شیبة بن ربیعه

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شیبة بن ربیعه در قرآن | شیبة بن ربیعه در تاریخ اسلامی

مقدمه

شیبة بن ربیعه فرزند عبدشمس بن عبدمناف بن قصی از اشراف و بت پرستان قریش در جاهلیت و از دشمنان سرسخت پیامبر اکرم(ص) بود. برخی منابع سن وی را بیشتر از برادرش عتبه می‌دانند که وی نیز از دشمنان رسول خدا بود. نام همسر شیبه، ام‌شراک بنت واقدان از تیره بنی‌عامر قریش و نام‌های فرزندانش، عبیدالله، عبدالرحمن و رمله (همسر عثمان و پس از او همسر محمد بن مروان بن حکم) ثبت شده است. شیبه با علنی شدن دعوت رسول خدا(ص) با جدیت فراوان همراه قریش به شیوه‌های گوناگون در آزار پیامبر کوشید و اندرز وی در او اثر نکرد. برخی، شیبه را همراه برادرش عتبه و دیگر سران قریش از مصادیق "مستهزئین" برشمرده‌اند. عیبجویی از پیامبر(ص)، ریختن سرگین و احشای حیوانات بر سر و شانه پیامبر(ص)، مجادله با آن حضرت،ممانعت از ارتباط حجگزاران با پیامبر(ص)در ایام حج، نسبت دادن دروغ، فریبکاری، دیوانگی، ساحر بودن و کهانت به آن حضرت از دیگر اقدامات او بود.

به گفته مورخان، وی چندین بار از ابوطالب خواست تا برادرزاده‌اش را از تبلیغ رسالتش باز دارد. او از جمله ۷ نفری دانسته شده که پیامبر(ص)در مقام ابراهیم رو به کعبه آنان را نفرین کرد؛ نیز روایت شده رسول خدا(ص)در سفر به طائف (سال دهم بعثت) هنگامی که مورد آزار واذیت مشرکان قرار گرفت، کنار باغ شیبه و برادرش عتبه نشست و با دیدن آنان بسیار غمگین شد و ایشان را از دشمنان خود خواند در این سفر که عداس، غلام شیبه مسلمان شد، مورد شماتت و آزار شیبه قرار گرفت.

شیبه از عوامل مؤثر در توطئه‌های مشرکان مکه بر ضدّ رسول خدا(ص) بود، چنان که در نشست مشورتی دارالندوه (سال سیزدهم بعثت) و اتخاذ تصمیم به قتل آن حضرت شرکت کرد. شیبه از رهبران و نیز از اطعام کنندگان سپاه کفر در غزوه بدر دانسته شده است که ۹ یا ۱۰ شتر در نوبت خود نحر کرد. سرانجام شیبه در غزوه بدر و در نبرد تن به تن کشته شد.

گزارش‌ها درباره قاتل وی متفاوت‌اند: بیشتر گزارش‌ها هلاک شیبه را به دست حمزه سیدالشهداء و برخی نیز قتل وی را به امیرمؤمنان امام علی(ع) و حمزه نسبت داده و آورده‌اند هنگامی که آن حضرت و حمزه به شیبه حمله کردند، این عمل، باعث خشم و حمله جمعی مشرکان شد. بر پایه گزارشی دیگر، کشتن شیبه تنها به دست امیرمؤمنان بود و در نقلی دیگر به عبیدة بن حارث بن عبد المطلب نسبت داده شده است. هنگام دفن اجساد مشرکان، جنازه شیبه و برخی دیگر از سران کفر در بدترین وضع، درون چاهی به نام قلیب افکنده شد و پیامبر(ص) هنگام حضور در کنار این چاه، با نام بردن از آنان، به سرزنش آنان پرداخت. کشته شدن شیبه و دیگر سران قریش، چنان برای پیامبر مهم بود که آن حضرت کسانی مانند زید بن حارثه و عبداللّه بن رواحه را برای رساندن این خبر به مدینه روانه کرد. برپایه برخی منابع، حیسمان بن عبداللّه خزاعی، نخستین کسی بود که خبر قتل شیبه و دیگر سران قریش را به مردم مکّه رساند.

شیبه در شان نزول و گزارش‌های تفسیری

بنا به نقل مفسران، دسته‌ای از اشراف قریش، از جمله شیبه، نزد ابوطالب آمدند و ضمن شِکوه درباره پیامبر(ص)با او گفت و گو کردند. آن حضرت به ایشان گفت که اگر آنان کلمه "لا إله إلاّ اللّه" را بر زبان آورند بر عرب سیطره یافته و عجم را به فرمان در خواهند آورد. در این حال مشرکاندست برهم زده و با شگفت دانستن سخن رسول خدا(ص) و در حالی که یکدیگر را بر شکیبایی بر خدایانشان سفارش می‌کردند، پراکنده شدند. در پی آن، آیاتِ وَعَجِبُوا أَن جَاءَهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَقَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ كَذَّابٌ أَجَعَلَ الآلِهَةَ إِلَهًا وَاحِدًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ وَانطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ درباره آنان نازل شد. براساس نقل برخی مفسران و مورخان، مقصود از الْمُقْتَسِمِينَ در آیه كَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى الْمُقْتَسِمِينَ)، گروهی از سران مشرکان، از جمله شیبه است که هر ساله در موسم حجّ با تقسیم ورودی‌های مکه میان خود، مردم را از ارتباط با پیامبر(ص)بازمی‌داشتند. برپایه نقل برخی مفسران، برخی اشراف بنی‌عبد مناف، از جمله شیبه، نزد ابوطالب عموی رسول خدا(ص) رفته، از وی خواستند به آن حضرت پیشنهاد کند تا وی تهیدستانی را که برده اشراف بوده و مسلمان شده‌اند از خود براند تا شاید زمینه ایمان آوردن اشراف فراهم شود. در پی آن، خداوند به پیامبر(ص)هشدار داد که آنان را از خود دور نسازد، زیرا ایشان صبح و شام خدا را می‌خوانند: وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ بنا به نقلی از ابن عباس، شیبه همراه گروهی از مشرکان مکّه نزد پیامبر(ص) آمدند و آن حضرت را از بدگویی و نکوهش کردن بتان و سفیه خواندن عقلای قریش نهی کردند و به او وعده مال و مقام دادند. آن حضرت در رد سخن آنان، خود را نذیر و بشیر و فرستاده خداوند دانست که برای هدایت و دعوت امت برانگیخته شده است و از آنان خواست تا با پذیرش قرآن، از درخواست‌های نامعقول و بهانه‌جویی دست بردارند. در پی آن، آیه وَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْأَرْضِ يَنْبُوعًا نازل شد و به بخشی از بهانه‌جویی‌ها و درخواست‌های نامعقول آنان اشاره کرد. به نقل شیخ طوسی، از جمله کسانی که پیامبر را تصدیق نکرد و به او ایمان نیاورد، شیبه بود که این آیه درباره آنان نازل شد. از ابن عباس روایت شده که پیامبر به لحاظ عدم بهره‌گیری بزرگان قوم خود از جمله شیبه از خیرخواهی‌های او و پافشاری بر بدفرجامی خویش به سختی اندوهگین می‌شد که خداوند با فرو فرستادن آیه فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا آن حضرت را تسلّی داد؛ همچنین از ابن‌عباس روایت شده که شیبه همراه ولید بن مغیره نزد پیامبر(ص)آمدند و از وی خواستند تا از دعوتش دست بردارد و به دین نیاکانش بازگردد. در پی آن، آیه قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جَاءَنِيَ الْبَيِّنَاتُ مِنْ رَبِّي وَأُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ فرود آمد. در این آیه، خداوند به رسول اکرم(ص) فرمان داده به مشرکان پاسخ دهد که آن حضرت از پرستش معبودهای آنها نهی شده و او فرمان یافته تا تنها در برابر پروردگار عالمیان تسلیم باشد.

بنا به گفته برخی، ولید بن مغیره و شیبه نزد پیامبر(ص) آمدند و از او خواستند تا از دین و دعوتش دست بردارد و به دین نیاکانش باز گردد و در برابر آن نیمی از داراییشان و دختر شیبه را به او بدهند. در پی این گفت‌وگو، آیه فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ نازل شد و رسول خدا به استقامت و پایداری و پیروی نکردن از خواسته‌های کافران فرمان یافت.

بنا به نقلی، شیبه با گروهی از مشرکان، نزد پیامبر(ص) آمدند و پیشنهاد کردند در صورت بازگشت از دینش، مقداری از اموالشان را در اختیار او قرار داده و دختر شیبه را به همسری او درآورند و تهدید کردند که در غیر این صورت منافقان مدینه آن حضرت را خواهند کشت. در پی آن، آیه يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا نازل شد و آن حضرت را از پیروی کافران و منافقان برحذر داشت. این نقل پذیرفتنی نیست، زیرا سوره احزاب مدنی است. افزون بر این، جریان نفاق پس از نبرد بدر آشکار شد.

بنا به قول مفسران، سران مشرک از جمله شیبه، در دارالندوه پیشنهاد قتل، اخراج یا زندانی کردن پیامبر(ص) را دادند که آیه وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ از توطئه آنان پرده برداشت. به گفته برخی مفسران، مقصود از إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ کسانی چون شیبه است که با مسخره کردن و استهزای پیوسته پیامبر(ص) و مسلمانان، قلب آن حضرت را می‌آزردند. خداوند در این آیه به رسول خدا یادآور می‌شود که آن حضرت را از شر ایشان کفایت خواهد کرد.

در نقلی از ابن عباس، بزرگانی از قریش، مانند شیبه، درحالی که کنار کعبه به تلاوت پیامبر گوش فرا می‌دادند، از نضر بن حارث، درباره آنچه آن حضرت می‌خواند پرسیدند که او آنها را افسانه و داستان‌های پیشینیان دانست. در پی آن، آیه وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ نازل شد. در این آیه، خداوند یادآور می‌شود که با وجود افکنده شدن پرده بر دل و گوش آنان، اگر ایشان همه نشانه‌های حق را هم ببینند به حق ایمان نخواهند آورد.

برخی، آیه كَلاَّ إِنَّ الإِنسَانَ لَيَطْغَى أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى را درباره گروهی از بزرگان قریش مانند شیبه دانسته‌اند که پیامبر(ص)آنها را لعن کرد و سرانجام در غزوه بدر کشته شدند. مخاطب خداوند در این آیات، کسانی هستند که چون خود را به لحاظ مادی مستغنی می‌بینند، راه طغیان در پیش می‌گیرند. از مجاهد نقل شده است که مراد از أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى شیبه و برادرش عتبه است که خود را بی‌نیاز می‌دانستند.

برخی مفسران، نزول آیه ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ را درباره کافران مکّه، مانند شیبه دانسته‌اند که پیامبر(ص) را مجنون می‌خواندند. برپایه نقل برخی مفسران، در تفسیر آیه وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ، مقصود از کسانی که هنگام سختی جان دادن فرشتگان به آنها می‌گویند جان خود را خارج سازید: أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ گروهی از مشرکان، از جمله شیبه است که بر اثر پافشاری بر شرک و کفر و در برابر دروغ‌هایی که به خدا بسته و درباره آیات او تکبر ورزیده‌اند، کیفر خوارکننده‌ای دارند و آنان در دوزخ جاودانه خواهند بود. به نقل ابن عباس، مراد از الْمُفْسِدِينَ در آیه أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ شیبه، عتبه و فرزندش ولید است که در جنگ بدر مسلمانان را برای پیکار تن به تن به مبارزه ‌طلبیدند. خداوند در این آیه یادآور می‌شود کسانی که ایمان و عمل صالح دارند مانند تبهکاران نیستند.

چون شیبه از مُطْعِمان (طعام دهندگان) لشکر کفر در جنگ بدر بود، آیه آغازین سوره محمد(ص)درباره او و دیگر مطعمان نازل شد: الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ. و آنان را "بازدارندگان مردم از راه خدا" نامید و به تباهی و نابودی اعمالشان تهدید کرد. فخر رازی، مقصود از کافران در آیه یادشده را گروهی از جمله شیبه دانسته است که در جنگ بدر به اطعام مشرکان می‌پرداختند. براساس نقل مفسران، آیه إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ نیز درباره شیبه و دیگر مطعمان نازل شده است. به نقل از ابوذر غفاری، آیه هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ درباره دو گروه نازل شد که در باره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند. در این آیه مؤمنان، امام علی(ع)، حمزه و عبیدة بن حارث و کافران، شیبه، عتبه و فرزندش ولید هستند که در روز بدر در برابر هم قرار گرفتند.

به نقل ابن عباس، آیه أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَنْ يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ در باره گروهی از سران مشرک، از جمله شیبه نازل شده است که امام علی، حمزه و عبیدة بن حارث را به مبارزه ‌طلبیدند. اینان به عنوان مجرمان توان فرار از محضر خدا را ندارند. در این آیه، خداوند داوری کسانی را که با کارهای بد، می‌پندارند بر او پیشی خواهند جست، داوری بد دانسته است.

برخی مفسران، نزول آیه أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ را درباره شیبه، عتبه و فرزندش ولید به عنوان "بدکاران" و حضرت علی(ع)، حمزه و عبیدة بن حارث به عنوان "مؤمنان" دانسته‌اند. خداوند در این آیه مشرکان را اهل ارتکاب سیئات دانسته و گمان بدکاران را که می‌پنداشتند با اهل ایمان برابر و هم‌سطح‌اند باطل و مردود می‌شمارد و حیات و مرگ بدکاران را متفاوت با حیات و مرگ مؤمنان می‌داند.

برخی مفسران، آیه وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْ يُحْشَرُوا إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ را درباره گروهی از جمله شیبه و گروهی دیگر از فرزندان عبد مناف می‌دانند که از محشور شدن نزد پروردگارشان اندیشناک بودند به نقل بلنسی، آیه وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هَذَا لِي وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِنْ رُجِعْتُ إِلَى رَبِّي إِنَّ لِي عِنْدَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَلِيظٍ در باره عتبه و شیبه نازل شده استکه ضمن رد رحمت الهی، منکر برپایی قیامت بودند.

براساس نقل ابن عباس، آیه لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ درباره گروهی از کشته شدگان، مانند شیبه به دست حمزه در جنگ بدر نازل شده است. در برخی کتب تفسیری با اندکی اختلاف، این آیه را درباره مبارزه حضرت علی(ع)، حمزه و عبیده با عتبه، شیبه و ولید بن عتبه دانسته‌اند . در این آیه، خداوند مؤمنان به خدا و روز قیامت را دوستدارانِ دشمنان خدا و رسولش نمی‌داند.

برخی مفسران، آیه إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ را درباره گروهی از سران کفر، مانند شیبه دانسته‌اند که انذار یا عدم انذار ایشان از این رو که ایمان نمی‌آورند یکسان است.

براساس روایتی ذیل آیه وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا، شیبه همراه گروهی از مشرکان، هنگامی که به تلاوت رسول خدا گوش فرا می‌دادند با شنیدن آیه کریمه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ روی می‌گرداندند و می‌رفتند و چون پیامبر(ص) از قرائت این آیه فارغ می‌شد باز می‌گشتند. بنا به نقل ابن‌عباس، آیه وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ درباره شیبه نازل شد که در دین خود ثَبات عقیده نداشت و برای ایمان آوردن خود شرط می‌گذاشت . در گزارشی ذیل آیه وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ، شیبه در دوران جاهلیت آرزوی دین جدید می‌کرد؛ ولی پس از آمدن اسلام بدان کافر شد، هرچند بیشتر مفسران این مطلب را به عتبه نسبت داده‌اند. خداوند در این آیه اعمال کافران را به سراب در بیابان تشبیه کرده و از احوال آنان خبر داده است؛ نیز اعمال کافران به حجاب‌های ظلمانیِ برهم انباشته تشبیه شده‌اند که بر دل‌های کافران قرار گرفته و مانع تابیدن نور معرفت بر آن می‌شوند.

بنا به نقل زمخشری، مقصود از فَوْجًا در آیه وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ شیبه و شماری دیگر هستند که در قیامت گروه فراوانی با ایشان با عنوان "رهبران کفر" وارد دوزخ می‌شوند. قرطبی در تفسیر آیه وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ از ابن عباس روایت کرده که مراد این آیه، شیبه و عتبه فرزندان ربیعه و امیّة بن خلف است که از اسلام روی گردانده و دوری گزیدند. به گفته برخی مفسران، مراد از کافران در آیه وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَا سَبَقُونَا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِيمٌ سران قریش، از جمله شیبه است که به اسلام کسانی مانند زنیره کنیز، خرده می‌گرفتند. بنا به نقل میبدی، این زن که چشمانی کم‌سو داشت، هنگامی که مسلمان شد، شیبه و برخی دیگر از اشراف مشرک مکه به استهزای او پرداخته و با خنده می‌گفتند: اگر دین محمد(ص) خیری داشت، زنیره در گرایش به آن بر ما سبقت نمی‌گرفت!.

منابع

• زاهدی مقدم، محمد، مقاله "شیبة بن ربیعه"، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶

جستارهای وابسته

پانویس