عصمت در لغت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت است. عصمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت در لغت - عصمت در قرآن - عصمت در علوم قرآنی - عصمت در حدیث - عصمت در کلام اسلامی - عصمت در تاریخ اسلامی - عصمت در فقه اسلامی - عصمت در فلسفه اسلامی - عصمت در عرفان اسلامی - عصمت در معارف و سیره نبوی - عصمت در معارف و سیره رضوی - عصمت در معارف و سیره علوی - عصمت در معارف دعا و زیارات - عصمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عصمت از دیدگاه اهل سنت - عصمت در ادیان و مکاتب - پرسش‌های مرتبط

عصمت واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن.

معانی لغوی عصمت

حفظ و نگهداری

استعمال واژه عصمت در این معنا به ویژه هنگامی که این کلمه و مشتقات آن به خداوند اسناد داده شود مورد اتفاق لغت‌نویسان معروف زبان عربی است.

این واژه و مشتقات آن در برخی آیات قرآن کریم نیز به همین معنا استعمال شده است. به عنوان نمونه خدای تعالی به گفته فرزند نوح به حضرت نوح اشاره کرده و می‌فرماید: ﴿قَالَ سَآوِي إِلَى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْمَاءِ﴾. حضرت نوح در پاسخ می‌گوید: ﴿لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ﴾. در این آیه، معنای «مسک» به معنای پیش‌گیری و نگهداری به وضوح مشاهده می‌شود؛ زیرا سخن فرزند نوح در پس این گمان است که کوه می‌تواند او را از غرق شدن حفظ کند؛ از این‌رو با اطمینان کوه را وسیله حفظ و نگهداری خود برمی‌شمارد.

در آیه‌ای دیگر آمده است: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾. ظهور آیه در این معناست که اگر امّت به حبل‌الله متمسّک شوند، ریسمان خداوند آنان را از گمراهی مصون خواهد داشت.

منع و امتناع

اهل لغت یکی دیگر از معانی واژه عصمت و مشتقات آن را، منع و امتناع دانسته‌اند. چنانچه گفته‌اند: «عصم» ثلاثی مجرد و صحیح است که دلالت بر امساک و منع و ملازمت دارد و از همین باب است عصمت که دلالت بر معصوم بودن از گناه دارد. نیز گفته شده: «عصمت» در کلام عرب به معنی منع است و عصمت خداوند نسبت به بنده خود به این معنی است که او را از آنچه موجب هلاکت او است باز می‌دارد..

منع کردن می‌تواند به دو صورت انجام گیرد:

1. کسی دیگری را مجبور به ترک کاری کند؛ به نحوی که از او سلب اختیار شود.
2. وسایل و مقدماتی برای او فراهم آورد که با اختیار خویش از انجام کاری امتناع ورزد.

برخی گفته‌اند: وقتی عرب می‌گوید: «من فلانی را از کاری بازداشتم»، هم با این می‌سازد که وی را با قهر و اجبار از انجام کاری باز داشته باشد و هم می‌تواند به این معنا باشد که مثلاً او را نصیحت کرده تا از انجام کاری اجتناب ورزد، و او نیز با اختیار خود به نصیحت عمل کرده باشد..

وسیله باز داشتن

برخی عصمت را به معنای «وسیله باز داشتن» و «ابزار مصونیت» گرفته‌اند؛ نه عمل بازداری. به عنوان مثال: اگر برای نجات شخص غریق، طنابی را به درون آب بیفکنیم، اگر او طناب را گرفته و نجات یابد، گفته می‌شود که این طناب برای او «عصمت» بود و به همین معنا، آیه شریفه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾ را تفسیر کرده‌اند؛ یعنی ریسمان الهی را «عصمت» خویش قرار دهید.

ابن‌منظور، از زجاج نقل می‌کند: لغت عصمت در اصل به معنای طناب و ریسمان وضع شده است، ولی سپس از این معنا توسعه یافته و برای هر چیزی که موجب امساک و حفظ چیز دیگری شود، به کار می‌رود.

جمع‌بندی

با توجه به آنچه گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند. تفاوت این دو معنا نیز آشکار است؛ چراکه «مَسْک» - یعنی گرفتن و نگهداری - اخص از «منع» است. گرفتن و نگهداری شخصی که بالای کوه است، هنگامی معنا پیدا می‌کند که حرکت او را از سوی پرتگاه باز دارند. اما «منع» هنگامی صادق است که شخص در معرض سقوط قرار گرفته باشد؛ ولی به جهتی راه او سد گردیده و از سقوط وی جلوگیری شود. با توجه به همین تفاوت معنایی است که می‌توان «عصمت» را نیرویی دانست که انسان را از حرکت به سوی خطا باز می‌دارد، نه آنکه فقط به هنگام لغزش مانع تحقق آن شود.

واژگان معادل

در کنار واژه عصمت، واژه‌های دیگری هم هستند که به لحاظ معنایی، نزدیک به واژه عصمت بوده و گاه با آن مرادفند. از این رو در بسیاری اوقات به جای واژه عصمت به کار گرفته شده و از آنها معنایی اعم یا اخص اراده می‌گردد. حال آنکه مخاطب محدوده دیگری از معنا را تصور می‌کند؛ به همین سبب بازشناسی این مفاهیم و حوزه‌های هر یک می‌تواند مکمل مناسبی در مبحث تبیین مفهوم عصمت باشد.

اخلاص

واژه مخلَص در اصطلاح قرآنی بر کسی اطلاق می‌شود که برگزیده خداست برای خالص‌سازی یا برگزیده اوست برای خالص کننده‌ای که آن ذکر آخرت باشد؛ اخلصناهم بخالصة ذكرى الدار: مخلصین کسانی هستند که شیطان در آنها هیچ نفوذی ندارد.

اصطفاء

خداوند از انبیای الهی به «مصطفَوْن» یاد کرده است؛ یعنی کسانی که برگزیدگان ویژه الهی‌اند. خداوند از این واژه برای گزینش رسولان ویژه خود مانند ابراهیم، آدم، نوح و موسی یا اولیای خاص خود مانند مریم که دارای ویژگی انحصاری بودند، استفاده کرده است.

اجتباء

این تعبیر همانند اصطفا به معنای گزینشِ ویژه الهی، در خصوص انبیا و اوصیا آمده است: ﴿ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى﴾ و نیز آیۀ ﴿وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾. درباره یونس، لوط و یسع این آیه به کار رفته است: ﴿وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. درباره حضرت یوسف(ع) و گزینش او برای رسالت و اعطای تعبیر خواب به او این‌گونه می‌فرماید: ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ﴾. نیز درباره حضرت یونس چنین تعبیری دارد: ﴿فَاجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾.

اختیار

گزینش و انتخاب عده‌ای به عنوان رسول و وصی گاه با لفظ اختیار آمده است: ﴿وَأَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحَى﴾. ادعای ما این نیست که این الفاظ دقیقاً از نظر معنوی معادل عصمت باشند؛ اما مساوقت و ملازمت در مصداق یا جایگزینی در مقام اخذ بدیل چه بسا در مورد این الفاظ گفته شده با عصمت صورت می‌گیرد که اگر کسی در پژوهش خود به دنبال مفهوم دینی عصمت باشد، خوب است این واژه‌ها را نیز بررسی کند.

نزاهت

این تعبیر معادل مفهومی عصمت نیز آمده است؛ حتی بعضی از دانشمندان اسلامی به جای تعبیر عصمت و عصمةالانبیاء از تنزیه و تنزیه الانبیاء استفاده می‌کنند؛ همان طورکه در کتاب تنزیه الانبیاء اثر سیدِ مرتضی، چنین امری مشاهده می‌شود. بعضی از عالمان اهل سنت به جای تعبیر عصمت تنها از واژه «تنزیه» استفاده می‌کنند. در ادعیه و زیارات اهل بیت(ع) نیز معمولاً در کنار واژه عصمت کلمه تنزیه نیز به کار رفته است. گرچه در قرآن از کلمه تنزیه و مشتقات آن استفاده شده است، تعبیر «الْمَعْصُومِ مِنَ الْخَلَلِ... الْمُنَزَّهِ مِنَ الرَّيْبِ» در زیارت حضرت امیر(ع) و نیز در زیارت جامعه «الْمَعْصُومِ مِنْ كُلِّ خَطَإٍ وَ زَلَلٍ، الْمُنَزَّهِ مِنْ كُلِّ دَنَسٍ وَ خَطَلٍ» و نیز «الْمُنَزَّهِ عَنِ الْمَآثِمِ» آمده است.

تطهیر

افزون بر آیه تطهیر در قرآن که برای عصمت از یک نوع پاک کردن مخصوص توسط خداوند یاد کرده است، همانند تنزیه، در بسیاری از روایات تعبیر مطهّر و مطهّرون مرادف با معصوم و معصومون آمده است. تعابیر «الْمُطَهَّرِ مِنَ الْعَيْبِ»، «الْمُطَهَّرِ مِنَ الْمَظَالِمِ» و «الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ» در مورد معصومان بارها نقل شده است. تعبیر ائمه اطهار به جای امامان معصوم در عرف متشرعه بسیار شایع است.

توفیق، تسدید و تأیید

در لسان روایات سه واژه توفیق، تسدید و تأیید نیز در معنایی نزدیک به عصمت و معادل آن به کار رفته‌اند. به عنوان نمونه امام رضا(ع) در روایتی معصوم را مسدّد، موفَّق و مؤید به روح القدس معرفی می‌فرماید که بدین ترتیب شخص معصوم از خطاها و لغزش‌ها در امان می‌ماند.

در روایتی دیگر از امام صادق(ع) نیز در توصیف رسول اکرم(ص) چنین آمده: خداوند عزیز و بلندمرتبه پیامبر خود را ادب آموخت و ادب او را به کمال رساند. پس از تکمیل ادب به او فرمود: «همانا تو را اخلاقی والاست». سپس امر دین و جامعه را به او سپرد تا بندگانش را اداره کند و فرمود: «و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و آنچه شما را بازداشت باز ایستید» و همانا رسول خدا مورد تسدید، توفیق و تأیید روح القدس قرار می‌گرفت. هیچ لغزشی نمی‌کرد و در هیچ امری از اراده امور و سیاست بندگان به خطا و اشتباه نمی‌رفت؛ پس آداب الهی را در وجود خود پذیرفت.این سه واژه دقیقاً در این روایت معادل عصمت از گناه و اشتباه به کار گرفته شده‌اند.

دانشمندان و متکلمان اهل سنت نیز دیدگاه‌های مختلفی در خصوص توفیق و تسدید عرضه کرده‌اند .

صدق، امانت، تبلیغ، فطانت

برخی نویسندگان اهل سنت به جای اصطلاح عصمت در مورد صفات پیامبران چهار ویژگی صدق، امانت، تبلیغ و فطانت را به عنوان صفت پیامبر یاد کرده‌اند و در توضیح آنها گفته‌اند: «صدق»، مطابقت خبر با واقع است؛ یعنی هر خبری که پیامبر می‌دهد چه از ناحیه خود و چه از ناحیه خداوند، محال است کذب در آن راه داشته باشد. «امانت» به این است که خداوند ظاهر و باطن پیامبران را از گناه حفظ می‌کند؛ هم گناهان اعضا و جوارحی مانند دزدی، زنا و هم گناهان قلبی و اخلاقی مانند حسد، کبر و ریا. «تبلیغ» این است که آنچه را که خداوند به انبیا فرمان ابلاغ داده است با بیانی روشن و واضح برای مردم بیان کنند. «فطانت» یعنی اینکه پیامبران دارای قدرت فهم بسیار بالایی بوده، توانایی قابل توجهی برای استدلال و احتجاج در مقابل شبهه‌های مخالفان دارند. بعضی دیگر تنها صفت دوم یعنی امانت را معادل عصمت گرفته‌اند. امامیه صفت فطانت که همان جودت و خوش فهمی و ادراک قوی و سریع باشد، را از صفات انبیا برشمرده‌اند با این حال که نمی‌توان آن را مرادف عصمت تلقی کرد.

اما «امانت» بنا بر معنایی که ذکر شد، به معنای عصمت بوده و دست کم عصمت از گناه را شامل می‌شود؛ امین به عنوان یکی از صفات فرشتگان الهی مانند جبرئیل و روح که واسطه نزول وحی بر پیامبر اکرم(ص) می‌باشند، اطلاق شده است و در مورد انبیای الهی مانند لوط، موسی، هود، نوح، صالح و شعیب با تعبیر ﴿إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ﴾ آمده است. در همه این موارد همواره با کلمه رسول در کنار هم آمده است. در تمام این موارد اگر امین افاده معنای عصمت را داشته باشد، عصمت در مقام اخذ و بازخوانی وحی را بیشتر از عصمت از گناه ایفاد می‌کند؛ گرچه رساندن عصمت مطلقه نیز مشکلی ایجاد نمی‌کند. البته «امین» در کنار کلمه «قوی» و «مکین» به عنوان صفت یوسف و آصف بن برخیا (آورنده تخت بلقیس از صنعا به بیت المقدس در یک چشم به هم زدن) و نیز حضرت موسی به عنوان استیجار برای شعیب در قرآن آمده است که در این موارد شاید معنای عرفی آن یعنی مورد اعتمادبودن مراد باشد تا معنای معصوم.

در مورد صدق نیز می‌توان گفت صفت صدّیق در مورد بعضی از انبیا و اولیا مانند ابراهیم، حضرت مریم، ادریس و یوسف در قرآن آمده است؛ اما آیا این کلمه می‌تواند دقیقاً مرادف مطهّر و مخلّص یا معصوم باشد که نشان‌دهنده افاضه موهبتی الهی از سوی خداوند به معصومان باشد، جای شک باقی است. نظیر ادعایی که در مورد کلمه امین و صدیق شده است، می‌تواند در مورد کلمه «شهید» به معنای گواه بر اعمال بندگان یا کلمه «حجّت» نیز صورت بگیرد. اما در مورد کلمه تبلیغ به معنای اینکه پیامبر، مأمور ابلاغ فرامین خدا به خلق خداست و اگر مخاطب وحی و خطاب الهی مردم باشند، باز این کلمه هم مفید معنایی در ردیف یکی از مراتب عصمت یعنی عصمت در اخذ و بازخوانی وحی خواهد بود، گرچه تبلیغ رسالات الهی یکی از وظایف اصلی پیامبران و عالمان ربانی تلقی شده است..

واژگان مشابه

واژه‌های دیگری نیز هستند که گاه اشتباها به جای عصمت به کار برده می‌شوند. با این حال ترادف این واژه‌ها با عصمت بسیار بعید به نظر می‌رسد.

عدالت

برخی از متکلمین در راستای بیان نقش علت قابلی به عنوان جزء العله تحقق عصمت در معصوم، تفاوت عصمت و عدالت را مطرح کرده و گفته‌اند: «عصمت علت تامه انجام طاعات و ترک معاصی است؛ اما عدالت مقتضی برای آن است. ایشان عصمت را حاصل دو عنصر همزمان می‌دانند.

الف: لطف الهی به عنوان علت فاعلی

ب: تهذیب نفس به عنوان علت قابلی

از این رو در بیان تفاوت عصمت و عدالت چنین گفته‌اند: عصمت بیشتر به لطف الهی یعنی علت فاعلی وابسته است و عدالت تکیه بیشتری بر ریاضت دادن نفس یعنی علت قابلی دارد.. با این توضیح، از منظر ایشان وجه اشتراک عصمت و عدالت در این است که هر دو قوه و ملکه هستند و هر دو موجب سلب اختیار و آزادی و قدرت بر گناه نمی‌شوند. بر اساس این دیدگاه، عصمت مراتب بالا و اتم ملکه عدالت است و تنها تفاوتی که با آن دارد در این است که در اثر تقویت و زمینه‌سازی بسیار مناسب این ملکه به ضمیمه ملکه تقوا، آمادگی برای پذیرش موهبت عصمت از سوی خداوند متعال می‌شود. .

ذکاء و فطانت

در دیدگاه امامیه ذکی بودن و سرعت در فهم و عدم غباوت یکی از شرایط پیامبر و امام است. خواجه طوسی پس از آنکه عصمت را یکی از شرایط انبیا بر می‌شمارد، شروز دیگری را نیز برای پیامبر ذکر کرده و می‌نویسد: «لازم است پیامبر دارای کمال هقل، ذکاء، خوش فهمی و سرعت در فهم و قدرت بر تصمیم‌گیری باشد. همه اینها برای این است که پیامبر در امر ارشاد و تبلیغ به تحیر نیفتد و دودل نباشد و توان تصمیم‌گیری و اتخاذ موضع صحیح و پیشبرد اهداف الهی خود را داشته باشد و بتواند با درایت و توانمندی، رأی صائب را در هر زمینه‌ای اتخاذ کند. .

از این کلام خواجه برداشت می‌شود که ذکاء و فطانت دو ویژگی ذهنی و درونی در پیامبر هستند که از شروط عقلایی پیامبر شدن بوده و با عصمت تفاوت دارند. با این حال خواجه به دنبال این چند صفت، صفت عدم سهو را نیز افزوده است؛ حال آنکه عدم سهو یکی از مراتب عصمت از خطا است. پس اگر هم فطانت و ذکاء به این قرینه بخشی از عصمت باشند، همانند عدالت و تقوا به عنوان زمینه‌های دریافت موهبت عصمت محسوب می‌شوند. با این تفاوت که برخی از این زمینه‌ها اختیاری هستند مثل عدالت و تقوا و برخی دیگر غیر اختیاری‌اند مانند ذکاء و فطانت..

حجیت

ویژگی دیگری که گاه مترادف با عصمت یا مصادیق معصوم تلقی می‌شود و نویسندگان معاصر به دلیل خلط مفاهیم، واژه عصمت و معصوم را در دایره‌ای وسیع‌تر از محدوده اصلی آن به کار می‌گیرند، مفهوم حجیت است. معصوم از جهت اینکه معصوم است کلامش مطابق با واقع است و افعال و سکنات او می‌تواند منشأ علم به واقع و صدور و استنباط احکام الهی قرار گیرد و همان طور که در فقه امامیه و اصول فقه آمده است،سنت به معنای عام آن یعنی سخن معصوم و فعل و تقریر او، می‌تواند مدرکی برای اثبات حکم الهی قرار گیرد. امر و نهی او همچون اوامر و نواهی خداوند، واجب الاطاعه و منجّز و معذر است.

گر چه لفظ حجت بر خود معصوم اعم از نبی و وصی او نیز به تنهایی اطلاق می‌شود و انبیا و اوصیا حجت الهی در زمین هستند و به عقیده امامیه هیچ گاه زمین از حجت خالی نمی‌گردد، با این حال آن بحث اعتقادی در مورد حجت در اینجا مقصود و مراد ما نیست بلکه همان بحث اصولی حجیت و معذریت بر انجام یا ترک فعلی طبق سخن یا فعل و تقریر معصوم یا حجت مراد ماست.

این شیوه نگرش به عصمت ناشی از آن است که عصمت را در مفهوم یا مصداق یا حجیت و مبنای استدلال قراردادن سخن با فعل کسی مساوق پنداشته‌اند؛ حال آنکه عصمت اصطلاحی با این برداشت سازگاری ندارد.

جمع‌بندی

بعضی از واژه‌های قرآنی مانند مطهّر و مخلَص می‌توانند دقیقا معادل همان واژه معصوم باشند. بعضی دیگر از واژه‌های ترکیبی مانند موفَق، مسدَد و مویَد به روح القدس نیز چنین است. صدیق، امین، مبلغ رسالات الهی یا واژه‌های مجتبی، مصطفی و مختار (برگزیده) با دلالت التزامی بیانگر عصمت معصوم هستند. واژه روایی منزَه نیز همانند مخلَص و مطهَر است. از واژه‌های مشابه می‌توان عدالت را به عنوان پیش‌زمینه اختیاری دریافت و موهبت عصمت و ذکاء و فطانت را به عنوان پیش زمینه غیراختیاری آن در نظر گرفت. واژه حجیت نیز کاربرد عامی دارد و اگر درباره سخن یا فعل معصوم از این واژه استفاده می‌شود با چند مقدمه و واسطه می‌توان به صورت برهان انّی عصمت معصوم را از آن برداشت کرد. مینایی، بهروز، اندیشه کلامی عصمت، ص161-165.

پرسش مستقیم

• عصمت در لغت و اصطلاح به چه معناست؟ (پرسش)
• چه مفاهیمی بیانگر حقیقت عصمت هستند؟ (پرسش)
• مترادف‌های واژه عصمت چیست؟ (پرسش)

منابع

1. سلیمانیان، مصطفی، مقامات امامان
2. یوسفیان و حسین شریفی، پژوهشی در عصمت معصومان
3. محمدی، عصمت در قرآن
4. صفرزاده، عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی
5. یوسفیان، حسن، شریفی، احمد حسین، پژوهشی در عصمت معصومان
6. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین