عاشورا در تاریخ اسلامی
 |
| سوگواری امام حسین |
| رویدادها |
|---|
| واقعه عاشورا • اسیران کربلا • روز شمار واقعه عاشورا • روز عاشورا • نامه های کوفیان به امام حسین • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) |
| افراد |
| علی اکبر • علی اصغر • عباس بن علی • زینب کبری • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا |
| جای‌ها |
| حرم امام حسین • تل زینبیه • حرم عباس بن علی • گودال قتلگاه • بین الحرمین • نهر علقمه |
| مناسبت‌ها |
| تاسوعا • عاشورا • اربعین |
| مراسم |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت |
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام حسین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
روز شهادت امام حسین(ع) و مهم‌ترین زمان برگزاری عزاداری‌های شیعیان
«عاشورا» یا «عاشور»، از ریشه عشر، در لغت به معنای دهم و اصطلاحاً نام دهمین روز از ماه محرم و روزی بسیار مهم در فرهنگ اسلامی به ویژه نزد شیعیان است. عاشورا از عناصر اصلی و بنیادین فرهنگ شیعی است و عبارت مشهور كلّ يوم عاشورا (هر روز عاشورا است) نیز از شعارهای مشهور شیعه به شمار می‌رود. بعضی از واژه‌شناسان، عاشورا را کلمه‌ای عبرانی و مُعَرِّب واژه «عاشور» دانسته‌اند که در زبان عبری برای نامیدن روز دهم ماه «تشرین» - از ماه‌های تقویم رومی - به کار می‌رود. اهمیت این روز برای شیعیان به دلیل واقعه ۱۰ محرم سال ۶۱ ق (۲ آبان ۵۹ ش/ ۱۰ اکتبر ۶۸۰م) و شهادت امام حسین(ع) و یارانش در سرزمین کربلا پس از نبرد با سپاهی از کوفیان به فرماندهی عمر بن سعد است.
شیعیان در طول تاریخ، این روز را روز سوگ و مصیبت دانسته و طولانی‌ترین و گسترده‌ترین عزاداری‌ها را در آن برگزار کرده‌اند. در تقویم رسمی ایران و برخی از دیگر کشورها از جمله عراق، افغانستان، پاکستان و هند این روز تعطیل رسمی است.
برخی روز عاشورا را معادل «یوم کیپور» در یهودیت دانسته‌اند که روز بازگشت موسی(ع) از کوه سینا، روز آمرزش و مهم‌ترین جشن یهودیان است و در آن به عنوان کفاره گناهان آیین قربانی انجام می‌شود. در برخی منابع اهل سنت روایاتی نقل شده که در آنها روز عاشورا روزی مبارک دانسته شده و فضیلت‌هایی (ازجمله رخ‌دادن مجموعه‌ای از وقایع تاریخی دینی مهم برای آن ذکر شده است. طبق این روایات، عاشورا روز آفریده شدن زمین و آسمان، آفریده شدن قلم، آغاز پیامبری آدم(ع)، ازدواج آدم و حوا، سجده فرشتگان بر آدم، سکونت آدم در بهشت، پذیرفته شدن توبه آدم، قرارگرفتن کشتی نوح(ع) بر کوه جودی، بازگردانده شدن سلطنت به سلیمان(ع)، شکافته شدن دریا برای موسی(ع) و یارانش و غرق شدن فرعون و سپاه او، پذیرفته شدن توبه یونس(ع) و بیرون آمدن او از شکم ماهی، رفع مصائب ایوب(ع)، بیرون آمدن یوسف(ع) از چاه و برگزیده شدن زکریا(ع) به پیامبری و رخدادهای مهم دیگری از این سنخ دانسته شده است که ارزشی برابر با ۷۰ عید دارد. همچنین در منابع مذکور، روایاتی در باب استحباب روزه‌داری در عاشورا آمده است. ازجمله ابوعیسی ترمذی در شمائل النبی از عایشه نقل کرده است که: «در زمان جاهلیت، قریش روز عاشورا را روزه می‌گرفتند. پیامبر(ص) آن روز را روزه می‌داشت. پس چون به مدینه آمد، خود این روز را روزه گرفته و فرمان به روزه گرفتن در آن روز داد. اما هنگامی که روزه رمضان واجب شد، روزه عاشورا رها شد. هرکس می‌خواست، به عنوان روزه مستحبی آن روز را روزه می‌گرفت و هرکس نمی‌خواست روزه نمی‌گرفت».
بر همین مبنا برخی مسلمانان غیرشیعه، عاشورا را روزی مبارک و مقدس می‌دانستند، در آن جشن می‌گرفتند و آذوقه سالانه خود را خریداری می‌کردند. چنان که ابن‌کثیر گزارش می‌کند «نواصب در روز عاشورا غذاهای مختلف می‌پختند و غسل می‌کردند و لباس‌های فاخر و نو بر تن می‌کردند و به شادی و سرور می‌پرداختند». برخی گزارش‌ها از جمله گزارش ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه نشان می‌دهد این رسم تا چند قرن پس از سقوط امویان نیز رواج داشته است. امروزه هم روزه‌داری در عاشورا در بین اهل سنت مستحب دانسته می‌شود و در برخی کشورهای اسلامی، این روز، روز سرور و جشن است. اما به باور شیعیان و برخی از علمای اهل‌سنت (نظیر ابوالفرج ابن‌جوزی و محمد عبدالرئوف مناوی)، مبارک بودن روز عاشورا، بدعت، باوری جعلی و از اقدامات بنی‌امیه برای تحریف تاریخ و از یادبردن واقعه عاشورا است. همچنین روزه‌داری در این روز، از نظر فقه شیعه مکروه است. روایاتی از امامان شیعه در مذمت عید دانستن عاشورا و در مقابل تأکید بر عزاداری در این روز نقل شده است. از جمله در علل‌الشرائع از امام رضا(ع) نقل شده است: «هرکس در روز عاشورا کسب روزی و رفع نیازهای خود را ترک کند، خداوند نیازهای دنیا و آخرتش را برآورده می‌سازد و هرکس روز عاشورا روز مصیبت و غم و گریه‌اش باشد، خداوند روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار خواهد داد و چشمان او را به دیدن ما در بهشت روشن خواهد کرد». در زیارت عاشورا - که به امام باقر(ع) منسوب است- نیز جشن گرفتن و تبرک جستن در این روز، به بنی‌امیه، آل‌زیاد وآل مروان نسبت داده شده است. به نظر می‌رسد یکی از دلایل تأکید بسیار امامان شیعه بر اقامه عزاداری در عاشورا، مقابله با همین رسم و تلاش برای زنده نگاه‌داشتن یاد واقعه عاشورا بوده است.
در دوره‌های حکومت بنی‌امیه و بنی‌عباس، عزاداری عاشورا به جهت محدودیت‌های سیاسی - اجتماعی شیعیان بیشتر به صورت مخفیانه و در منازل شخصی برگزار می‌شد. نخستین بار پس از به قدرت رسیدن دولت شیعی آل‌بویه و مشخص در سال ۳۵۲ ق و در بغداد بود که شیعیان توانستند عزاداری روز عاشورا را به صورت علنی برگزار کنند. از آن مقطع به بعد، برگزاری این آیین متأثر از سیاست‌های مذهبی حکومت‌های مختلف، فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است. در مقاطعی ممنوع بوده و در مقاطعی دیگر آزادانه برگزار شده است. در ایران، از زمان استقرار حکومت شیعی صفویه تا امروز، به جز برخی مقاطع کوتاه از جمله سال‌های پایانی سلطنت رضاشاه، عزاداری عاشورا در گستره وسیع برگزار شده است. تنوع و تکثر آیین‌ها، رسوم و آداب این عزاداری در کشورهای مختلف، آن را به عنوان شعار و نماد شیعه، و در کشورهایی مانند ایران همچنین به آیینی ملی و مردمی تبدیل کرده است.
در منابع حدیثی شیعی (مانند اقبال الاعمال) مجموعه آداب و عباداتی برای شب و روز عاشورا توصیه شده است. از جمله آداب و مستحبات این روز، خواندن زیارت عاشورا، خواندن نماز مخصوص، تعزیت گفتن به یکدیگر با عبارت «أَعْظَمَ اللَّهُ أُجُورَنَا بِمُصَابِنَا بِالْحُسَيْنِ»، پرهیز از طعام (و نه روزه‌داری)، ترک خنده و شادی و لعن فرستادن بر قاتلان امام حسین(ع) از جمله با عبارت «اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَيْنِ» است. همچنین طبق برخی روایات، عاشورا روز ظهور امام زمان(ع) دانسته شده است.
علاوه بر شیعیان، برخی از اهل سنت و حتی عده‌ای از پیروان مذاهب دیگر نظیر مسیحیان نیز روز عاشورا را محترم داشته و گاه در آن عزاداری می‌کنند. عبدالجلیل رازی- عالم شیعه قرن ششم - در کتاب نقض گزارش‌هایی از برگزاری مراسم عزاداری عاشورا و ذکر مصیبت امام حسین(ع) در مجامع سنی در شهرهای بغداد و اصفهان و توسط علمای اهل سنت در زمان خود ارائه داده است.
در کشورهای مختلف، شیعیان با برگزاری آیین‌های متنوع این روز را گرامی می‌دارند. البته در برخی کشورها، آیین‌های روز عاشورا به مرور زمان از مضمون سوگوارانه خود خارج شده و امروزه گاه مراسم این روز در قامت فستیوال ملی برگزار می‌شود؛ مانند مراسم «حُسَی» در ترینیدادوتوباگو و مراسم «تابوت» در مناطقی از اندونزی، علاوه بر برگزاری آیین‌های عزاداری‌های مختلف، برخی آیین‌ها هم منحصراً به این روز تعلق دارند. از جمله قمه‌زنی - که زمان اصلی برگزاری آن معمولاً صبحگاه عاشورا است-، خیمه‌سوزی، مقتل‌خوانی و «جلوس ذوالجناح» (در پاکستان) را می‌توان نام برد. شب عاشورا آخرین شب دهه محرم و اوج مراسم‌های سینه‌زنی و دسته‌روی شبانه عزاداران در معابر عمومی است. عزاداران در این شب - که آخرین شب حیات امام حسین(ع) است - نوحه‌های مخصوصی می‌خوانند؛ به عنوان نمونه «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است / مکن ای صبح طلوع// عصر فردا بدنش زیر سم اسبان است / مکن ای صبح طلوع».
اطعام و نذردادن نیز از رسوم رایج در روز عاشورا است که در مناطق مختلف، متأثر از فرهنگ و آداب محلی، صورت‌های مختلفی دارد. برخی غذاهای نذری خاص هم اختصاصاً در عاشورا تهیه و توزیع می‌شوند؛ از جمله «آش حسین» در میبد، «آش عاشورا» در مناطقی از تهران، «آش قنبید» در دستجرد قم، «آش هویج» در شبستر و «حلیم حسین» در رفسنجان و بیجار.[۱].
