شناخت امام مهدی
ضرورت شناخت امام
یکی از مهم‌ترین تکالیف مؤمنان پس از معرفت به خدا و رسول او با توجه به احادیث، معرفت و شناخت امام معصوم(ع) است. امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾[۱]. این شناخت نسبت به امام غائب در جایگاه ویژه‌‌ای قرار می‌‌گیرد؛ زیرا در زمان غیبت امام، شبهه‌ها و فتنه‌های فراوانی وجود دارد و برای رهایی از این فتنهها شخص منتظر به چند نوع شناخت احتیاج دارد؛ از جمله شناخت حق و باطل و مهم‌‌تر از این دو شناخت، شناخت حجت خداست تا گرفتار فتنه‌های کور نشوند؛ به همین دلیل روایات فراوانی از ناحیۀ معصومان نسبت به خصوصیات جسمی، اطلاعات نسبی، حوادث پیش و بعد از ظهور ایشان امام عصر آمده است. بر این اساس شناخت امام به خصوص شناخت امام عصر جزء وظایف اصلی منتظران است.
کمترین درجه معرفت به امام
برپایه حدیثی از امام صادق(ع) کمترین درجۀ معرفت به امامان معصوم از جمله امام عصر، چه در امور تشریعی و چه امور تکوینی، این است که بدانیم و باور داشته باشیم آنان همسنگ با پیامبر(ص) هستند و تنها تفاوت آنها در مسئلۀ نبوت است؛ یعنی امام نمی‌تواند نبی باشد[۲]. لازمه سخن این است که بدانیم ائمۀ معصومین به‌‌سبب این ادعا (همسنگ بود با پیامبر) و با کمک آیات قرآن همچنان که بر ما ولایت دارند، اطاعتشان هم واجب است؛ یعنی به عبارتی شناخت ائمۀ معصومین توسط شیعیان در این است که اوامر معصومین را واجب الإطاعه بدانیم؛ زیرا اگر ندانیم از چه کسی باید اطاعت کنیم، در بازی‌های سیاسی از بین می‌‌رویم و آنگاه جامعۀ اسلامی به تفرقه و از هم پاشیدگی تهدید خواهد شد.
مقام عظیم "ولایت" توسط آیه ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾[۳] برای پیامبر اثبات شدنی است و از این رو اطاعتش بر همۀ مسلمان‌ها واجب است. به عقیدۀ ما شیعیان، این مقام، پس از رسول خدا با توجه به بخش دیگر آیه ﴿وأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ به ائمۀ معصومین از جمله امام عصر منتقل شد و به همین دلیل است که شناخت و معرفت امامان معصوم از جمله امام عصر به قدری اهمیت دارد که امام سجاد(ع) شناخت امام زمان(ع) را مقدم بر انتظار می‌‌داند: «مردم دوران غیبت امام زمان(ع)، همان‌هایی هستند که به امامت و پیشوایی او معرفت دارند و در انتظار ظهورش به سر می‌‌برند و آنها برتر از همۀ مردم در تمام دوران‌ها هستند»[۴] با این وجود می‌‌توان مدعی شد معرفت به امام، نخستین گام برای تحقق یک انتظار توانمند است و حتی می‌‌توان گفت معرفت در بحث مهدویت نه تنها مقدمۀ یک انتظار توانمند است بلکه، مقدمۀ ایمان و اطاعت نیز هست. معرفت، یعنی شناخت؛ اگر ما چیزی را نشناسیم، چگونه به آن ایمان بیاوریم و یا از آن اطاعت کنیم؛ یعنی اصل ایمان و اطاعت، به معرفت وابسته است.
گستره معرفت به امام
معرفت پیدا کردن به امام شامل ویژگی‌ها و ابعاد وجودی حضرت، مثل امامت، عصمت، علم، حیات، طول عمر و اندیشیدن در کلمات و اوامر و تأمل در حکمت نام‌ها و نشانه‌ها و علائم ظهور و نیز دانستن سبب و حکمت غیبت پر رمز و راز ایشان میشود.
دلایل لزوم شناخت امام زمان(ع)
- دلیل عقلی: پیامبر اکرم(ص) خلیفۀ خداوند است و بر اساس وحی سخن می‌‌گوید و عمل می‌‌کند و چون امام، نائب پیامبر(ص) و سخن و عملش به منزلۀ سخن و عمل پیامبر(ص) است یعنی تمام حرکات و اعمال و سخنانش وحیانی و ملکوتی است، این الزام را برای ما به وجود می‌‌آورد که او را به خوبی بشناسیم تا گرفتار امام نماهای خبیث زمینی نشویم[۵]. معرفت به امام یعنی معرفت به ولایت آن حضرت؛ یعنی به این باور رسیدن که امام، به انسان‌ها نزدیکتر و سزاوارتر از خودشان است، چرا که عشق هر کسی به خودش، غریزی است؛ اما عشق امام به انسان‌ها الهی و آسمانی و زائل شدنی نیست، با این وجود آیا منطقی نیست امامی که از ما به ما نزدیکتر است را بشناسیم و در سایۀ ولایت آنان حرکت کنیم.
- دلیل نقلی: امام صادق(ع) در ضمن دعایی میفرمایند: «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیَّکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَکَ لَمْ أَعْرِفْ حُجَّتَکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی»[۶].
امام باقر(ع) میفرمایند: «بنده مؤمن نباشد تا خدا و رسولش و همه امامها را و امام زمانش را بشناسد»[۷].
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً»[۸]. نکته ای که در این روایت وجود دارد این است که پیامبر(ص) با اضافه کردن کلمۀ امام به کلمۀ زمان؛ ضرورت وجود امام را در هر عصر و زمانی لازم می‌‌دانند و چنین کلامی جز بر امامان معصوم شیعه که آخرین آنها امام عصر است منطبق نمی‌گردد با توجه به این روایت مهدی‌باوری، شرط بهره‌مندی از ایمان و اسلام واقعی است و منظور از جاهلیت، ایام کفر و ضلالت قبل از اسلام است.
امام صادق(ع) میفرمایند: «به درستی که بهترین و واجب‌ترین فریضه‌ها بر انسان شناخت پروردگار و اقرار به بندگی او و پس از آن شناخت فرستاده خدا می‌باشد و گواهی دادن به پیامبری او و در مرحله بعد شناختن امامی که به صفت و نامش در حال سختی و راحتی به او اقتدا می‌نمایی»[۹].
امامان معصوم نسبت به شناخت امام مهدی سفارش‌‌های بسیاری کرده‌‌اند؛ به دلیل اینکه امام عصر(ع) شرایط ویژه ای دارد، از جمله اینکه ایشان امام غایب است و ائمه(ع) نمی‌خواستند مؤمنان در دوران غیبت گرفتار فتنه‌ای شوند، امام کاظم(ع) فرمودند: «امام، حجت بندگان است، هرکس او را رها کند، گمراه میشود و هرکس با او باشد، نجات می‌یابد و رستگار میشود»[۱۰].
چگونگی شناخت امام
دو راه برای شناخت امامان معصوم(ع) از جمله امام عصر(ع) وجود دارد:
- معرفت علمی: این معرفت از طریق تجربه، حال چه تجربه شخصی و یا از تجارب بزرگان و یا مطالعه کتاب و یا روایات مختلفی که درباره شناخت امامان معصوم(ع) وارده شده حاصل میشود.
- معرفت قلبی و روحی: این معرفت از طریق الهام و دعا و توسل (مخصوصا توسل به خود امام عصر) حاصل میشود.
نتیجه
برپایه حدیث نبوی شناخت امام در هر عصر و زمانی ضروری است[۱۱]؛ اهمیت شناخت امام به‌‌گونه‌‌ای است که اگر شخصی به‌‌دنبال شناخت امامش نباشد و بمیرد، مرگش، مرگ جاهلی عنوان شده است. نکته مهم‌‌تر این است که شناخت امام مهدی در دوران غیبت امام، اهمیتش دوچندان میشود؛ زیرا در زمان غیبت، به‌‌دلیل عدم دسترسی مردم به امام، دشواری‌‌ها، فتنهها و شبهات فراوانی وجود دارد؛ ازاین‌‌رو برای گُم نشدن از مسیر درست و راستین، شناخت حقیقی امام مهدی بسیار حائز اهمیت است و از وظایف اصلی منتظران امام مهدی به‌‌شمار می‌‌آید این شناخت ابعاد وسیعی چون شناخت نسب و ویژگی‌‌های شخصیتی و رفتاری امام، عصمت، شناخت نشانههای ظهور و آخرالزمان و... را شامل میشود[۱۲].
راه‌های شناخت امام مهدی
آثار شناخت و اعتقاد به امام مهدی
مهدی شخصی و مهدی نوعی
مهدی مفهوم عامی است و در مورد هر کسی که خداوند او را هدایت کرده باشد استعمال میشود؛ لذا همه پیامبران و اوصیا(ع) مهدی هستند. منتها مقصود از مهدی در لسان روایات لقب امام زمان(ع) است و جز بر امام دوازدهم فرزند امام حسن عسکری(ع) قابل تطبیق نیست. اما مهدی به مفهوم نوعی، فردی نامعین است که در زمانی مناسب، زاده خواهد شد و جهان را پر از عدل وداد خواهد کرد. این موضوع از هیچیک از روایات نقل شده از پیامبر(ص) و امامان(ع) قابل استفاده نیست[۱۳].
پرسش مستقیم
منابع
سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۱
محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
عارفی، اسحاق، امامت‌پژوهی
مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران
گوهری، عباس و دیمه کار گراب، محسن، رسالت منتظران در زمینه‌سازی برای ظهور و تحقق دولت کریمه
رحیمیان، محمد حسین، مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر
موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
فاضل همدانی، سید یحیی، نشانههای قائم آل محمد
پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه
اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی
نجفی لیواری، مریم و محمدنیا گالشکلامی، نرگس، واکاوی شاخصه‌های الگوی خانواده منتظر
انصاری، عبدالرحمن، وظایف منتظران امام عصر
جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود
پژوهشگران مؤسسه فرهنگی موعود، شیعه در عصر غیبت
سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان
اکبری، محمد رضا، پرچم هدایت
محمد‌هاشمی، عبدالله، فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی
سهرابی، صادق، با انتظار در خیمه‌اش درآییم
مصباح یزدی، محمد تقی، آفتاب ولایت
آیتی، نصرتالله، آیینه انتظار یاوران مهدی
صمدی، قنبر علی، آخرین منجی
پژوهشگران مسجد مقدس جمکران، انتظار بهار و باران
رجایی، محبوبه، مؤلفههای انتظار توانمند در قرآن کریم و سنت
گودرزی، مجتبی، خلافت الهی و ضرورت توانمندی منتظران
پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها
رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت
نصرآبادی، علی باقی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب
فرحمند، مهناز، جامعه منتظر ظهور از منظر دعای عصر غیبت
موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان
مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت
شفیعی سروستانی، ابراهیم، نقش انتظار در پویایی جامعه اسلامی
فقیهی، علی نقی، امیری، شعله و شریفی، فاطمه، تبیین هویت اخلاقی فرد منتظر و راهکارهای پرورش آن در نوجوانان
فقیه‌ایمانی، مهدی، مهدویت از دیدگاه نهج البلاغه
سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت
هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده
پانویس
- ↑ «به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه: ۲۶۹.
- ↑ «...وَ أَدْنَي مَعْرِفَةِ الإمَامِ أَنَّهُ عِدْلُ النَّبِيِّ إلَّا دَرَجَةَ النُّبُوَّةِ». کفایة الأثر، ج1، ص260؛ بحارالانوار، ج46، ص406.
- ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
- ↑ «إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ»؛ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲.
- ↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، ص ۱۹۳ ـ ۱۸۹.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۳۷: «خداوندا، خودت را به من بشناسان. پس به درستی که تو اگر خودت را به من نشناسانی، پیغمبر تو را نشناسم. خداوندا، رسول خود را به من بشناسان، پس به درستی که تو اگر رسول خود را به من نشناسانی، حجّت تو را نشناسم. خداوندا، حجّت خود را به من بشناسان، پس به درستی که تو اگر حجّت خود را به من نشناسانی، از دین خویش گمراه میشوم».
- ↑ «لَا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّی یَعْرِفَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْأَئِمَّةَ کُلَّهُمْ وَ إِمَامَ زَمَانِهِ»؛ کافی، ج ۱، ص ۱۸۰.
- ↑ خالد برقی، احمد بن محمد، محاسن برقی، ج۱، ص۲۵۱ و مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۳، ص۷۶.
- ↑ مکیال المکارم، ج ۲، ص ۱۷۱.
- ↑ «حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی الْعِبَادِ، مَنْ تَرَکَهُ هَلَکَ وَ مَنْ لَزِمَهُ نَجَا، حَقّاً عَلَی اللَّهِ تَعَالَی»؛ معجم احادیث الامام المهدی، ج ۴، ص ۱۴۸.
- ↑ «مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً». خالد برقی، احمد بن محمد، محاسن برقی، ج۱، ص۲۵۱ و مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۳، ص۷۶.
- ↑ ر.ک: موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، ص ۳۲۳۳؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص ۴۵۸ ـ ۴۵۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۱۱۷ ـ ۱۱۰؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹ ۲۱۲؛ هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص ۶۷۴؛ هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران، ص ۷۷؛ گوهری، عباس، دیمه کار گراب، محسن، رسالت منتظران در زمینه‌سازی برای ظهور و تحقق دولت کریمه، ص ۹۶ و ۹۷؛؛ رحیمیان، محمد حسین، مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر، ص ۳۲؛ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۴۵، ۴۶؛ فاضل همدانی، سید یحیی، نشانههای قائم آل محمد، ص ۶۰؛ مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص ۶۰ ـ ۶۵؛ سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص ۳۴ ـ ۳۵؛ مصباح یزدی، محمد تقی، آفتاب ولایت، ص۵۶؛ فقیه‌ایمانی، مهدی، مهدویت از دیدگاه نهج البلاغه، ص ۷؛ کریمی‌تبار، مریم، اهداف دولت زمینه‌ساز ظهور، ص ۱۲۳۱۲۷؛ فقیهی، علی نقی، امیری، شعله و شریفی، فاطمه، تبیین هویت اخلاقی فرد منتظر و راهکارهای پرورش آن در نوجوانان، ص ۱۰۸۱۱۰؛ محمد‌هاشمی، عبدالله، فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی، ص۳۱۳۲؛ نصرآبادی، علی باقی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب، ص۱۳۱؛ ظهوری‌فر، محمد، انتظار وظیفه‌ساز؛ الهی‌نژاد، حسین، وظایف منتظران در عصر غیبت، ص ۶۳؛ سهرابی، صادق، با انتظار در خیمه‌اش درآییم؛ اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی، ص ۴۶ – ۴۷؛ پژوهشگران مؤسسه فرهنگی موعود، شیعه در عصر غیبت، ص ۳۴۳۷؛ نجفی لیواری، مریم و محمدنیا گالشکلامی، نرگس، واکاوی شاخصه‌های الگوی خانواده منتظر، ص۷۶۷۷؛ انصاری، عبدالرحمن، وظایف منتظران امام عصر، ص۲۸۳۱؛ کرمی، رضا علی، خانواده منتظر امام زمان، ص ۵۷۶؛ کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص ۹؛ جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، ص 189-193؛ آیتی، نصرتالله، آیینه انتظار یاوران مهدی، ص ۱۶۰۱۶۱؛ پژوهشگران مسجد مقدس جمکران، انتظار بهار و باران، ص ۷۱ ۷۲؛ گودرزی، مجتبی، خلافت الهی و ضرورت توانمندی منتظران، ص ۲۰۸.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص ۴۳۴ – ۴۳۷؛ درسنامه مهدویت، ج۱، ص۱۲۳ ـ ۱۲۸.