ویژگی‌های امامت

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث امامت است. "ویژگی‌های امامت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ویژگی‌های امامت در قرآن | ویژگی‌های امامت در حدیث | ویژگی‌های امامت در کلام اسلامی | ویژگی‌های امامت در فلسفه اسلامی | ویژگی‌های امامت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ویژگی‌های امامت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• برای تعیین مفهوم امامت، مى‌‌بایست با ویژگی‌های امامت که قرآن کریم از آنها سخن گفته است، آشنا شویم، این ویژگی‌ها به این شرح است:

1. امامت، هر آنچه ممکن است انسان‌ها در آن اختلاف داشته باشند را در بر مى‌‌گیرد؛ یعنی شامل تمام افعال ارادی انسان مى‌شود؛ زیرا اختلاف، فرع اراده است و هرگز در افعال غیر ارادی، اختلاف به وجود نمى‌‌آید و موجودات بی‌اختیار، در افعال و آثارشان مساوی و متحد هستند. تنها انسان‌ها هستند که با یکدیگر اختلاف مى‌‌کنند؛ زیرا یکی چیزی مى‌‌خواهد و دیگری چیز دیگر، در نتیجه دچار اختلاف مى‌‌شوند. بنابراین تفاوت در خواسته‌ها منشأ اختلاف است و از این روست که اگر عملی، غیر ارادی باشد هرگز در آن اختلاف به وجود نمى‌‌آید، بلکه عملی یکسان خواهد شد.
2. امامت، شامل هر آنچه وصف ظلم یا عدل پذیر است، مى‌‌گردد.
3. در امامت الهی فرقی میان فرد و جامعه و یا افعال دنیوی و اخروی، یا مادی و معنوی نیست؛ بلکه امامت همه افعال اختیاری انسان، اعم از رفتارهای اجتماعی و فردی را پوشش مى‌دهد.

• در ادامه خواهیم دید که آیات قرآن کریم نیز این سه ویژگی امامت را مورد تأکید قرار مى‌هند. همچنین این مفهوم از امامت، به تنهایی به ضرورت وجود نص بر امام - یعنی تعیین امام از سوی خدا - دلالت مى‌کند؛ زیرا انسان در مسیر خود به سوی فضیلت و کمال، فقط از طریق وحی و نصّ الهی مى‌تواند "اهل فضیلت" را که شایستگی رهبری انسان به سوی عدل و فضیلت و کمال را دارند، بشناسد. خداوند متعال مى‌فرماید: فَلَا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى، بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ.
• در اینجا لازم است آیات قرآن در این باره را از نظر گذرانده و با استفاده از این آیات مفهوم امامت را به همراه سه ویژگی آن مشخص کنیم:
• خداوند متعال در قرآن کریم مى‌فرماید: أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ.
• این آیه به صراحت بر دو مفهوم اساسی تأکید مى‌کند: نخست اینکه فقط خدا ولی است و جایز نیست که انسان غیر او را به عنوان ولی برگزیند. دیگر آنکه، حُکمِ هر چه انسان‌ها در آن اختلاف مى‌کنند، در دست خداست؛ بنابراین فقط خدا ولی و حاکم است و احدی غیر از او نمى‌تواند ولایت امور مردم را به دست گیرد یا بر آنان حکومت کند و نیز حکومت و ولایت خدا، منحصر در برخی عرصه‌های حیات نیست، بلکه شامل هر آنچه بشر در آن اختلاف مى‌کند، مى‌گردد. با توجه به اینکه افعال ارادی بشر است که اختلاف پذیر است، بشر در افعال ارادی اختلاف مى‌کند؛ افعالی که بر اساس عوامل و ملاک‌هایی که ارادۀ او را جهت مى‌دهد، برمى‌گزیند. از این رو افعال ارادی همان اموری است که انسان‌ها به سبب تفاوت گرایش‌ها، نیازها، مسلک‌ها و دیگر عوامل تأثیر گذار، در آن اختلاف مى‌کنند.
• اگر دو آیه دیگر از سوره شریفه "مائده" را به این دو آیه ضمیمه نماییم، تصویر امامتِ قرآنی کامل مى‌گردد. خدای باری‌ تعالی مى‌فرماید: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ * وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ.
• این دو آیه به صراحت تأکید مى‌کند که ولایت خدا و رسول او و آنان که ایمان آورده‌اند گروه خاصی از مؤمنین، ولایتی مطلق بوده و محدود به هیچ مجال و موضوعی نیست. و نیز مى‌فرماید: وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ.
• در این جا خداوند متعال، امامت را به نحو مطلق - بدون هیچ قیدی - و دربردارندۀ هر آنچه ممکن است مردم در آن امامی داشته باشند جعل فرموده است؛ بنابراین معنای آیه چنین است: من تو را در هر آنچه ممکن است بشر در آن امام داشته باشد، امام مردم قرار دادم. لذا امامت صرفاً به امامت در دنیا یا آخرت، امور اجتماعی یا فردی و یا هر امری غیر از این محدود نمى‌شود.
• خداوند متعال در آیهای دیگر مى‌فرماید: إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ.
• این آیه رسول خدا(ص) را مورد خطاب قرار مى‌دهد؛ یعنی تو ای رسول باید در هر چه مردم به حکمی نیاز دارند، حُکم کنی؛ این دستور نیز مطلق است و به هیچ امر مشخص و مخصوصی مقید نشده است؛ در نتیجه رسول خدا(ص) در هر مسئلهای که برای مردم پیشآید بر ایشان حُکم مى‌راند.
• در آیه دیگری مى‌خوانیم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ.
• در این آیه کریمه نیز امر "اطاعت کنید" مطلق است؛ یعنی در هر چه ایشانامر مى‌کنند، اطاعتشان کنید و این اطاعت نیز به هیچ مرزی، محدود و محصور نشده است. بنابراین اطاعتی که ما بدان مأمور شدهایم، شامل هر آنچه امکان امر و نهی در آن وجود دارد، مى‌شود.
• شایان ذکر است که اهتمام قرآن کریم به مسئلۀ امامت کمتر از توحید نیست و چه بسا آیات موجود در این باب کمتر از آیات توحید نباشد؛ بلکه در موارد بسیاری مى‌بینیم که قرآن کریم پس از ذکر توحید، از امامت و رهبری الهی سخن گفته است: إِنَّ اللَّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُزَكُّونَ أَنفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَن يَشَاء وَلاَ يُظْلَمُونَ فَتِيلاً انظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَكَفَى بِهِ إِثْمًا مُّبِينًا أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ سَبِيلاً أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا * أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لاَّ يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُواْ الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزًا حَكِيمًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا لَّهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلِيلاً إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُم بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِيدًا وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنكَ صُدُودًا فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاؤُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ إِحْسَانًا وَتَوْفِيقًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغًا وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُواْ مِن دِيَارِكُم مَّا فَعَلُوهُ إِلاَّ قَلِيلٌ مِّنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُواْ مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا وَإِذًا لَّآتَيْنَاهُم مِّن لَّدُنَّا أَجْرًا عَظِيمًا وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا وَمَن يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُوْلَئِكَ رَفِيقًا.
• در این آیات، قرآن کریم ابتدا به مفهوم توحید و سپس به موضوع امامت پرداخته است که تأکیدی است بر اینکه توحید الهی در مرحله عمل، جز از رهگذر امامت و رهبری الهی تحقق نمى‌یابد.
• همچنین در قرآن کریم آیات بسیاری را مى‌یابیم که در آنها بر مضمون، حدود، واجبات و اهداف امامت تأکید شده است. برای نمونه در سوره "حدید" مى‌خوانیم: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ.
• بنا بر این آیه شریفه، هدف از رسالت و امامت انبیای الهی(ع)، قیام مردم به قسط و عدالت است و خداوند ابزار آن را نیز که کتاب و قوه عصمت (میزان) است در اختیار رهبران الهی قرار داده است، در نتیجه آنان در همه اموری که به قیام مردم برای عدل مربوط است، سمت امامت و پیشوایی دارند؛ زیرا به همین منظور مأموریت یافتهاند و فرستاده شده‌اند.
• تمام آیاتی که بر اطاعت از خدا، رسول خدا(ص) و سایر رسولان(ع) تأکید مى‌کنند، نیز اطلاق دارند و شامل همه امور دنیوی و اخروی مى‌شوند. حق تعالی مى‌فرماید: أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ.
• همچنین از زبان انبیاء و رسولان، که با امت‌های خویش سخن مى‌گفتند، مى‌فرماید: فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ.
• هیچ آیه‌ای که اطاعت از انبیاء را فقط در امور اخروی یا امور پس از قبر و یا عبادات منحصر کند، وجود ندارد. در اینجا نیز کلمه أطيعوني (از من اطاعت کنید) مطلق است و همه امور دین و دنیا را در بر مى‌گیرد.
• خدا از زبان پیامبرش حضرت صالح(ع) مى‌گوید: فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ.
• معنا و مفهوم سخن حضرت صالح(ع) در این آیه، چنین است: همانا من نزد شما آمده‌ام تا جایگزین رهبران و حاکمان فاسد باشم و شما را در این زندگانی، رهبری کنم و زمام امور شما را به دست بگیرم و شما را از اطاعت مستکبران و مفسدان باز دارم.
• بنابراین امامت بر اساس مفهوم قرآنی آن عبارت است از: ریاست عامه در امور دنیا و دین، و یا چنانکه پیش از این گفتیم امامت یعنی: رهبری انسان در افعال اختیاری او به سوی کمال مقصود .

مهم‌ترین ویژگی‌های امامت نزد شیعه

امامت، منصبی الهی

• در نگاه اسلامی شیعی، مقام امامت، منصبی الهی است؛ زیرا امامت و خلافت به معنای جانشینی از پیامبر(ص) است و همان گونه که پیامبر(ص) باید از سوی خدا تعیین و نصب شود، امام و جانشین او نیز باید از سوی خدا و البته توسط پیامبر(ص) تعیین و نصب شود. در اینجا نیز انتخاب و گزینش مردم و یا شورا یا اکثریت آرا بی‌معناست، به گونه‌ای که اگر همه مردم جهان، در یک انتخاب کاملاً آزاد شخصی مانند "مسیلمه کذاب" - همان کسی که به دروغ ادّعای پیامبری کرده بود - را به اتفاق آرا به پیامبری برگزینند و به پیامبر اسلام حتی یک رأی هم ندهند، نه مسیلمه کذاب پیامبر می‌شود و نه پیامبر اکرم(ص) نبوت و رسالتش را از دست می‌دهد. همین مطلب درباره نصب و گزینش امام و جانشین پیامبر نیز صادق است.
• علتش این است که امام، همان وظایف و رسالت‌های پیامبر جز منصب نبوّت و تلقّی وحی مستقیم و ابلاغ آن به مردم را بر عهده دارد. به همین دلیل، باید همچون پیامبر از دو ویژگی مهم علم و عصمت برخوردار باشد، که شرح اجمالی آن چنین است:

1. امام، گذشته از آن‌که علم و دانش خویش را از افراد عادی فرا نمی‌گیرد بلکه علم او نیز خدادادی و موهبتی (و یا علم لدنی) است، باید عالم‌ترین فرد عصر خویش و آگاه‌ترین از میان عالمان زمان خود به مسائل اصول و فروع دین بوده و بر تفسیر و تاویل کامل قرآن کریم توانا باشد، تا بتواند بیانگر معارف و احکام دین بوده و پاسخگوی کلیه نیازهای علمی و معنوی امّت باشد؛ زیرا امام و خلیفه مسلمین بدون داشتن چنین علم و آگاهی گسترده و فراگیر، قادر به انجام رسالت‌ها و مسئولیت‌های بجا مانده از پیامبر(ص) نبوده و در نتیجه، مسلمانان به یکباره پس از ارتحال پیامبر(ص) با خلأ رهبری پیامبرگونه روبرو می‌شوند و دچار انحطاط فکری و دینی و سیر قهقرایی میگردند.
2. امام باید همچون پیامبر(ص) از هرگونه گناه، خطا و اشتباه پیراسته بوده و از "مقام عصمت" به تمام معنا و مراتب آن برخوردار باشد؛ زیرا بدون برخورداری از "عصمت" نمی‌تواند مورد اعتماد مردم قرار گیرد و مردم مسلمان به شیوه‌های عملی و کردار و رفتار او تأسّی جویند و او را سرمشق و الگوی خود در زندگی و رفتار دینی قرار دهند. در حالی که سخت نیازمند به چنین الگو و سرمشقی در زندگی و رفتار دینی هستند و بلکه می‌توان گفت نیاز مردم به شیوه رفتار پیامبرگونه امام و جانشین پیامبر(ص) برای الگوگیری، اگر بیشتر از نیازشان به گفتار و سیره قولی او نباشد، کمتر نیست. به همین دلیل، با وجود عصمت است که همه گفتار و رفتار امام(ع) حجّت شرعی بوده و بدون هیچگونه تردید و دغدغه‌ای لازم‌الاجرا می‌باشد.

• با توجه به این ویژگی‌های امام که امری درونی و مخفی بوده و تشخیص آن از توان بشر عادی خارج است، ضرورت دارد که خود خداوند متعال، فرد یا افراد دارای این ویژگی‌ها و شایسته برای امامت و رهبری بر امت مسلمان را معرفی و نصب کند. راز پافشاری شیعه بر منصبی الهی بودن امامت - همچون نبوّت - و ضرورت نصب و گزینش امام توسط خدا و پیامبر(ص)، در همین نهفته است که امامِ مناسب این جایگاه و با این ویژگی‌ها را جز خدا و رسولش نمی‌شناسند و لذا مردم صلاحیت نصب و گزینش امام را ندارند.
• گواه این سخن، همان جریانی است که در آغاز رسالت پیامبر اکرم(ص) رخ داد. هنگامی که آن حضرت، قبیله‌ای از قبایل عرب را به آیین خویش فراخواند، آنان گفتند: اگر ما در دینت از تو پیروی کرده و به تو ایمان آوریم و به دنبال آن خداوند تو را بر مخالفانت پیروز گرداند، آیا می‌پذیری که پس از شما رهبری بر دین و امت تو از آنِ ما باشد؟ آن حضرت فرمود: این امر از آنِ خداست و آن را در هر جا و برای هر کسی که بخواهد قرار می‌دهد

برخوردار از علم سرشار خدادادی و عصمت همه‌جانبه و کامل

• دو ویژگی مهم امام، علم و عصمت است. امام(ع) نزد شیعه از علم سرشار خدادادی و عصمت همه‌جانبه و کامل برخوردار است. باید توجّه داشت که خاستگاه و ریشه همه مقامات و کمالات معنوی پیامبر و امام(ع) دو صفت و ویژگیِ "علم" و "عصمت" است. این دو صفت و ویژگی، در منابع دینی به ویژه در زیارت جامعه کبیره محوری‌ترین و مهم‌ترین صفات و ویژگی‌های آن انسان‌های کامل و بی‌نظیر دانسته شده که شرح آنها چنین است:

علم

• امام هادی(ع) در بخش‌هایی از زیارت جامعه کبیره به گستره علوم، شئون و ابعاد علمی ائمه(ع) چنین اشاره دارد:

«خُزَّانَ الْعِلْمِ»: خزانه‌داران علوم الهی

• واژه "خُزّان" جمع "خازن" از ریشه "خزن" به معنای جمع‌کننده و ضبط و نگهداری‌ کننده در محل معین است .
• ائمه(ع)، خزانه‌داران و گنجینه‌های علوم الهی هستند؛ یعنی خداوند آنان را مخزن دانش خویش قرار داده است: «خَزَنَةً لِعِلْمِهِ». عبارت «خُزَّانَ الْعِلْمِ» اشاره به دانش گسترده ائمه(ع) دارد و عبارت «خَزَنَةً لِعِلْمِهِ» به مبدأ علوم ائمه(ع) که خداوند است، اشاره دارد.
• ائمه(ع) چون در مرتبه نورانیت و ولایت تامه قرار دارند و انسان کامل، خلیفة الله، برگزیدگان الهی، اوصیای پیامبر(ص) و وارثان علوم او و همه انبیا و اوصیای پیشین و فرشتگان الهی و مظهر اسماء و صفات حسنای پروردگار جهانند، قلوبشان ظرف علوم و معارف الهی و حقایق هستی و تجلّی‌گاه آن است و آنان به این دلیل بر همه عوالم وجود و موجودات امکانی احاطه علمی و ولایی دارند. مراد از علم الهی آنان "علم فعلی" خداوند است که از آن به علم به اسماء وصفات الهی تعبیر می‌شود.
• علم ائمه(ع) در این مرحله، که با ذاتشان آمیخته، بر دلشان تابیده و تجلی یافته است، به صورت مجرد و کلّی است و با حقیقت وجود آنان اتحاد وجودی دارد. چگونگی استفاده آنان از این علوم گسترده و عملیاتی کردن آن در عالم ماده، مشروط به اذن و اراده الهی است. هرگاه آنان اراده دانستن چیزی را بکنند قصد اظهار علم خویش را داشته باشند، به محض اراده کردن، بی‌درنگ به اذن الهی، عالم میشوند؛ یعنی اراده و خواست آنان همان و آگاهی‌شان از علوم درخواستی همان.
• این واقعیتی است که ائمه(ع) در روایات به آن تصریح کرده‌اند. امام صادق(ع) فرمود: "امام هرگاه بخواهد بداند، به وی اعلام می‌شود".
• هرگاه امام بخواهد چیزی را بداند، خدا آن را (به وسیله الهام یا روح‌القدس) به آگاهی وی میرساند.
• و امام هادی(ع) فرمود: "خداوند دل‌های ائمه(ع) را محل اراده خویش قرار داده است. هرگاه خدا چیزی را بخواهد، آنان نیز میخواهند و معنای کلام خدا که فرمود: وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ، همین است".
• بنابراین، علم ائمه(ع) با همه گستردگی‌اش، علم بالاستقلال (استقلال از خداوند و بی‌نیاز او،) نیست؛ چون علم بالاستقلال با توحید سازگاری ندارد، بلکه علم ائمه(ع)، مشروط به اذن و اراده الهی است؛ چون هیچ چیز از اراده و اذن الهی خارج نبوده و هیچ موجودی بی‌نیاز از آن موجود بی‌نیاز مطلق نیست. از این‌رو، با این که علوم ائمه(ع) همگی از سنخ حقیقی و حضوری است، ولی استقلالی نیست .
• همچنین علم ائمه(ع) نیز همچون علم پیامبران، کسبی و تحصیلی نیست، بلکه افاضی و اعطایی است، که از آن به "علم لَدُنّی" تعبیر می‌کنند. به همین دلیل، ائمه(ع) سرچشمه و منبع جوشش چشمه‌سارهای علم و حکمت‌اند

«ذَوِي النُّهَى وَ أُولِي الْحِجَى»: صاحبان عقل کامل:

• این عبارات به یکی از برجسته‌ترین کمالات ائمه اطهار(ع) و ویژگی‌های منحصر به فرد ایشان، یعنی برخورداری آنان از عقل ویژه تصریح دارد. عقل آنان در درجه‌ای از کمال و توان قرار دارد که آنان را از هرگونه لغزش، زشتی، کژاندیشی و کج‌رفتاری حفظ می‌کند. چون "نُهی و نُهیه"، مراحل بالاتری از عقل معمولی بشر است، همچنان که "حِجی" نیز قوای احاطه‌کننده نفس را گویند و بر همه حرکات و شئونات آن سلطه دارد و آن را از هرگونه کارها و انگیزه‌های خلاف و ناپسند باز می‌دارد.
• بنابر آیات و روایات، آثار و برکات فراوانی از چنین عقلی برمی‌خیزد، مانند: پیروی از بهترین آراء، درس آموزی از حقایق جهان، موعظه‌پذیری، عبرت‌گیری از گذشتگان، تواضع در برابر حق، شکر در برابر حلال، مقاومت در برابر حرام، حفظ دین، سامان عقلانی امور دنیا، تزکیه نفس و اعمال، قناعت، مناعت طبع و عزّت نفس، خوف از خدا، شناخت جایگاه و منزلت خویش، موقعیت‌شناسی و اقدام به موقع و سنجیده، برخورداری از واعظ نفس، دورکننده از منکرات و محرّمات، امرکننده به انجام واجبات و نیکیها، ابزار مطمئن برای تحصیل علم و معرفت و ادراک حقایق، وسیله پاکی و پاکدامنی، رهاکننده از غفلت‌ها و...

«مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ»: محل‌های شناخت خدا

• ائمه(ع) بنابراین بخش از زیارت جامعه کبیره، محل‌های شناخت خدای متعال هستند. معرفت به معنای اطلاع یافتن از چیزی و علم پیدا کردن به خصوصیات و آثار آن است. تفاوت علم با معرفت این است که هرگاه چیزی با یکی از حواس پنج‌گانه ادراک شود و معلوم ذهنی انسان گردد، در این‌گونه موارد، واژه علم به کار می‌برند؛ و از آنجاکه خداوند متعال را نمی‌توان در ذهن تصور کرد، معلوم انسان نخواهد شد و به همین علّت هیچگاه درباره شناخت خدا واژه علم به کار نمی‌برند و نمی‌گویند: عَلِمتُ اللَّهَ: بر خدا علم پیدا کردم.
• امّا معرفت که درک کردن و دریافتن چیزی از روی آثار و خواص آن است، درباره خدا کاربرد دارد و به همین علت درباره خدا میتوان گفت: عَرَفْتُ اللَّهَ؛ چون ادراک خداوند از طریق ادراک و شناخت اوصاف و آثارش - نه ادراک ذات - به طوری که قابل تمیز از غیرش باشد، برای انسان ممکن است .
• «مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ» بودن ائمه(ع) دو معنای روشن را در بر دارد:

1. آنان به دلیل این که انسان کامل، مظاهر اسماء و صفات الهی و عالم به علوم غیبی و حقایق هستی‌اند، خداوند را بهتر از هر کس دیگر می‌شناسد، چنان‌که خود در روایات فراوانی به این حقیقت تصریح کرده‌اند نظیر این سخن امیرمؤمنان: "اگر پرده از پیش چشمانمان کنار رود، چیزی بر علم و یقینمان افزوده نمی‌شود". در روایت دیگری، امیرمؤمنان(ع) تصریح و تأکید کرده است که خدا را نه با چشم ظاهری، بلکه با چشم باطنی و دیده بصیرت و حقیقت ایمانی می‌بینم . مراد از شناخت خدا و دیدن او توسط معصومان(ع)، شناختِ مقدور موجودات امکانی در بالاترین درجه ممکن آن است؛ یعنی معرفت و شناخت خدا به اسماء و صفات او. که از آن به "علم فعلی" تعبیر می‌شود؛ نه علم به کنه ذات و حقیقت ذاتی او، که مقدور هیچ‌کس از موجودات ممکن از انبیا، اوصیا، فرشتگان مقرب و غیر آنان نیست؛ زیرا چنین شناختی مستلزم إحاطة علمی به ذات الهی است که به تصریح معصومان(ع)، در توان عقل محدود انسان‌ها نیست. رسول اکرم(ص)، در مناجات با خدا اظهار داشت:ما تو را آن چنان که حق معرفت توست نشناختیم

. امیرمؤمنان علی(ع) نیز فرمود: همّت بلندافکارانِ دوراندیش، کنه ذات او را در نیابند و غوّاصان هوشمندِ دریای علوم، به عمق و حقیقت وجود او نرسند.

1. آنان به دلیل اینکه برترین شناخت ممکن را نسبت به خداوند دارند و او را به بهترین شکل ممکن در ذات و صفات به یکتایی و توحید توصیف و معرّفی کرده‌اند، بهترین و مطمئن‌ترین راه شناخت خدا و وسیلة ستایش و تقرّب به اویند. این حقیقتی است که با مراجعه به ادعیه و مناجات ائمه(ع) و روایات فزون از شمار آنان در معرفی خدا، به راحتی قابل درک و دریافت است. ابن ابی‌الحدید معتزلی، عالم مشهور سنّی، در شرح نهج البلاغه به این حقیقت پی برده و این‌گونه زبان به اعتراف گشوده است: بحث در امور الهی [از خداشناسی، توحید و...] و حکمت، هنرِ هیچ یک از اعراب نبود و در کوشش‌های بزرگان و کهتران عرب، چیزی از این امور نقل نشده است... نخستین کسی که در این امور غرق شده، علی(ع) بوده است و به همین سبب است که مباحث دقیق در توحید و عدل را در کلام و خطبه‌های او مییابی و هرگز در کلام هیچ یک از صحابه و تابعین، کلمه‌ای از این امور را نخواهی یافت، آنها هرگز توان تصوّر این معانی را نداشته‌اند و اگر هم به آنها میفهمانیدند، نمی‌فهمیدند؛ عرب کجا و این مباحث کجا؟!. بنابراین، کسانی که بخواهند خدا را بشناسند، باید در خانه پیامبر و و آل او بیایند و شاگرد مکتبشان شوند و از راه شناخت جایگاه آنان و باور به درستی راه و حقانیت مکتب آنان و در پرتو تعالیم آنها، به خدا برسند و به شناخت و توحید راستین او دست یابند. رسول اکرم(ص) می‌فرماید: "من و علی دو پدر برای این امّت هستیم؛ هر کس ما را شناخت، خدا را شناخته و هر کس ما را انکار کرد، خدا را انکار کرده است". امام صادق(ع) می‌فرماید: امام، عَلَم و شاخصی است که میان خدا و مخلوقاتش نصب شده است. هر کس او را بشناسد و معتقد به امامتش شود، مؤمن است و هر کس انکارش کند، کافر است. با این بیان روشن می‌شود، معرفت خدا و توحید راستین او، در معرفت امام واجب الاطاعة و اعتقاد به امامتش تجلّی مییابد. این افتخار برای کسانی است که با پیروی از مکتب اهل بیت پیامبر(ص)، به معرفت خدا و توحید راستین او دسترسی پیدا کرده‌اند

«حَفَظَةِ سِرِّ اللَّهِ (وَ حَفَظَةً لِسِرِّهِ)»: حافظان سرّ الهی

• خداوند ائمه(ع) را حافظان اسرار و حقایق غیبی خویش قرار داده است؛ و این گزینش با رضایت‌مندی کامل خدا همراه بوده است: «ارْتَضَاكُمْ لِغَيْبِهِ وَ اخْتَارَكُمْ لِسِرِّهِ»؛ چون حفظ اسرار، مبتنی بر علم و آگاهی کافی از آن است.
• حفظ اسرار به معنای پرهیز از کشف، آشکارسازی و انتشار بی‌حساب و اسرار و معارف الهی و دارا بودن قدرت برخورد مناسب با متقاضیان آن است؛ زیرا هر چیز ارزشمند، به ویژه اگر مخفی و دور از دسترس باشد، خواهان بسیار دارد.
• اسرار الهی، گوهر‌های گرانبهایی است که برخی از آنها را به هیچ کس نمی‌توان گفت؛ زیرا تاب تحمل آن را ندارند. امام صادق(ع) با اشاره به همین قسم از اسرار و معارف، به ابوصامت فرمود: در میان احادیث ما چیزهایی است که نه ملک مقرّب تاب تحمّل آنها را دارد و نه نبیّ مرسل و نه عبد مؤمن. ابوصامت پرسید: پس چه کسی آنها را تحمل می‌کند؟ فرمود: خودمان.
• اسرار و معارفی که قابل گفتن برای دیگران است نیز دارای درجات و مراتب گوناگون است؛ به گونه‌ای که هر مطلبی را به هر کس نمی‌توان گفت. این اختلاف درجه در میان اصحاب خاص ائمه(ع) نیز وجود داشت؛ به گونه‌ای که برخی از اسرار الهی را مثلاً میتوانستند به سلمان بگویند ولی ابوذر قدرت تحمل شنیدن آن را نداشت

«حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ»: حاملان کتاب الهی

• مراد از «حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ»، دارندگان علوم و معارف قرآن کریم است؛ زیرا «حَمَلَةِ » جمع حامل به معنای باربردار و دربردارنده و "حامل الشیء" به معنای صاحب و دارنده چیز آمده است. پس مراد از «حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ»، دارندگان مفاد و محتوای کتاب خدا، یعنی آگاهان به رموز، بطون قرآن و علوم و معارف مندرج در مفاد آن است.
• امام باقر(ع) در تفسیر آیه ... وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ فرمود: خداوند تنها ما را اراده کرده و دارندگان علم کتاب ما ائمه اهل بیت(ع) پس از پیامبر(ص) هستیم.
• امام صادق(ع) فرمود: کتاب خدا را از آغاز تا پایان، چنان می‌دانم که گویا در کف دست من است .
• نیز فرمود: من آنچه را که در آسمان‌هاست و آنچه را که در زمین است می‌دانم و آنچه را که در بهشت است و آنچه را در آتش جهنم است می‌دانم و آنچه را که واقع شده است یا واقع خواهد شد، می‌دانم. سپس مقداری مکث کرد و دید که این مطلب برای شنونده سنگین است، چنین فرمود: همه اینها را از کتاب خدا دانسته‌ام. خداوند می‌فرماید: وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ.
• بنابراین، امامان(ع) از علوم و معارف سرشار و گسترده الهی برخوردارند و همه آن، اعطایی و افاضی از سوی اوست و تحصیلی و کسبی نیست. گرچه شایستگی ذاتی و صلاحیت روحی و اخلاقی ائمه(ع) برای دست‌یابی به این علوم شرط است ولی چگونگی و چرایی اعطای این علوم و معارف بلند به آنان، مانند سایر برگزیدگان الهی، به جایگاه مسئولیت آنان به عنوان اوصیای پیامبر خاتم و مقام امامتشان برمی‌گردد.

منابع

• اراکی، محسن، امامت در قرآن
• ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری

پانویس