امام رضا علیه‌السلام

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت پیامبر خاتم است. "امام رضا" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام رضا در حدیث | امام رضا در کلام اسلامی | امام رضا در تاریخ اسلام

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام رضا (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

هشتمین پیشوای شیعه، که به لقب "رضا" معروف است. در ۱۱ ذی قعده سال ۱۴۸ در مدینه متولد شد. پدرش امام کاظم(ع) و مادرش نجمه بود. در سن ۳۵ سالگی پس از شهادت پدر به امامت رسید. امامت او ۲۰ سال طول کشید. خلفای عباسی زمان آن حضرت، عبارت بودند از هارون الرشید، امین و مأمون. وقتی مأمون خلیفه شد، مرکز خلافت را از بغداد به "مرو" در خراسان منتقل کرد و چون از نارضایتی و قیام طرفداران امام رضا(ع) بیم داشت، آن حضرت را به اجبار، از مدینه به خراسان فراخواند و برای فریب مردم و دور ماندن از خشم آنان، امام رضا(ع) را به ولایت عهدی خود منصوب کرد. ولی باز هم از موقعیت اجتماعی امام، بیمناک بود. سرانجام آن حضرت را مسموم و شهید کرد. شهادت او در آخر ماه صَفر سال ۲۰۳ هجری بود. وی هنگام شهادت ۵۵ سال داشت. قبر مطهرش در مشهد، زیارتگاه مسلمین است. علی بن موسی الرضا(ع) در دانش و سخاوت و اخلاق و شخصیت معنوی بی‌نظیر بود. در مرو، جلسات بحثی به دستور مأمون برگزار می‌شد تا شخصیت امام را بشکند، اما حضرت رضا(ع) در بحث‌هایی که با علمای ادیان و مذاهب مختلف، حتی با مادیون منکر خدا داشت، همواره پیروز می‌‌شد و چهره علمی او آشکارتر می‌‌گشت. کتاب "عیون اخبار الرضا" از تألیفات شیخ صدوق، مجموعه‌ای از سخنان آن حضرت را در بر دارد.

مقدمه

• امام رضا(ع) علی بن موسی، هشتمین امام شیعیان، در سال ۱۴۸هجری روز یازدهم ذیقعده دیده به جهان گشود.
• مادر آن حضرت خیزران نامیده می‌شد برخی هم گفته‌اند اسم آن بانوی محترمه نجمه و کنیه‌اش ام البنین بوده است.
• امام پس از شهادت پدر بزرگوارش در زندان بغداد (سال۱۸۳) در ۳۵ سالگی به مقام امامت رسید آن حضرت تا سال۲۰۱ در مدینه بود و در همان سال وارد مرو شد و در ماه صفر سال ۲۰۳ در ۵۵ سالگی به شهادت رسید.
• مدت امامت امام رضا(ع) بیست سال بوده که ده سال آن معاصر با خلافت هارون الرشید، پنج سال معاصر با خلافت امین و پنج سال آخر نیز معاصر با خلافت عبدالله مأمون بود.

• نام مبارکش علی و دهمین تن از چهارده معصوم(ع) است. به سال ۱۴۸ ه. در مدینه به دنیا آمد.پدر ارجمندش موسی بن جعفر(ع) امام هفتم است و مادرش، نجمه- ام البنین(س). مشهورترین لقبش رضا است و کنیه‌اش ابوالحسن.

فضائل و مناقب

• امام رضا(ع) در شمار کسانی است که خداوند در آیه تطهیر فرموده است آنان را از هر عیب و نقصی پیراسته‌ام. از این رو، او نیز همانند دیگر امامان(ع) سرشتی قدسی و منزه داشت و از رذیلت‌های اخلاقی دور بود. مشهور است که برجستگی‌های اخلاقی آن امام همام(ع) عبارت بوده‌اند از:

1. زهد و بندگی: حضرت علی بن موسی(ع) در بی رغبتی به دنیا و بندگی خدا، جهد فراوان داشت. در پیش چشم مردم، آراسته بود و در خلوت، ساده زیست و زاهد. زبان مبارکش همواره به تلاوت قرآن بود و روزه بسیار می‌گرفت و عبادتی فراوان داشت.
2. فروتنی: در برابر مردم بسیار فروتن بود. هیچ گاه با کسی تندی نکرد و کلام کسی را نبُرید و پایش را هنگام نشستن پیش کسی دراز نکرد یا به دیوار تکیه نداد.
3. علم و آگاهی: دانش امام رضا(ع) را نمی‌توان با کسی از مردمان زمانه‌اش به قیاس نهاد. فضل و برتری علمی‌اش همواره در مناظراتی که با علما و بزرگان دیگر ادیان و فِرَق برگزار می‌شد، آشکار بود و هیچ کس نتوانست‌ نکته‌ای بدو آموزد یا خرده‌ای علمی از او گیرد.
4. سخاوت و بخشش: امام رضا(ع) همچون پدران پاک خویش در این صفت شهره دوست و دشمن بود. یک بار در روز عرفه همه دارایی خویش را بخشید. اصحاب با شگفتی تمام پرسیدند، آیا چنین بخششی روا است؟ فرمود: "نه تنها روا است که غنیمت است؛ غنیمتی برای کسب اجر و ثواب و کرامت".
5. فصاحت و بلاغت: چون امام رضا(ع) در تشریح و بیان موضوعی لب به سخن می‌گشود، هر شنونده‌ای را به سکوت وا می‌داشت و بر هر کسی اثر می‌نهاد. او نیز همچون پدران پاکش بسیار فصیح و بلیغ بود.

• کلینی از مسافر نقل کرده است که گوید: "من با امام رضا(ع) در منی بودیم. یحیی بن خالد که به خاطر گرد و خاک سرش را پوشیده بود، از آنجا گذشت، حضرت فرمود: بیچاره‌ها نمی‌دانند امسال چه بر سرشان می‌آید (یعنی از گرد و غبار پرهیز می‌کنند در حالی که همین امسال به خاک سیاه می‌نشینند) و شگفت‌تر از آن، هارون و من که این چنین خواهیم بود- و دو انگشت خود را به هم چسباند - مسافر گوید: به خدا قسم! من معنی سخن امام را نفهمیدم تا زمانی که او را پهلوی هارون دفن کردیم".

امامت

• مقام امامت تنها با نصب الهی ثابت می‌شود و دست بندگان از تعیین کسی به عنوان امام کوتاه است. امام رضا(ع) به نصب الهی به امامت رسیده است و بر این حقیقت احادیثی که از پیامبر اسلام(ص) و دیگر بزرگان معصوم رسیده‌اند، گواهی می‌دهند. از این احادیث است حدیث مشهور جابر که بنابر آن، پیامبر(ص) فرموده است، هشتمین خلیفه من و امام مسلمانان، علی بن موسی است. همچنین روایاتی فراوان از امام هفتم(ع) نقل کرده‌اند که امام پس از ایشان، فرزند گرامی‌اش، علی(ع) است. افزون بر این، فضیلت‌ها و منقبت‌های بی‌همتای آن امام همام(ع) بر امامت او گواهی می‌دهند. امام رضا(ع) حدود بیست سال (۲۰۳- ۱۸۳ ه.) امامت مسلمانان را برعهده داشت که هفده سال آن را در مدینه و سه سال را در خراسان به سر برد.
• خلفای عباسی معاصر آن امام معصوم(ع) سه تن بودند: هارون، محمد امین و عبدالله مأمون. از عهد امام رضا(ع)، عصر جدیدی از شکوفایی و بالندگی فرا روی شیعه پدیدار گشت و این به سبب کوشش‌ها و رنج‌های امامان پیشین بود. پدید آمدن پایگاه‌های عظیم مردمی شیعه‌گرا از پیامدهای این کوشش‌ها بود. شیعیان به نیرویی رسیده بودند که می‌توانستند حکومت را در دست گیرند. اما این وضعیت، حاکمان عباسی را به هراس انداخت و به چاره‌جویی واداشت. واگذاری منصب ولایت‌عهدی به امام رضا(ع) از چاره‌هایی‌ بود که برای گریز از خطر شیعه یافتند. بدین‌سان، می‌توان دوران امامت امام رضا(ع) را به دو دوره پیش و پس از ولایت‌عهدی تقسیم کرد. مدت امامت ایشان پیش از پذیرش ولایت عهدی، هفده سال بود که ده سال از این سال‌ها را در عصر هارون، پنج سال را در عصر امین و دو سال را در عهد مأمون و در مدینه سپری کرد. چون پدر گرامی‌اش به شهادت رسید، در مدینه بود و رسیدگی به امور شیعیان را آغاز کرد. شاگردان پدر را پیرامون خویش گرد آورد و به تعلیم معارف ناب دینی پرداخت. در این سال‌ها شیعیان بهره‌ها از او برگرفتند و هدایت‌ها یافتند و معارف دینی نشو و قوام و دوام پیدا کردند.
• شخصیت ممتاز و برجسته امام در مدینه چنان جلوه می‌نمود که سراسر حجاز آن روزگار در همه مسائل مادی و معنوی خویش از او مدد می‌گرفت. یکی از فعالیت‌های امام(ع) در این دوران آن بود که به شهرهای متعددی سفر کرد و مردم را به دیدار خویش برخوردار ساخت. آن امام همام(ع)، پیش از سفر، کسانی را به مقصد می‌فرستاد تا مردم را آگاه کنند و مقدمات سفر را آماده سازند. این تدبیر امام موجب می‌گشت که کسان بیش‌تری از وجود امام بهره‌مند شوند و از آن سو نیز حکومت به هراسی بیش‌تر افتد.
• ولایت‌عهدی امام رضا(ع) سه سال (۲۰۳- ۲۰۱ﻫ) طول کشید که همه آن در عصر مأمون بود. مأمون برای فریب مردم و در حقیقت نظارت بیش‌تر بر امام(ع)، ایشان را به پایتخت خویش آورد و واداشت تا منصب ولایت‌عهدی را بپذیرد. مأمون از این کار چند هدف را پی می‌جست:

1. راضی ساختن شیعیان؛
2. فروکش ساختن قیام‌های علویان؛
3. استوار کردن پایه‌های حکومت خویش از گذر ربط آن به امام رضا(ع)؛
4. ترساندن و تنبیه عباسیان متمرد؛
5. لکه‌دار ساختن شخصیت معنوی امام(ع) به آلودگی‌های حکومت.

• هر چند امام رضا(ع) چاره‌ای جز پذیرفتن ولایت‌عهدی در پیش نداشت، اما شرط‌هایی برای آن نهاد که مأمون را در رسیدن به اهداف خویش ناکام ساختند. شرط‌های امام(ع) این بود که:

1. در امر و نهی حکومت دخالت نکند؛
2. فتوا ندهد؛
3. قضاوت نکند؛
4. در عزل و نصب شرکت نجوید؛ امور و سنن دینی را جابه جا نکند.

• در نظر تاریخ نگاران، بر نهادن چنین شرطهایی برای حکومت از نپذیرفتن ولایت‌عهدی، ناگوارتر بود؛ زیرا از نامشروع بودن حکومت حکایت می‌کردند و اینکه امام رضا(ع) به دخالت در چنین حکومتی رغبت نشان نمی‌دهد.
• از سوی دیگر امام(ع) فرصتی یافت تا به وظایف آسمانی خویش با فراغ بال بیش‌تری بپردازد و از جمله، با علما و بزرگان به مناظره بنشیند و حتی شخص مأمون را در مناظره شکست دهد و او را مجبور به اظهار عجز کند. برگزاردن نماز پرشکوه عید فطر به امامت امام رضا(ع) که مأمون چاره‌ای ندید جز آنکه اقامه نماز را در همان آغاز ممنوع سازد و نماز باران امام(ع) که به بارش باران انجامید و آتش محبت ایشان را بیش از پیش در دل مشتاقان شعله‌ور ساخت، از فعالیت‌های این دوره است.

شهادت

• مأمون که به دست خود، کار را بر خویش سخت کرده و به اهداف خویش نیز نرسیده بود، تصمیم بر قتل امام رضا(ع) گرفت و به سال ۲۰۳ ه. آن امام همام را در پنجاه و پنج سالگی به شهادت رساند. مرقد مطهر امام رضا(ع) در مشهد مقدس جای دارد.

دوران امامت امام علی بن موسی الرضا(ع)

• در دوران امامت حضرت رضا مکتب اهل بیت(ع) از جهت علمی و اجتماعی به حدّی رشد کرده و گسترش یافته بود که می‌توانست قدرت سیاسی را تجربه نماید. بر خلاف شروع امامت پدرش، امامت آن جناب به طور علنی و با قدرت شروع شد و در پاسخ کسانی که می‌گفتند حضرت امامت خود را آشکار نکند و او را از هارون بیم می‌دادند، می‌فرمود: "بیهوده می‌کوشند، با من کاری نمی‌توانند کنند". *دوره بیست ساله امامت امام رضا(ع) را به دو دوره می‌توان تقسیم نمود:
• دوره نخست از سال ۱۸۳ تا ۲۰۱ یعنی از آغاز امامت تا سفر به خراسان: در این دوره امام با دقّت بر پایگاه‌های مردمی خود نظارت داشت و از دور و گاهی مسافرت به مراکز تشیّع آنان را هدایت می‌نمود؛ چنان که بر قیام‌های علویان اشراف داشت. در این دوران محمد بن ابراهیم طباطبا دست به قیام زد و در کوفه خطبه خواند و این حرکت مورد تأیید امام رضا(ع) بود. حضرت در زمینه علمی نیز فعالیت گسترده‌ای داشت، با دانشمندان فرق به مناظره علمی می‌پرداخت و شبهات را از ساخت مکتب دفع می‌کرد.
• دوره دوم از سال ۲۰۱ تا ۲۰۳ (شهادت حضرت): در این دوره مأمون عباسی امام را به مرو فرا خواند و به حضرت پیشنهاد ولایت‌عهدی داد، مأمون از این پیشنهاد اغراض ذیل را تعقیب می‌نمود:

1. مشروعیت بخشیدن به حکومت خود که نه نزد عبّاسیان مشروعیّت داشت و نه پیش شیعیان.
2. خاموش کردن قیام‌ها و شورش‌های علویان.
3. بد نام نمودن امام و بقیه اهل بیت(ع).
4. دور نگاه داشتن امام از پایگاه‌های مردمی و تحت نظر داشتن او. امام که تحت فشار و اجبار قرار گرفته بود و از طرفی در پذیرش این امر فوایدی را برای حفظ اسلام و مسلمانان ملاحظه می‌فرمود، آن را پذیرفت، ولی در جهت خنثی نمودن اغراض سیاسی مأمون اقدامات زیر را معمول داشت:
   1. عدم پذیرش ولایت‌عهدی مگر پس از اجبار و آشکار نمودن این اجبار برای مردم و تاریخ.
   2. پذیرش ولایت‌عهدی را به عدم دخالت در هیچ یک از امور دولتی، عزل و نصب‌ها و... مشروط کرد و همواره این موضع منفی را حفظ نمود. در نهایت مأمون که در سیاست‌های خود ناکام مانده بود، امام را مسموم کرد و به شهادت رساند.

منابع

• فرهنگ شیعه
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
• محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: