عفت در معارف و سیره فاطمی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عفت است. عفت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عفت در قرآن - عفت در فقه اسلامی - عفت در حدیث - عفت در نهج البلاغه - عفت در اخلاق اسلامی - عفت در جامعه‌شناسی اسلامی - عفت در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط نداردعصمت و عفت
واژه‌های «عصمت» و «عفت» با نام فاطمه (س) قرین است؛ بدین جهت بحث تفصیلی پیرامون این دو موضوع از زندگی دختر پیامبر (ص) که اسطوره عفت و تقوا است ضرورت ندارد؛ لکن برای تکمیل مباحث مربوط به سیره تربیتی فاطمی (س) و الگوگیری از چگونگی خط مشی آن حضرت در این عرصه، به هر یک از دو موضوع به اختصار اشاره می‌کنیم.
عصمت
معصوم در لغت به معنای محفوظ و ممنوع است و در اصطلاح به فردی اطلاق می‌شود که از خطا و اشتباه و گناه، مصون و محفوظ است. چنین شخصی در پرتو بصیرت ویژه دینی، حقایق جهان را آن گونه که هست، مشاهده و به واسطه ارتباط و اتصالی که با عالم ملکوت دارد و تأییدات غیبی، از گناه و نافرمانی حق، اجتناب می‌کند و خطا و لغزش در ساحت وجودش راه نمی‌یابد.
مقام عصمت - با دلایل متعدد عقلی و نقلی - برای پیامبران الهی و در رأس آنان حضرت ختمی مرتبت و نیز جانشینان آن حضرت، یعنی امامان دوازده‌گانه به اثبات رسیده است. شیعه علاوه بر اعتقاد بر عصمت پیامبران و ائمه (ع)، حضرت زهرا (س) را نیز معصوم می‌داند[۱]. نطفه فاطمه (س) از غذای پاک بهشتی در صلب پیامبر (ص) و آنگاه رحم خدیجه منعقد گردید[۲]. و در رحم مادر، انیس تنهایی او بود[۳] و هنگام ولادت، ضمن شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر (ص) و امامت علی (ع) و فرزندانش با فرستادگان غیبی و حوریان بهشتی به سخن پرداخت[۴] و در طول زندگی محدودش ضمن ثبات در صراط مستقیم حق، صدها کرامت محیر العقول، نشان داد و در نهایت خداوند، آیه تطهیر را نازل فرمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۵].
و با نزول این آیه شریفه در شأن او و همسر و فرزندانش، مقام عصمت او را برای همیشه برای امت تضمین کرد[۶].
حیا و عفت
حیا و عصمت دو نیروی درونی هستند که انسان را از ارتکاب اعمال ناشایست باز می‌دارند. این دو خصلت به اقتضای خلقت و طبیعت زنان، در وجود آنان بیشتر از مردان تعبیه و بر رعایت و حفظ آن توصیه شده است. رعایت حجاب و عفاف برای زن، دستور و توصیه خداوند متعال به همه بانوان مؤمن است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾[۷].
تشریع حجاب و رعایت حیا و عفاف برای زنان نه تنها یک ضرورت اجتماعی برای سلامت و حفظ عفت عمومی جامعه است؛ بلکه مهم‌ترین راهکار حفظ کرامت و شخصیت انسانی زنان در عرصه‌های گوناگون است.
پاره وجود رسول خدا (ص) کامل‌ترین اسوه و الگوی حیا، عفت و حجاب است. او با آنکه در کنار پدر و نیز در خانه شوهر در بسیاری از صحنه‌ها حضور داشت، چه در دوران کودکی در شرایط طاقت فرسای مکه و محاصره اقتصادی در شعب ابی طالب، چه در دوران مدنی و کشاکش جنگ‌ها و حوادث گوناگون و چه در خانه علی (ع) که محل آمد و شد فراوان اصحاب و یاران رسول خدا (ص) بود، عفاف و حجاب او در اوج قرار داشت. آنچه او عمل کرد، موضع گرفت و رعایت نمود، حجتی است برای همه زنان در جامعه اسلامی، فاطمه (س) در این عرصه همچون دیگر عرصه‌ها، میزان و محک و معیار و وسیله سنجش است.
جلوه‌های بسیار زیبا و الگوپذیری از گفتار و رفتار فاطمه (س) در عرصه حیا، عفاف و حجاب در صفحات تاریخ گزارش شده که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم[۸].
پرهیز از همه نامحرمان
فاطمه (س) به حدی به رعایت حجاب و عفاف پایبند و آن را سرلوحه رفتار خویش قرار داده بود که خود را از همه نامحرمان، حتی مردان نابینا نیز می‌پوشانید. موسی بن جعفر (ع) از پدرانش از امیرمؤمنان (ع) نقل می‌کند: آن حضرت فرمود: مردی نابینا پس از اجازه گرفتن وارد منزل فاطمه (س) شد. در این حال فاطمه (س) برخاست و ضمن فاصله گرفتن از او خود را پوشانید. پیامبر (ص) پرسید: «دخترم! چرا از مرد نابینا خود را پوشاندی در حالی که او تو را نمی‌بیند؟» فاطمه (س) در پاسخ فرمود: «إِنْ لَمْ يَكُنْ يَرَانِي فَإِنِّي أَرَاهُ وَ هُوَ يَشَمُّ الرِّيحَ». اگر او مرا نمی‌بیند، من او را می‌بینم. وانگهی اگر چه او نمی‌بیند، ولی بو را استشمام می‌کند.
رسول خدا (ص) به نشانه تصدیق رفتار دخترش فرمود: «شهادت می‌دهم که تو پاره وجود منی»[۹].[۱۰]
بهترین سیره برای زنان
علی (ع) می‌گوید: روزی در محضر رسول خدا (ص) نشسته بودیم. آن حضرت از حاضران پرسید: «أَخْبِرُونِي أَيُّ شَيْ‌ءٍ خَيْرٌ لِلنِّسَاءِ» به من بگویید چه روش و سیر‌ه‌ای برای زندگی بانوان بهتر است؟ ما ندانستیم چه بگوییم و همگی پراکنده شدیم. من نزد فاطمه (س) رفتم و پرسش رسول خدا (ص) را با او در میان گذاشتم و افزودم هیچ یک از ما پاسخ آن را ندانستیم.
حضرت زهرا (س) فرمود: لکن من پاسخ آن را می‌دانم: «خَيْرٌ لِلنِّسَاءِ أَنْ لَا يَرَيْنَ الرِّجَالَ وَ لَا يَرَاهُنَّ الرِّجَالُ»؛ برای زنان بهتر است که مردان (نامحرم) را نبینند و مردان (نامحرم) نیز ایشان را نبینند.
من نزد رسول خدا (ص) بازگشتم و پاسخ را گفتم. پیامبر (ص) فرمود: چه کسی این پاسخ را به تو گفت در حالی که تو نزد من بودی و پاسخ ندادی؟ گفتم: فاطمه. رسول خدا (ص) از پاسخ فاطمه (س) شگفت زده شد و فرمود: «به راستی که فاطمه پاره‌ای از وجود من است»[۱۱]. توضیح: این دو روایت معتبر که نمایان‌گر فرهنگ عفاف و سیره فاطمه (س) می‌باشد، ممکن است برای برخی این سؤال را ایجاد کند که چگونه چنین رفتاری می‌تواند برای دختران و زنان روزگار ما اسوه و الگوی مناسبی باشد؟ از این رو، برای فهم حقیقت مطلب توجه به نکات ذیل ضروری است.
- به‌کارگیری کلمه «خیر» در سؤال پیامبر (ص) و نیز پاسخ حضرت زهرا (س) گویای این است که سیره یاد شده یک رجحان و مزیت است و در حقیقت حضرت زهرا (س) در مقام بیان یک روش آرمانی و ترجیحی است که تا وقتی نیاز و ضرورتی بر حضور زنان در عرصه اجتماع و ارتباط ایشان با نامحرمان، پیش نیامده است، رعایت آن بهتر و مطلوب‌تر است. و این، هرگز به معنای ممنوعیت قانونی نیست. از دیدگاه اسلام زنان می‌توانند در صورت نیاز با رعایت موازین شرعی و ارزش‌های اخلاقی به عرصه‌های اجتماعی وارد شوند و به فعالیت بپردازند. حکم بیان شده در روایت یک توصیه اخلاقی ترجیحی است و نه یک حکم تکلیفی الزامی.
- احکام و مسائل اسلامی در عرصه‌های مختلفی ارائه و عرضه می‌شوند: احکام فقهی و حقوقی الزام‌آور و احکام ارزشی و اخلاقی. توجه به تفاوت‌ها و مرزهای میان هر دسته، امری ضروری است. احکام حقوقی و فقهی الزام‌آور - که ناظر به رفتارها و ارتباط‌های اجتماعی انسان می‌باشند- قابل پیگیری‌اند و اگر از آنها تخلف شود، آنکه حقش ضایع شده می‌تواند در مراجع قانونی شکایت کند. اما احکام ارزشی و اخلاقی - که از منظر فقهی بیشتر حکم مستحبات را دارند - ناظر به جهات حسن و کمال رفتار انسان در ارتباط با خود، خدا و خلق خدایند. این احکام هر چند الزام‌آور نیستند، ولی رعایت آنها در تکامل روح آدمی بسیار مؤثر است. بیان چند نمونه از مسائل حقوقی و اخلاقی مربوط به زن، موضوع را روشن‌تر می‌کند: پرداخت مخارج ضروری زن از سوی مرد (نفقه)، یک واجب حقوقی است که در صورت تخلف مرد، زن می‌تواند از او به دادگاه شکایت کند؛ اما توسعه در وضعیت معاش خانواده و خرید هدیه برای اعضای آن، توصیه‌ای ارزشی و اخلاقی است. تمکین زن در مقابل شوهر یک واجب حقوقی است، ولی زینت و خود آرایی وی برای شوهر یک فضیلت اخلاقی است. حجاب و پوشش مناسب برای بانوان، یک واجب شرعی است؛ اما چادر، یک ارزش اخلاقی است و.... سخن حضرت زهرا (س) نیز در بیان بهترین سیره برای زنان، ناظر به فضیلت و ترجیح اخلاقی است که در صورت عدم وجود رجحان و ضرورت برخلاف آن، بهترین و مطلوب‌ترین سیره برای بانوان است. همین است حکمت بیان دیگر آن حضرت که: «أَدْنَى مَا تَكُونُ مِنْ رَبِّهَا أَنْ تَلْزَمَ قَعْرَ بَيْتِهَا»[۱۲]. نزدیک‌ترین حالت زن به پروردگارش آن زمان است که در خانه خویش می‌ماند [و به امور خانه و تربیت فرزند می‌پردازد]. دوری زن از همه نامحرمان و قرار گرفتن در منزل - در صورت امکان و عدم وجود مرجع برای خروج و ارتباط با دیگران - باعث ایجاد و دوام آرامش لازم برای انجام وظایف زنانه و مادرانه او در عرصه خانواده و در نتیجه، بهترین زمینه‌ساز کمال معنوی زن در راستای قرب به خدا خواهد بود.
- در سیره رفتاری فاطمه (س) صحنه‌های فراوانی از حضور فعال آن حضرت ثبت شده است، مانند حضور هفتگی ایشان در مزار شهدای احد، حضور در میدان‌های جنگ و حضور در مسجد در جمع مهاجر و انصار و ایراد خطبه‌ای مفصل. چنین صحنه‌هایی از سیره آن گرامی بیانگر این حقیقت است که مفاد دو روایت یاد شده یک امر رجحانی است که در شرایط ایده‌آل و عدم وجود مرجح مصداق می‌یابد[۱۳].[۱۴]
دستور ساختن تابوت
اسماء بنت عمیس نقل می‌کند که روزهای پایانی زندگانی حضرت زهرا (س) با او بودم. روزی مرا به یاد کیفیت حمل جنازه بر دست مردم انداخت و ابراز نگرانی کرد که چرا جنازه زن را روی تابوت سرباز می‌گذارند و بالای دست مردان حمل می‌کنند، به گونه‌ای که حجم بدن میت از زیر پارچه برای بینندگان نمایان است؟
اسماء می‌افزاید: وقتی نگرانی حضرت فاطمه (س) را دیدم که در این خصوص به علی (ع) سفارش کرد: «پسر عمو! به شما وصیت می‌کنم که برای من تابوتی - آن گونه که فرشتگان، شکل آن را به من نشان داده‌اند - بسازی!» خدمت آن حضرت عرض کردم که در سرزمین حبشه برای حمل جنازه از تابوتی استفاده می‌کنند که بدن میت را می‌پوشاند و سپس با چوب و شاخه‌های درخت، شکل آن را برای حضرت فاطمه (س) ترسیم کردم. حضرت خوشحال شد و فرمود: برای من تابوتی مثل آن بساز و مرا با آن بپوشان، خدا تو را از آتش دوزخ حفظ کند[۱۵]. این رخداد تاریخی نیز توجه و حساسیت دختر پیامبر (ص) را به مسئله حجاب و عفاف حتی پس از مرگ، نشان می‌دهد[۱۶].
منابع
پانویس
- ↑ بانوی نمونه اسلام، ص۱۱۹ - ۱۲۰.
- ↑ ر. ک: مستدرک حاکم، ج۱، ص۱۵۶؛ علل الشرایع، ص۷۲.
- ↑ ر. ک: امالی صدوق، ص۶۹۰، مجلس ۸۷؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص۲.
- ↑ العوالم، ج۱۱، ص۱۸؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص۲ - ۳.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ رفیعی، علی، درآمدی بر سیره فاطمی، ص ۵۹.
- ↑ «ای پیامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان مؤمن بگو چادرها یشان را بر خویش نیک بپوشند؛ این (کار) برای اینکه (به پاکدامنی) شناخته شوند و آزار نبینند نزدیک‌تر است و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره احزاب، آیه ۵۹.
- ↑ رفیعی، علی، درآمدی بر سیره فاطمی، ص ۶۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۴۳، ص۹۱؛ مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۲۸۹؛ احقاق الحق، ج۱۰، ص۲۵۸.
- ↑ رفیعی، علی، درآمدی بر سیره فاطمی، ص ۶۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۴۳، ص۵۴؛ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۴۳.
- ↑ بحارالانوار ج۴۳، ص۹۲.
- ↑ برگرفته شده از کتاب جامی از زلال کوثر، ص۱۰۷ - ۱۱۱.
- ↑ رفیعی، علی، درآمدی بر سیره فاطمی، ص ۶۲.
- ↑ کشف الغمه، ج۱، ص۵۰۳؛ ذخائر العقبی، ص۵۳؛ حلیة الأولیاء، ج۲، ص۴۳؛ جلاء العیون، ج۱، ص۲۱۷؛ کنز العمال، ج۱۳، ص۶۸۶، ح۳۷۷۵۶.
- ↑ رفیعی، علی، درآمدی بر سیره فاطمی، ص ۶۵.