قرآن و عترت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قرآن است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان و عترت، خاندان پاک پیامبر خدا a است که مفسّران قرآن و یادگاران حضرت رسول a و حجت الهی‌اند. در سخنان و وصایای پیامبر، عترت و قرآن عدل یکدیگر قرار گرفته‌اند و تبعیت و تمسّک به هردو لازم و نجات‌بخش است و از هم جدایی ناپذیرند.

این دو ودیعه و امانت نبوی را ثقلین هم می‌گویند، یعنی دو وزنۀ سنگین، یکی کتاب خدا، دیگری اهل بیت پیامبر، که قرآن را "ثقل اکبر" گویند و عترت را "ثقل اصغر". سخنی که از پیامبر در این مورد نقل شده، به حدیث ثقلین معروف است. حدیث ثقلین با عبارات مختلف در منابع فراوان نقل شده و پیامبر خدا در موقعیّت‌های متعدّدی همچون: در حجة الوداع، در روز عرفه، در مسجد خیف، در غدیر خم، در خطبه‌ای بر منبر، در روزهای بیماری در خانۀ خود و... بر آن تأکید کرده است. یکی از نقل‌ها چنین است: انّی قد ترکت فیکم الثّقلین، و أحدهما أکبر من الآخر: «کتاب اللّه»، حبل ممدود من السّماء الی الأرض و «عترتی» أهل بیتی، الا و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض در روایات دیگر سخن از سؤال و بازخواست دربارۀ این دو، لزوم تمسّک به آن دو، عمل به وظیفه دربارۀ آنها، برخورد شایسته با آنان، هدایت‌جویی از این دو امانت و ودیعه است. ابوذر هم متن حدیث را اینگونه نقل کرده است: انّی تارک فیکم الثّقلین، أحدهما أکبر من الآخر: کتاب اللّه و أهل بیتی، ان تمسّکتم بهما لن تضلّوا مهم، آموختن و مهرورزی و اطاعت و تسلیم در برابر قرآن و عترت است که عامل نجات و کامیابی است. در برخی منابع اهل سنت، "کتاب اللّه و سنّتی" نقل شده، لکن تکیه بر "قرآن و عترت" در منابع فراوانی از روایات عامه و خاصّه دیده می‌شود.

همراهی قرآن و عترت

یکی از آموزه‌های مهم ولی خدا درباره کتاب الهی، تأکید بر هماهنگی کامل و همراهی دائم قرآن و عترت است. در حقیقت امام علیS آخرین سفارش رسول خداa را درباره دو یادگار سترگ خودش، قرآن و عترت، به گونه‌های مختلف یادآوری کرده است؛ زیرا براساس حدیث متواتر ثقلین، پیامبر خداa قرآن و اهل‌بیت را جانشین خود قرار داد و تأکید کرد که آن دو همواره با هم بوده، هیچ‌گاه از هم جدا نخواهند شد. اهمیت ملازمت ثقلین به‌گونه‌ای است که نفی هر یک از آنها، به معنای نفی هر دو، و سبب سقوط در هلاکت و گمراهی است؛ چنان‌که گروه‌های سه‌گانه ناکثین، قاسطین و مارقین به دلیل ترک تمسک به ثقلین و جدا ساختن عترت از قرآن، گمراه شدند امام علیS خطاب به خوارج که بر اثر ظاهرسازی سپاه معاویه و دعوت دروغین به داوری قرآن، فریب خورده، به حکمیت تن داده بودند، چنین فرمود: «إِنَّ الْكِتَابَ لَمَعِي مَا فَارَقْتُهُ مُذْ صَحِبْتُهُ‌»؛ «کتاب خدا همواره با من است. از زمانی که با آن بوده‌ام، از آن جدا نشده‌ام». در سخنان امیرمؤمنانS همراهی قرآن و عترت دارای ابعاد و وجوه متعددی است که به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود.

حجت خدا

از سخنان امام به‌روشنی برمی‌آید که قرآن و عترت هر دو حجت خدایند؛ یعنی چنان‌که پیامبراکرمa و همه پیامبران، حجت خدا هستند: «حَتَّى تَمَّتْ بِنَبِيِّنَا مُحَمَّدٍa حُجَّتُهُ»، قرآن و عترت نیز جانشین مشترک پیامبر و حجت خدا هستند. درباره قرآن کریم می‌فرماید: «فَالْقُرْآنُ آمِرٌ زَاجِرٌ... حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ‌»؛ «قرآن امرکننده و بازدارنده است... و حجت خدا بر مردمان است». درباره اهل‌بیت(ع) نیز می‌فرماید: خداوند ما را پاکیزه و معصوم ساخت و ما را شاهدان بر مردم و حجت خود در زمینش نهاد... و ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داد و از همدیگر جدا نمی‌شویم.

یادگار پیامبر

پیرو فرمایش نبوی درباره جانشینی مشترک قرآن و عترت، امام علیS نیز بر این حقیقت سترگ پای فشرده و در مواضعی از سخنان خود به تبیین آن پرداخته است. در حدیثی به کمیل می‌فرماید:  ای کمیل، ما ثقل اصغر هستیم و قرآن ثقل اکبر. رسول خداa، این حقیقت را به گوش مردم رساند، آن‌گاه که ایشان را در فلان روز گرد آورد و ندای «الصلاة جامعه» سر داد و... فرمود... مردم، جبرئیل از سوی خدای بزرگ - که خدای من و شما است - به من دستور داده به شما اعلام کنم که قرآن ثقل اکبر است. و این وصی من و دو فرزند من از پشت ایشان - که حامل وصایای من هستند - ثقل اصغرند. ثقل اکبر بر ثقل اصغر گواهی می‌دهد، و ثقل اصغر بر ثقل اکبر. هر یک از آن دو، همراه جدایی‌ناپذیر دیگری است، تا اینکه بر خداوند وارد شوند و میان آن دو و بندگان، داوری کند. در سخن دیگری تأکید می‌کند که خود به ثقل اکبر عمل کرده و ثقل اصغر را - برای پس از خود - باقی گذاشته است: معذور دارید کسی را که شما را بر او حجت و دلیلی نیست. آیا من در میان شما به «ثقل اکبر» قرآن عمل نکرده‌ام؟ آیا «ثقل اصغر» (عترت) را در میان شما نگذاشتم؟

در بخش دیگری فرمود: رسول خدا پرچم حق را در میان ما نهاد؛ هر که از آن پیشی جوید، از دین به در رود، و هر که از آن واپس مانَد، تباه شود، و هر که همراه او گام بردارد، همراه رستگاری باشد. راهنمای آن پرچم، با اندیشه و تأنی سخن گوید و در انجام دادن کارها، درنگ کند، و چون برخیزد، سریع به کار پردازد. یکی از شارحان نهج البلاغه درباره «پرچم حق» می‌نویسد: مراد از پرچم حق، کتاب خدا و عترت است که پیامبر آن دو را بر جای گذاشته. استعاره پرچم، از آن‌رو است که قرآن و عترت مایه هدایت سالکان طریق خدا است؛ همان‌گونه که پرچم سبب راهنمایی در منزلگاه‌های دنیا است.

آن گاه درباره معنای «راهنمای پرچم» دو احتمال می‌دهد و می‌افزاید: راهنمای پرچم، استعاره برای خود آن حضرت است...؛ زیرا آن حضرت پرچم حامل قرآن و عالم به محتوای آن است. بنابر احتمال دوم، شاید به این اعتبار باشد که قرآن و او از یکدیگر جدا نمی‌شوند؛ چنان‌که حدیث ثقلین بدان دلالت دارد. و نیز آن حضرت به سبب مفسر بودن و آشکار کردن محتوای قرآن، پیشوای آن است. از ویژگی‌های خلافت قرآن و عترت آن است که هر دو در هماره ایام، حضور مستمر و هماهنگ خواهند داشت. به دیگر سخن، پس از پیامبر خاتم، برای هدایت و نجات انسان‌ها و استمرار فروغ دانش و حکمت آسمانی که با بعثت پیامبر فرود آمده، ثقلین، حجت خدا و جانشین بر حق پیامبرند که در اختیار انسان‌ها خواهند بود. چون قرآن معجزه جاودانه پیامبر است و اهل‌بیت(ع) نیز آموزگاران و پاسداران آموزه‌های راستین قرآن در کنار آن خواهند بود. به فرموده امام علیS: «أَلَا إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّدٍa كَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ إِذَا خَوَى نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ»؛ «آگاه باشید که آل محمدa مانند ستارگان آسمانند؛ چون ستاره‌ای غروب کند، ستاره دیگر بَردَمد».

مایه کمال دین

یکی از جنبه‌های مشترک قرآن و عترت، آن است که هر دو مایه کمال دین هستند. حضرت علیS قرآن را وسیله کمال دین شمرده و قرآن نیز بر اکمال دین با ولایت، تأکید ورزیده است. آن حضرت درباره قرآن می‌فرماید: «أَكْمَلَ لَهُ وَ لَكُمْ فِيمَا أَنْزَلَ مِنْ كِتَابِهِ دِينَهُ الَّذِي رَضِيَ لِنَفْسِهِ لِسَانِهِ»؛ «دین خود را برای او پیامبر و شما بدان‌گونه که در کتاب خود نازل کرده و خود می‌پسندید، به کمال رساند». در بخش دیگری می‌فرماید: «خدای متعال نور هدایت خود را با قرآن تمام و دین خود را با قرآن کامل کرده است. جان پیامبرش را زمانی ستاند که از رساندن احکام هدایت، فراغت یافته بود». قرآن درباره ولایت و امامت امیرمؤمنانS می‌فرماید: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا. امام علیS نیز در این باره فرموده‌اند: خداوند با ولایت من، دین این امت را کامل ساخت و نعمت‌ها را بر ایشان تمام کرد و اسلامشان را پسندید. آن‌گاه که در روز ولایت به محمدa فرمود: «ای محمد، به ایشان بازگو که امروز دینشان را به کمال رساندم و اسلام را دین ایشان پسندیدم و نعمت خود بر ایشان تمام کردم». همه اینها لطف و احسان خدا بر من است؛ او را سپاس.

دلالت متقابل

با توجه به اینکه قرآن و عترت هر دو حجت خدا و جانشین پیامبر خدا هستند، بر وجود و ضرورت هم‌دیگر دلالت دارند؛ یعنی امام راهنمای مردم به قرآن، و قرآن نیز شناساننده امام معصوم است. امام علیS در این زمینه می‌فرماید: «إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ هُمُ الَّذِينَ... بِهِمْ عُلِمَ الْكِتَابُ وَ بِهِ عَلِمُوا وَ بِهِمْ قَامَ الْكِتَابُ وَ بِهِ قَامُوا»؛ «دوستان خدا کسانی هستند که... قرآن به آنان دانسته شد و ایشان به قرآن شناخته شدند. کتاب خدا به ایشان برپا است و آنان به کتاب خدا برپایند». در سخنی دیگر درباره اهل‌بیت(ع) می‌فرماید: خاندان پیامبرتان که زمامداران حقند، و نشانه‌های دین و زبان راستین، در میان شما هستند. آنان را در بهترین منازل قرآن (مقاماتی که قرآن برایشان تعیین کرده) فرود آورید، و چون تشنه‌کامان که به آب می‌رسند، از سرچشمه فیض ایشان سیراب شوید.

اهل‌بیت(ع) آموزگاران قرآن

از مهم‌ترین وجوه همراهی قرآن و عترت، تعلیم و تفسیر متن قرآن از ائمه سوی اهل‌بیت(ع) است. تبیین حقایق قرآن، تربیت و تزکیه نفوس انسان‌ها بر پایه آموزه‌های سازنده و روشن‌گر قرآن، ساختن و پرداختن جامعه انسانی براساس احکام و ارزش‌های باشکوه آن، در درجه نخست از شئون پیامبر اسلامa است: او است آن‌که در میان افراد امی، رسولی از میان خودشان برانگیخت تا آیات خدا را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند، و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و آنان قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.

شأن تعلیم و تبیین قرآن، براساس خلافت اهل‌بیت(ع) به ایشان منتقل شده است. رسول خداa فرمود: ای گروه مردم، در قرآن تدبر کنید و آیات آن را نیک دریابید، و به محکمات آن بنگرید، و از متشابه آن پیروی نکنید. به خدا سوگند، نواهی آن را برایتان روشن، و تفسیر آن را برای شما آشکار نمی‌کند مگر آن‌که من دستش را گرفته، به سوی خود بالا آورم. امام علیS نیز در تبیین جایگاه بلند اهل‌بیت(ع) و مقام وصایت و وراثت ایشان می‌فرماید: در این امت، هیچ کس را با آل محمدa نتوان مقایسه کرد، و کسانی را که مرهون نعمت‌های ایشانند با ایشان نتوان برابر داشت؛ زیرا آل محمد اساس دینند و ستون یقین که تندروان به هدایت آنان راه اعتدال گیرند و واپسماندگان به مدد ایشان به کاروان دین پیوندند. ویژگی‌های امامت در ایشان است و بس، و وصایت و وراثت نبوت منحصر در آنان. در سخنی دیگر می‌فرماید: «همانا دانش قرآن را تنها کسی می‌شناسد که طعم آن را چشیده و با آن دانا و به وسیله آن بینا و شنوا گشته است.... دانش قرآن را نزد اهل آن و افراد مخصوص به آن بجویید؛ زیرا ایشان به نوری اختصاص یافته‌اند که باید از آن روشنایی جست، و پیشوایانی هستند که باید به ایشان اقتدا کرد. آنان مایه حیات علم و مرگ جهل هستند.»...

حضرت امیر در سخنان فراوانی ضمن تأکید بر علم کامل خود و اهل‌بیت به محتوای قرآن، نقش تعلیمی اهل‌بیت را این‌گونه یادآور می‌شود: «هر آیه‌ای که از قرآن بر پیامبر فرود می‌آمد، آن را بر من خواند و املا فرمود و من با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت». از نگاه امیرمؤمنانS عترت پیامبر، در جایگاه راسخان در علم، با آگاهی از تمامی ابعاد و آفاق، و ظاهر و باطن قرآن، نقش تفسیر و تبیین حقایق و معارف کتاب خدا را بر عهده دارند: «به خدا سوگند، رساندن پیام‌ها و وفا به وعده‌ها و معنای کلمات را به من آموختند. ابواب حکمت، نزد ما اهل‌بیت است و چراغ دین را ما افروخته‌ایم». در دیگر گفتاری روشن‌گر می‌فرماید: بدانید که شما هدایت را نخواهید شناخت، مگر آن‌گاه که بدانید چه کسانی آن را وانهاده‌اند، و هرگز به پیمان قرآن وفا نمی‌کنید، مگر آن‌گاه که بدانید چه کسانی پیمان قرآن را شکسته‌اند، و به قرآن تمسک نخواهید جست، تا آن‌گاه که واگذارندگان قرآن را بشناسید. پس همه اینها را از اهل آن بجویید؛ زیرا ایشان زنده‌کننده دانش و نابودکننده نادانی‌اند. آنان که حکم کردنشان شما را از علمشان خبر می‌دهد، و خاموشی‌شان از سخن گفتنشان، و ظاهرشان از باطنشان.... در حقیقت، برخی از اوصاف و کارکردهای قرآن که پیش‌تر بدان اشاره شد، به ضمیمه سخنان اهل‌بیت(ع) تحقق کامل می‌یابد. برای مثال، هدایت‌گری، داوری و جامعیت قرآن، بدون در نظر گرفتن سنت پیامبر و احادیث معصومان، که در حقیقت مفسر آیات قرآنند، ناتمام خواهد بود. مولای متقیانS در کلامی می‌فرماید: «چپ و راست گمراهی است، و راه میانه همان راه نجات است که کتاب ماندگار و نشانه‌های نبوت بر آن استوار و مسیر حرکت سنت است، و سرانجام نیکو بدان بازگردد. هر که ادعا کند، هلاک شود و هرکه دروغ بندد، به مقصود نرسد.

آموزه‌های امام علیS درباره همراهی قرآن و عترت و نقش آموزشی و تفسیری اهل‌بیت(ع)، بسی بیش از اینها است. این بخش را با کلامی نورانی از آن حضرت به پایان می‌بریم. ایشان ضمن مناظره‌ای علمی با زندیقی درباره آیه متشابه، فرمود: خداوند برای دانش، اهلی قرار داده و پیروی از آنان را بر بندگان خود واجب کرده است؛ با این فرموده‌اش: «از خدا و پیامبر و صاحبان امر که از خودتان هستند اطاعت کنید». و با این بیان: «و اگر آن مورد اختلاف را به پیامبر و صاحبان امر از خودشان ارجاع دهند، استنباط کنندگان آن را می‌دانند». و با این سخن: «از خدا بترسید و با راست‌گویان باشید». و با این آیه: «تأویل قرآن را جز خدا و راسخان در علم نمی‌داند». و با این فرموده‌اش: «و به سراها از درهایشان درآیید» و سراها، همان خانه‌های علم هستند که پیامبران به ودیعه نهاده‌اند، و درهای خانه‌ها، اوصیای پیامبرانند. از این‌رو هر عملی از اعمال نیک و پیمان‌ها و قوانین و روش‌ها که به غیر دست برگزیدگان، و نشانه‌های دین آنها به انجام رسد، مردود خواهد بود؛ آنان در حکم کافرند، گرچه مشمول وصف ایمان باشند.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر