[کتاب‌های آسمانی]] مانند [[تورات]] و [[انجیل]] هم ذکر نامیده شده‌اند: {{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلِي}}<ref>«یا به جای او خدایانی برگزیدند؟ بگو دلیلتان را بیاورید، این یادکرد همراهان من و یادکرد کسان پیش از من است؛ بلکه بیشتر آنان حق را نمی‌شناسند بنابراین (از آن) رو گردانند» سوره انبیاء، آیه ۲۴.</ref>. | |||
# [[پیامبر خاتم]]{{صل}} و [[نعمت]] [[رسالت]]: [[رسالت پیامبر]] اکرم{{صل}} از زمینه‌های ذکر خداست: {{متن قرآن|كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ فَاذْكُرُونِي}}<ref>«چنان که از خودتان پیامبری در میان شما فرستادیم ... پس مرا یاد کنید» سوره بقره، آیه ۱۵۱ ـ ۱۵۲</ref>. | |||
# [[نعمت]] [[هدایت]]: [[قرآن کریم]] از [[مؤمنان]] می‌خواهد در برابر نعمتِ [[هدایت]]، [[خدا]] را یاد کنند: {{متن قرآن|وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ}}<ref>«خداوند را یاد کنید و او را همان‌گونه که رهنمودتان داده است فرا یاد آورید و بی‌گمان پیش از آن از گمراهان بودید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.</ref>. | |||
==[[آداب ذکر]]== | |||
*بر اساس آیۀ {{متن قرآن|وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ}}<ref>«و پروردگارت را در دل خود به لابه و ترس و بی‌بانگ بلند در گفتار، سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها یاد کن و از غافلان مباش!» سوره اعراف، آیه ۲۰۵.</ref>، چهار [[ادب]] [[اخلاص]]، [[تضرع]]، [[خوف]]، و دوری از صدای بلند را برای ذکر میتوان بر شمرد. البته [[آداب]] دیگری نظیر، [[انقطاع]] از غیر [[خدا]] و توجه کامل به [[پروردگار]]<ref>{{متن قرآن|وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا}}<ref>«و نام پروردگارت را یاد کن و از همه بگسل و بدو بپیوند» سوره مزمل، آیه ۸.</ref> و مطابقت [[دعا]] با [[تعالیم]] [[خدای متعال]] نیز برای [[آداب ذکر]] بیان شده است<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref>. | |||
==[[موانع ذکر]]== | |||
*موانع بسیاری برای ذکر و یاد [[خداوند]] وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
#خدای متعالی: [[خداوند]] به [[دلیل]] آنکه برخی با [[حق]] درافتادند و در [[پذیرش]] [[حق]] عناد ورزیدند [[قلب]] آنها را از ذکر خود [[غافل]] میکند: {{متن قرآن|وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا}}<ref>«و از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل کرده‌ایم پیروی مکن» سوره کهف، آیه ۲۸.</ref>؛ بدین معنا که [[غفلت]] را بر دل‌هایشان مسلط میکند، در نتیجه [[یاد خدا]] را فراموش می‌کنند<ref>المیزان، ج۱۳، ص۳۰۳.</ref>. | |||
# [[شیطان]]: گاهی [[انسان]] با [[اراده]] خود از [[شیطان]] [[پیروی]] کرده و سبب [[تسلط]] او بر خویش میشود که نتیجۀ آن [[فراموشی]] خداست، چنان‌که بر اثر [[تسلط]] [[شیطان]] بر [[منافقان]]، آنان [[یاد خدا]] را فراموش می‌کنند: {{متن قرآن|اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ}}<ref>«شیطان بر آنان چیرگی یافت و یادکرد خداوند را از یاد آنان برد» سوره مجادله، آیه ۱۹.</ref>. [[شیطان]] با ابزار شراب و قمار به ایجاد [[دشمنی]] و [[کینه]] در [[دل]] [[انسان‌ها]] پرداخته و آنان را از [[یاد خدا]] باز می‌دارد: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ}}<ref>«شیطان، تنها بر آن است تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و از یاد خداوند و از نماز بازتان دارد؛ اکنون آیا دست می‌کشید؟» سوره مائده، آیه ۹۱.</ref>. | |||
# [[دوست]] [[گمراه‌کننده]]: [[قرآن کریم]] با [[یادآوری]] [[حسرت]] شدید برخی از [[ستمگران]] در [[روز قیامت]]، به [[پشیمانی]] آنان از [[دوستی]] با کسانی اشاره میکند که ایشان را از [[یاد خدا]] باز داشته و [[گمراه]] کردند: {{متن قرآن|يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي}}<ref>«ای وای! کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم! به راستی او مرا از قرآن پس از آنکه به من رسیده بود گمراه کرد» سوره فرقان، آیه ۲۸ ـ ۲۹</ref>. | |||
#بهره‌های مادی: [[خداوند]] [[مؤمنان]] را [[نهی]] میکند که [[اموال]] و فرزندانشان آنان را از [[یاد خدا]] [[غافل]] کنند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«ای مؤمنان! مبادا دارایی‌ها و فرزندانتان شما را از یاد خداوند باز دارد و آنان که چنین کنند زیانکارند» سوره منافقون، آیه ۹.</ref>. [[ذکر خدا]] در [[آیه]] [[تسبیح]]، [[تحمید]]، [[قرآن]] و واجباتی مانند [[نماز]]، [[حج]]، [[جهاد]]، [[زکات]] یا همه فرائض دانسته شده است که همگی از مصادیق ذکرند. "الهاء" به معنای سرگرم کردن [[انسان]] به امری و [[غافل]] کردن وی از امری مهم‌تر است، بنابراین الهاء [[اموال]] و [[فرزندان]] از [[یاد خدا]]، یعنی توجه و [[وابستگی]] [[دل]] به آنها به گونه‌ای باشد که [[دل]] را از [[یاد خدا]] خالی، در نتیجه از آن اعراض کند. [[اموال]] و [[فرزندان]] از مواهب خدایند و رویکرد افراطی به آنها مذموم است، وگرنه توجه به آنها در جهت فرمان‌های [[خدا]]، عاملی برای سعادتمندی [[انسان]] است<ref>نمونه، ج۲۴، ص۱۷۲؛ التحریر و التنویر، ج۲۸، ص۲۲۵.</ref>. | |||
# [[تکاثر]]: [[تکاثر]] یعنی [[تفاخر]] به فراوانیِ امور [[پست]] و بی‌ارزش [[دنیایی]] که برخی را از [[یاد خدا]] [[غافل]] کرده است: {{متن قرآن|أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ}}<ref>«زیاده‌خواهی شما را سرگرم داشت، تا با گورها دیدار کردید» سوره تکاثر، آیه ۱ ـ ۲</ref>.<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref> | |||
==پیامدهای دوری از ذکر== | |||
*برای اعراض از [[یاد خدا]] پیامدهای منفی بیان شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
#تنگی و [[سختی]] [[زندگی]]: هرکس از [[یاد خدا]] روی گرداند، [[زندگی]] [[سختی]] خواهد داشت: {{متن قرآن|وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا}}<ref>«و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.</ref>. | |||
#کوری در [[قیامت]]: کسی که از [[یاد خدا]] اعراض کند، خدای متعالی او را در [[قیامت]] کور محشور میکند: {{متن قرآن|وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى}}<ref>«و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.</ref>. | |||
# [[همنشینی]] با [[شیطان]] و هدایت‌ناپذیری: کسانی که از یاد [[خدای رحمان]] دوری کنند، [[شیطانی]] بر آنان گمارده میشود که همواره دمساز و همنشین آنان است: {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ}}<ref>«و برای آنانکه از یاد (خداوند) بخشنده دل بگردانند شیطانی می‌گماریم که همنشین آنها خواهد بود» سوره زخرف، آیه ۳۶.</ref>. | |||
# [[تکذیب]]: اعراض‌کنندگان از ذکر به رویگردانی از آن بسنده نکرده و با صراحت آن را [[تکذیب]] می‌کنند: {{متن قرآن|وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُوا}}<ref>«و هیچ یادکرد تازه‌ای از سوی (خداوند) بخشنده برای آنان نیامد مگر آنکه از آن رویگردان بودند بی‌گمان حق را هنگامی که نزدشان آمد دروغ شمردند» سوره شعراء، آیه ۵ ـ ۶</ref>. | |||
# [[خسران]] و [[عذاب]] [[دوزخ]]: کسی که [[اموال]] و فرزندانش او را از [[یاد خدا]] مشغول کنند، از زیانکاران است: {{متن قرآن|وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ}}<ref>«و آنان که چنین کنند زیانکارند» سوره منافقون، آیه ۹.</ref> و کسانی که [[شیطان]] سبب میشود [[یاد خدا]] را فراموش کنند، [[حزب شیطان]] و همان زیانکاران‌اند: {{متن قرآن|أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ}}<ref>«شیطان بر آنان چیرگی یافت و یادکرد خداوند را از یاد آنان برد، آنان حزب شیطانند، آگاه باشید که بی‌گمان حزب شیطان است که (گرویدگان به آن) زیانکارند» سوره مجادله، آیه ۱۹.</ref>.<ref>ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.</ref> | |||
==رابطۀ ذکر با [[زیارت]]== | ==رابطۀ ذکر با [[زیارت]]== | ||
*قابل توجه است که ذکر با [[زیارت]] [[اهل بیت]]{{ع}} نیز [[ارتباط]] دارد؛ زیرا از آدابی که برای [[زیارت]] مرقدهای [[مطهر]] | *قابل توجه است که ذکر با [[زیارت]] [[اهل بیت]]{{ع}} نیز [[ارتباط]] دارد؛ زیرا از آدابی که برای [[زیارت]] مرقدهای [[مطهر]] بیان شده، گفتن [[تکبیر]] و [[تهلیل]] هنگام [[تشرف]] است. [[یاد خدا]] و [[حمد]] و [[ستایش]] او و ذکر [[توحید]] و [[تسبیح]] و [[تنزیه]]، هم توجه دادن به [[عظمت]] [[خداوند]] است که چنین شخصیت‌های عظیمی [[آفریده]] که عظمتشان در [[عبودیت]] و [[تواضع]] در پیشگاه خداست، هم نوعی تعدیل نگاه و توجه [[انسان]] [[زائر]] است، تا دربارۀ این [[پیشوایان الهی]]، دچار غلوّ نشود و نسبت‌های غلوّآمیز ندهد و محوریت [[توحید]] در همه مسائل [[حفظ]] شود. مثلًا در [[زیارت]] [[امام حسین]]{{ع}} [[روایت]] شده که قبل از [[زیارت]] و در بدو ورود، حتی وقتی به [[فرات]] می‌رسد تا [[غسل زیارت]] کند، صد مرتبه [[الله اکبر]]، صد مرتبه لا إِله إلّا [[الله]] و صد مرتبه [[صلوات]] بگوید<ref>ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ زیارت، ص۳۴۴.</ref>. | ||
==نتیجه گیری== | ==نتیجه گیری== | ||
*در نتیجه، ذکر به معنای یاد کردن زبانی و [[قلبی]] [[خداوند]] به [[تکبیر]]، [[تسبیح]]، | *در نتیجه، [[ذکر]] به معنای یاد کردن زبانی و [[قلبی]] [[خداوند]] به [[تکبیر]]، [[تسبیح]]، [[تحمید]]، [[تهلیل]] و [[حوقله]] است.[[ذکر]] یکی از راه‌های [[ارتباط]] با [[خداوند]] است و مهم‌ترین نشانۀ ذکر [[راستین]] این است که [[آدمی]] [[خدا]] را [[فرمان]] بَرَد و از [[گناهان]] دوری کند. در [[قرآن کریم]] اهمیت و [[ضرورت]] [[ذکر]] به خوبی [[تبیین]] شده است.[[ذکر]] به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است، همانند [[ذکر قلبی]] و زبانی.[[ذکر]]، زمینه‌ها و اسباب مختلفی و همچنین فواید بسیاری دارد که از جمله آن، پرورش [[ایمان]] است. قابل توجه است که ذکر با [[زیارت]] [[اهل بیت]]{{ع}} [[ارتباط]] دارد؛ زیرا از آدابی که برای [[زیارت]] مرقدهای [[مطهر]] بیان شده، گفتن [[تکبیر]] و [[تهلیل]] هنگام [[تشرف]] است. | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
نسخهٔ ۲۹ آوریل ۲۰۲۰، ساعت ۰۹:۴۸
 | این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید. |
- این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ذکر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
چیستی ذکر
- ذکر در لغت به معنای این است که انسان چیزی را در خاطر خویش نگاه دارد و پیوسته به یاد آوَرَد[۱].ذکر به معنای یادکردن قلبی و زبانی چیزی نیز آمده است[۲].[۳] که در این صورت ممکن است هریک از دو قسم در برابر فراموشی یا غفلت باشد[۴]. البته گاهی ذکر بر هیئتی در نفس اطلاق میشود (قوه ذاکره) که با آن میتوان معرفت‌های به دست آمده را حفظ کرد[۵].[۶]
- معنای اصطلاحی ذکر، یاد کردن زبانی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است. البته، در محاورات اهل شرع، ذکر همان یاد خداست[۷].[۸] این واژه از اصطلاحات اسلامی است که بیشتر در مباحث اخلاقی مطرح است و پژوهشگران علوم دینی در دو عرصۀ اخلاق و عرفان بیشتر بدان پرداخته‌اند.ذکر اخلاقی، بر تهذیب نفس و ذکر عرفانی بر قرب خدا مبتنی است[۹].[۱۰]
حقیقت ذکر
- حقیقت ذکر وسیلۀ ارتباط با خدا دانسته شده و نشانۀ آن، نسیان غیر است[۱۱].[۱۲] قرآن کریم، ذکر را غایت نماز دانسته است[۱۳] و فرموده که شرط آنکه خداوند، بندگانش را یاد کند، این است که آنان او را یاد کنند[۱۴]. همچنین، ذکر را از صفات خردمندان شمرده[۱۵] و مایه آرامش دل‌ها[۱۶] و رویگردانی از آن را موجب سختی و تنگی معیشت دانسته است[۱۷].[۱۸] پیامبر خدا(ص) فرمودند: «هر کس خدای را اطاعت کند، ذاکر است هر چند نماز فراوان نگزارد و قرآن، بسیار نخواند»[۱۹]. به طور کلی، از روایات استفاده میشود مهم‌ترین نشانۀ ذکر راستین این است که آدمی خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دوری کند[۲۰].[۲۱]
ذکر در قرآن
- واژۀ ذکر و مشتقات آن ۲۹۲ بار در قرآن به کار رفته‌اند که بیشتر درباره یاد خدا و نعمت‌ها و آیات الهی و یادآوری آنهاست؛ به عنوان نمونه آیۀ ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾[۲۲] و ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ﴾[۲۳] درباره یاد خدا و یادآوری نعمت الهی دلالت دارد[۲۴].
اقسام ذکر
- ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است:
- ذکر لفظی که به ذکر زبانی، ذکر جلی و وِرد نیز معروف است، به یاد کردن خدا با زبان گفته میشود[۲۵]. در برخی منابع تفسیری، ذکر در آیاتی مانند: ﴿فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ﴾[۲۶] و ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ﴾[۲۷] ذکر زبانی دانسته شده است[۲۸]. برای ذکر لفظی، مصادیقی در روایات و کتاب‌های دینی آمده است، مانند: تلاوت قرآن، ذکر یونسیه، اذکاری مانند «لا إلهَ إلا الله»، «لا حَولَ و لا قُوّةَ إلا بالله»، «یا حی یا قیوم»، «سُبحان الله»، ذکر صلوات و... [۲۹].
- ذکر قلبی: آیاتی مانند: ﴿فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾[۳۰] و آیه ﴿وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا﴾[۳۱] به صراحت بیانگر ذکر قلبی هستند[۳۲]. ذکر قلبی، به معنی توجّه قلب به یکی از اسماء زیبای الهی است.
- افزون بر ذکر قلبی و زبانی، عده ای ذکر شهودی را هم از اقسام ذکر برشمرده‌اند که از مراتب عالی ذکر قلبی به شمار می‌آید[۳۳].
- برخی هم یکی از گونه‌های ذکر را ذکر عملی دانسته و آن را به عبادت، اطاعت و افعال پسندیده تفسیر کرده‌اند[۳۴].[۳۵]
- یکی دیگر از اقسام ذکر را می¬توان توجه و یادآوری دانست که در مقابل غفلت و فراموشی است. در روایتی شریف، امام صادق(ع)، آیه شریفه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾[۳۶] را، به این نوع از ذکر تفسیر فرموده‌اند[۳۷].[۳۸]
اهمیت و ضرورت ذکر
- از دیدگاه قرآن کریم ذکر تا بدانجا اهمیت دارد که حکمت نماز (مهم‌ترین عبادت)، "یاد خدا" دانسته شده است: ﴿فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي﴾[۳۹]. برپایه روایتی از امام صادق(ع) خداوند برای هر فریضه‌ای مرزی قرار داده و در حال عذر، انسان را از انجام دادن آن معاف کرده، جز ذکر که به آن در همه حالات، زمان‌ها و مکان‌ها فرمان داده است[۴۰].
- در آیات پرشماری از قرآن و با خطاب‌ها و تأکیدات گوناگون، به ذکر خدا فرمان داده شده است؛ گاهی پیامبران الهی مخاطب این فرمان‌اند؛ و زمانی مخاطب این فرمان همه مؤمنان‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾[۴۱].
- آیاتی نیز به ذکر خدا در زمان‌ها و مکان‌های خاصی سفارش می‌کنند که بیانگر اهمیت ویژه ذکر در آن زمان‌ها و مکان‌هاست؛ مانند توصیه به ذکر خدا هنگام بیتوته در مشعرالحرام ﴿فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ﴾[۴۲]. از موارد ضرورت ذکر، میتوان به وجوب یاد کرد نام خدا برای صید و ذبح حیوانات اشاره کرد[۴۳].
فواید ذکر
- از جمله فواید ذکر، پرورش ایمان است. ذکرهای زبانی، وجود و حضور خداوند را به انسان تلقین میکند و ضمیر او را دگرگون می‌سازد و سرانجام به ذکر قلبی می‌انجامد. از دیگر فواید ذکر زبانی این است که زبان آدمی به خیر عادت میکند و به طاعت الهی مشغول می‌گردد[۴۴]. مهم‌ترین فایدۀ ذکر، تقرب به خداوند است که غایت همۀ عبادات است[۴۵]. ذکر خدا، وسوسه‌های شیطانی را از میان می‌برد[۴۶]، ثواب و اجر اخروی می‌آورد، به ویژه برای بندگانی که به امور دنیوی نیز مشغول‌اند[۴۷]، مایۀ وقار و هیبت و شوکت است، احساس پوچی و بیهودگی را می‌زداید، در زندگی مادی انسان نیز دارای اثر استخطای یادکرد: برچسب تمام‌کنندهٔ
</ref>برای برچسب<ref>پیدا نشد و راه تربیت اخلاقی را هموار می‌سازد و این بدان سبب است که غفلت و فراموشی خدا از مهم‌ترین علل گناهکاری و بزهکاری است[۴۸].
آثار ذکر
- آرامش: از بزرگ‌ترین مشکلات بشر، پریشانی و نگرانی و از گمشده‌های او آرامش است. قرآن کریم یاد خدا را تنها آرامبخش دل‌های مؤمنان می‌داند: ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾[۴۹].
- ترس از خدا: دل‌های مؤمنان و متواضعان، هنگام یاد خدا ترسان می‌شوند: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ﴾[۵۰].
- بصیرت: یاد خدا مایه بصیرت تقواپیشگان است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ﴾[۵۱].
- رستگاری:ذکر نام خدا کنار تزکیۀ نفس و به جای آوردن نماز، عامل رستگاری انسان است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾[۵۲].
- یاد کردن خدا از بنده: ذکر خدا انسان را مورد توجه و عنایت الهی قرار می‌دهد و موجب میشود تا خدا نیز از او یاد کند: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾[۵۳].
- اجتناب از گزافه‌گویی و گفتار بی‌عمل: قرآن کریم، پس از سرزنش برخی از شاعران که در هر وادی سرگردان‌اند و سخنی می‌گویند که انجام نمی‌دهند، شاعران باایمان و اهل عمل صالح را که بسیار خدا را یاد می‌کنند، استثناء میکند: ﴿وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ إلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا﴾[۵۴].
- خشوع و زنده شدن دل: یاد خدا دل مؤمنان را خاشع می‌سازد و قرآن برخی از مؤمنان را که بر اثر غفلت و سنگدلی‌شان، در مقابل ذکر خدا خاشع نمی‌شوند، سرزنش میکند: ﴿أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ﴾[۵۵].
- آمرزش الهی و بهشت جاودان: یاد خدا سبب میشود متقیان درباره گناهانشان آمرزش بخواهند، در نتیجه از غفران پروردگارشان و نعمت‌های بی‌پایان بهشتی بهره‌مند شوند: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ﴾[۵۶].[۵۷]
زمینه‌ها و اسباب ذکر
- قرآن کریم زمینه‌ها و اسباب گوناگونی برای تحقق یاد خدا بیان میکند که برخی اوصاف و حالات درونی شخص‌اند و بعضی از امور بیرونی.
- ایمان: قرآن با خطاب به مؤمنان، آنان را به ذکر کثیر خدا فرمان می‌دهد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾[۵۸]، یعنی ایمان از زمینه‌ها و اسباب یاد خداست[۵۹].
- تقوا: انسان‌های باتقوا هر گاه بر اثر غفلت، دچار لغزش و گناه شوند، تقوا نمی‌گذارد در غفلت مانده و به گناه خود ادامه دهند: ﴿أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ﴾[۶۰].
- باور قیامت و انجام عبادات: اعتقاد به قیامت از اسباب عبادت و از جمله برپایی نماز سبب یاد خداست: ﴿إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ﴾[۶۱].
- کتاب‌های آسمانی: برخی از آیات، قرآن کریم را ذکر یاد می‌کنند که نشان می‌دهد آیات قرآن مایه یاد خدایند؛ مانند ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾[۶۲]. دیگر کتاب‌های آسمانی مانند تورات و انجیل هم ذکر نامیده شده‌اند: ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلِي﴾[۶۳].
- پیامبر خاتم(ص) و نعمت رسالت: رسالت پیامبر اکرم(ص) از زمینه‌های ذکر خداست: ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ فَاذْكُرُونِي﴾[۶۴].
- نعمت هدایت: قرآن کریم از مؤمنان می‌خواهد در برابر نعمتِ هدایت، خدا را یاد کنند: ﴿وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾[۶۵].
آداب ذکر
- بر اساس آیۀ ﴿وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ﴾[۶۶]، چهار ادب اخلاص، تضرع، خوف، و دوری از صدای بلند را برای ذکر میتوان بر شمرد. البته آداب دیگری نظیر، انقطاع از غیر خدا و توجه کامل به پروردگارخطای یادکرد: برچسب تمام‌کنندهٔ
</ref>برای برچسب<ref>پیدا نشد و مطابقت دعا با تعالیم خدای متعال نیز برای آداب ذکر بیان شده است[۶۷].
موانع ذکر
- موانع بسیاری برای ذکر و یاد خداوند وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- خدای متعالی: خداوند به دلیل آنکه برخی با حق درافتادند و در پذیرش حق عناد ورزیدند قلب آنها را از ذکر خود غافل میکند: ﴿وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا﴾[۶۸]؛ بدین معنا که غفلت را بر دل‌هایشان مسلط میکند، در نتیجه یاد خدا را فراموش می‌کنند[۶۹].
- شیطان: گاهی انسان با اراده خود از شیطان پیروی کرده و سبب تسلط او بر خویش میشود که نتیجۀ آن فراموشی خداست، چنان‌که بر اثر تسلط شیطان بر منافقان، آنان یاد خدا را فراموش می‌کنند: ﴿اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ﴾[۷۰]. شیطان با ابزار شراب و قمار به ایجاد دشمنی و کینه در دل انسان‌ها پرداخته و آنان را از یاد خدا باز می‌دارد: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ﴾[۷۱].
- دوست گمراه‌کننده: قرآن کریم با یادآوری حسرت شدید برخی از ستمگران در روز قیامت، به پشیمانی آنان از دوستی با کسانی اشاره میکند که ایشان را از یاد خدا باز داشته و گمراه کردند: ﴿يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي﴾[۷۲].
- بهره‌های مادی: خداوند مؤمنان را نهی میکند که اموال و فرزندانشان آنان را از یاد خدا غافل کنند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾[۷۳]. ذکر خدا در آیه تسبیح، تحمید، قرآن و واجباتی مانند نماز، حج، جهاد، زکات یا همه فرائض دانسته شده است که همگی از مصادیق ذکرند. "الهاء" به معنای سرگرم کردن انسان به امری و غافل کردن وی از امری مهم‌تر است، بنابراین الهاء اموال و فرزندان از یاد خدا، یعنی توجه و وابستگی دل به آنها به گونه‌ای باشد که دل را از یاد خدا خالی، در نتیجه از آن اعراض کند. اموال و فرزندان از مواهب خدایند و رویکرد افراطی به آنها مذموم است، وگرنه توجه به آنها در جهت فرمان‌های خدا، عاملی برای سعادتمندی انسان است[۷۴].
- تکاثر: تکاثر یعنی تفاخر به فراوانیِ امور پست و بی‌ارزش دنیایی که برخی را از یاد خدا غافل کرده است: ﴿أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ﴾[۷۵].[۷۶]
پیامدهای دوری از ذکر
- برای اعراض از یاد خدا پیامدهای منفی بیان شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- تنگی و سختی زندگی: هرکس از یاد خدا روی گرداند، زندگی سختی خواهد داشت: ﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا﴾[۷۷].
- کوری در قیامت: کسی که از یاد خدا اعراض کند، خدای متعالی او را در قیامت کور محشور میکند: ﴿وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾[۷۸].
- همنشینی با شیطان و هدایت‌ناپذیری: کسانی که از یاد خدای رحمان دوری کنند، شیطانی بر آنان گمارده میشود که همواره دمساز و همنشین آنان است: ﴿وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾[۷۹].
- تکذیب: اعراض‌کنندگان از ذکر به رویگردانی از آن بسنده نکرده و با صراحت آن را تکذیب می‌کنند: ﴿وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُوا﴾[۸۰].
- خسران و عذاب دوزخ: کسی که اموال و فرزندانش او را از یاد خدا مشغول کنند، از زیانکاران است: ﴿وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾[۸۱] و کسانی که شیطان سبب میشود یاد خدا را فراموش کنند، حزب شیطان و همان زیانکاران‌اند: ﴿أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾[۸۲].[۸۳]
رابطۀ ذکر با زیارت
- قابل توجه است که ذکر با زیارت اهل بیت(ع) نیز ارتباط دارد؛ زیرا از آدابی که برای زیارت مرقدهای مطهر بیان شده، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام تشرف است. یاد خدا و حمد و ستایش او و ذکر توحید و تسبیح و تنزیه، هم توجه دادن به عظمت خداوند است که چنین شخصیت‌های عظیمی آفریده که عظمتشان در عبودیت و تواضع در پیشگاه خداست، هم نوعی تعدیل نگاه و توجه انسان زائر است، تا دربارۀ این پیشوایان الهی، دچار غلوّ نشود و نسبت‌های غلوّآمیز ندهد و محوریت توحید در همه مسائل حفظ شود. مثلًا در زیارت امام حسین(ع) روایت شده که قبل از زیارت و در بدو ورود، حتی وقتی به فرات می‌رسد تا غسل زیارت کند، صد مرتبه الله اکبر، صد مرتبه لا إِله إلّا الله و صد مرتبه صلوات بگوید[۸۴].
نتیجه گیری
- در نتیجه، ذکر به معنای یاد کردن زبانی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است.ذکر یکی از راه‌های ارتباط با خداوند است و مهم‌ترین نشانۀ ذکر راستین این است که آدمی خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دوری کند. در قرآن کریم اهمیت و ضرورت ذکر به خوبی تبیین شده است.ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است، همانند ذکر قلبی و زبانی.ذکر، زمینه‌ها و اسباب مختلفی و همچنین فواید بسیاری دارد که از جمله آن، پرورش ایمان است. قابل توجه است که ذکر با زیارت اهل بیت(ع) ارتباط دارد؛ زیرا از آدابی که برای زیارت مرقدهای مطهر بیان شده، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام تشرف است.
جستارهای وابسته
- اهل ذکر
- آیه اهل الذکر
- آداب ظاهری دعا
- آداب ظاهری سفر
- اذکار تکراری
- تکبیر
- تسبیح
- تحمید
- تهلیل
- حوقله
- ذکر استخیر الله
- ذکر الهی
- ذکر در طاعت
- ذکر در معصیت
- ذکر جلی
- ذکر خفی
- ذکر خاص
- ذکر عام
- ذکر کثیر
- ذکر زبانی
- ذکر فعلی
- ذکر قلبی
- ذکر معنوی
- ذکر در مصیبت
- ذکر در نعمت
- آثار ذکر
- آثار ذکر
- آداب ذکر
- اعراض از ذکر خدا
- انقطاع الی الله
- بدعت اذکار صوفیه
- تذکر
- دوام ذکر
- ستایش ذکر
- علایم انس به خدا
- غفلت
- فراموشی
- مجالس ذکر
- مراتب ذکر
- مواقف ذکر
- موانع ذکر
منابع
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵.
- ↑ العین، ج۵، ص۳۴۶؛ لسان العرب، ج۵، ص۴۸، «ذکر».
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ مفردات، ص۳۲۸؛ التحقیق، ج۳، ص۲۹۶۲۹۷، «ذکر».
- ↑ مفردات، ص۳۲۸.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ نثر طوبی، ج۱، ص۲۷۵، «ذکر».
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ مفردات راغب، ذیل واژه ذکر.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.
- ↑ ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ﴾«آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
- ↑ ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» سوره بقره، آیه ۱۵۲.
- ↑ ﴿إِنمََّا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب﴾ سوره رعد، آیه ۱۹.
- ↑ ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾«همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌های ایشان با یاد خداوند آرام می‌گیرد؛ آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد» سوره رعد، آیه ۲۸.
- ↑ ﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾«و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵-۲۶۶.
- ↑ بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۴۷.
- ↑ بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۱۰۸.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.
- ↑ «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» سوره بقره، آیه ۱۵۲.
- ↑ «ای بنی اسرائیل! نعمت مرا که ارزانی شما داشتم به یاد آورید» سوره بقره، آیه ۴۰.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۵.
- ↑ «در مشعر الحرام خداوند را یاد کنید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.
- ↑ «و چون نماز را به پایان بردید خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد کنید» سوره نساء، آیه ۱۰۳.
- ↑ ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۱، ص ۱۷۸.
- ↑ «وای بر سخت‌دلان در یاد خداوند!» سوره زمر، آیه ۲۲.
- ↑ «از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل کرده‌ایم پیروی مکن» سوره کهف، آیه ۲۸.
- ↑ ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ تفسیر روشن، ج۲، ص۲۶۱؛ ج۳، ص۶۱.
- ↑ مواهب الرحمان، ج۲، ص۱۴۹.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ «ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید و او را پگاه و دیرگاه عصر به پاکی بستایید» سوره احزاب، آیه ۴۱ ـ ۴۲
- ↑ اصول کافی، ج ۲ ص ۸۰.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۱، ص ۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ «مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار» سوره طه، آیه ۱۴.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۸، ص۵۱؛ البرهان، ج۴، ص۴۷۴-۴۷۵.
- ↑ «ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید» سوره احزاب، آیه ۴۱.
- ↑ «پس چون از عرفات رهسپار شدید در مشعر الحرام خداوند را یاد کنید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۱۵۱؛ سفینة البحار، ج ۲، ص ۲۸۳.
- ↑ ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس بگزارید و با من ناسپاسی نورزید» سوره بقره، آیه ۱۵۲.
- ↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ﴾«بی‌گمان پرهیزگاران چون دمدمه‌ای از شیطان به ایشان رسد (از خداوند) یاد می‌کنند و ناگاه دیده‌ور می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۲۰۱.
- ↑ ﴿قالَ ادْخُلُوا في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فيها جَميعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ﴾ سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.
- ↑ «آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد» سوره رعد، آیه ۲۸.
- ↑ «مؤمنان، تنها آن کسانند که چون یاد خداوند پیش آید دل‌هاشان بیمناک میشود» سوره انفال، آیه ۲.
- ↑ «بی‌گمان پرهیزگاران چون دمدمه‌ای از شیطان به ایشان رسد (از خداوند) یاد می‌کنند و ناگاه دیده‌ور می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۲۰۱.
- ↑ «بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد و نام پروردگار خویش برد، آنگاه نماز گزارد» سوره اعلی، آیه ۱۴ ـ ۱۵
- ↑ «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» سوره بقره، آیه ۱۵۲.
- ↑ «و از شاعران، گمراهان پیروی می‌کنند آیا نمی‌بینی که آنان در هر درّه‌ای سرگردانند؟ و چیزهایی می‌گویند که خود نمی‌کنند؟ جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند» سوره شعراء، آیه ۲۲۴ ـ ۲۲۷
- ↑ «آیا هنگام آن نرسیده است که دل‌های مؤمنان از یاد خداوند فروتنی یابد» سوره حدید، آیه ۱۶.
- ↑ «و کسانی که چون (کار) ناشایسته‌ای می‌کنند یا به خویش ستم روا می‌دارند خداوند را به یاد می‌آورند و از گناهان خود آمرزش می‌خواهند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ «ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید» سوره احزاب، آیه ۴۱.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ «برای پرهیزگاران آماده شده است و کسانی که چون (کار) ناشایسته‌ای می‌کنند یا به خویش ستم روا می‌دارند خداوند را به یاد می‌آورند و از گناهان خود آمرزش می‌خواهند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۳ ـ ۱۳۴
- ↑ «بی‌گمان این منم خداوند که هیچ خدایی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار که رستاخیز آمدنی است» سوره طه، آیه ۱۴ ـ ۱۵
- ↑ «بی‌گمان ما خود قرآن را فرو فرستاده‌ایم و به یقین ما نگهبان آن خواهیم بود» سوره حجر، آیه ۹.
- ↑ «یا به جای او خدایانی برگزیدند؟ بگو دلیلتان را بیاورید، این یادکرد همراهان من و یادکرد کسان پیش از من است؛ بلکه بیشتر آنان حق را نمی‌شناسند بنابراین (از آن) رو گردانند» سوره انبیاء، آیه ۲۴.
- ↑ «چنان که از خودتان پیامبری در میان شما فرستادیم ... پس مرا یاد کنید» سوره بقره، آیه ۱۵۱ ـ ۱۵۲
- ↑ «خداوند را یاد کنید و او را همان‌گونه که رهنمودتان داده است فرا یاد آورید و بی‌گمان پیش از آن از گمراهان بودید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.
- ↑ «و پروردگارت را در دل خود به لابه و ترس و بی‌بانگ بلند در گفتار، سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها یاد کن و از غافلان مباش!» سوره اعراف، آیه ۲۰۵.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ «و از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل کرده‌ایم پیروی مکن» سوره کهف، آیه ۲۸.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۳۰۳.
- ↑ «شیطان بر آنان چیرگی یافت و یادکرد خداوند را از یاد آنان برد» سوره مجادله، آیه ۱۹.
- ↑ «شیطان، تنها بر آن است تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و از یاد خداوند و از نماز بازتان دارد؛ اکنون آیا دست می‌کشید؟» سوره مائده، آیه ۹۱.
- ↑ «ای وای! کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم! به راستی او مرا از قرآن پس از آنکه به من رسیده بود گمراه کرد» سوره فرقان، آیه ۲۸ ـ ۲۹
- ↑ «ای مؤمنان! مبادا دارایی‌ها و فرزندانتان شما را از یاد خداوند باز دارد و آنان که چنین کنند زیانکارند» سوره منافقون، آیه ۹.
- ↑ نمونه، ج۲۴، ص۱۷۲؛ التحریر و التنویر، ج۲۸، ص۲۲۵.
- ↑ «زیاده‌خواهی شما را سرگرم داشت، تا با گورها دیدار کردید» سوره تکاثر، آیه ۱ ـ ۲
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ «و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.
- ↑ «و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.
- ↑ «و برای آنانکه از یاد (خداوند) بخشنده دل بگردانند شیطانی می‌گماریم که همنشین آنها خواهد بود» سوره زخرف، آیه ۳۶.
- ↑ «و هیچ یادکرد تازه‌ای از سوی (خداوند) بخشنده برای آنان نیامد مگر آنکه از آن رویگردان بودند بی‌گمان حق را هنگامی که نزدشان آمد دروغ شمردند» سوره شعراء، آیه ۵ ـ ۶
- ↑ «و آنان که چنین کنند زیانکارند» سوره منافقون، آیه ۹.
- ↑ «شیطان بر آنان چیرگی یافت و یادکرد خداوند را از یاد آنان برد، آنان حزب شیطانند، آگاه باشید که بی‌گمان حزب شیطان است که (گرویدگان به آن) زیانکارند» سوره مجادله، آیه ۱۹.
- ↑ ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ زیارت، ص۳۴۴.
